Kateqoriya:Duy?ular
Duy?ular
Q?bul ??fq?t ?yl?nc? Q?z?b Narahatlıq ?zab Qıcıqlanma Antisipasiya Apatiya Sıxıntı ?nam M?mnuniyy?t C?sar?t Maraq Car?sizlik Arzu M?yusluq ?krah ?namsızlıq ?ubh? Ekstaz X?cal?t Empatiya Entuziazm Paxıllıq Eyforiya Faith Qorxu Frustrasiya T?qdir Minn?t X?sis T??ssuf Gunahkarlıq Xo?b?xtlik Nifr?t Umid D?h??t Du?m?ncilik Alcalma H?v?s Qısqanclıq Sevinc Xeyirxahlıq T?nhalıq Sevgi ??hv?t Nostalgiya Hirs Caxna?ma Ehtiras Yazı?ı g?lm? Zovq ?ftixar Hidd?t Pe?manlıq Vicdan ?zabı ?nciklik K?d?r Utanma Devastasiya Utancaqlıq Sosial ?laq? Q?m C?fake? Surpriz T??ccub
b m r

Utanma ^[1] v? ya x?cal?t ? m?nfi emosiya; insanın h?r hansı bir h?r?k?tin, motivin v? ya keyfiyy?tin mu?yy?n bir muhitd? q?bul edilmi? normalara v? ya q?bul edil?n gozl?ntil?r? uy?un g?lm?y? bil?c?yini hiss v? d?rk etm?si .

Utanma insanın utandı?ı ?eyin sosial q?buledilm?zliyi hissi il? ?laq?l?ndirilir. Utanc duy?usunun yaranması ucun biz? utandı?ımız ?eyin real v? ya d?rk edilmi? ?ahidl?rin? ehtiyacımız var. ?ahidl?r olmadıqda utanc hissi yaranmır, lakin bu zaman gunahkarlıq hissi yarana bil?r. Utanma insanların oz s?hvl?rini gizl?tm?l?rin? v? ya inkar etm?l?rin? s?b?b olan m?n?vi v? ya sosial emosiya kimi t?svir edil?n diskret ?sas duy?udur ^{[2] [3]} . Utanma h?m d? ozunu m?nfi qiym?tl?ndirm? il? ba?lı xo?ag?lm?z ozunudırk emosiyası kimi d? t?svir edil? bil?r ^[4] .

Platona gor?, utanma “pis soz-sohb?tl?rd?n qorxmaqdır”; utanmanın ox?ar t?rifi Aristoteld? d? var ^[5] .

K.E.?zard , muxt?lif t?dqiqatcılar t?r?find?n verilmi? utanc hissinin bir sıra xususiyy?tl?rin? istinad ed?r?k, onları a?a?ıdakı kimi umumil??dirir ^[6] :

Utanma insanın oz "m?n"ini v? oz "m?n"inin f?rdi xususiyy?tl?rini d?rk etm?sinin k?skin v? a?rılı t?crub?si il? mu?ayi?t olunur. ?nsan kicik, car?siz, t?mkinli, emosional olaraq ?s?bi, axmaq, d?y?rsiz v? s. gorunur. Utanma muv?qq?ti m?ntiqli v? effektiv du?unm? qabiliyy?tinin olmaması, cox vaxt u?ursuzluq v? m??lubiyy?t hissi il? mu?ayi?t olunur. Utanan insan hissl?rini sozl? ifad? ed? bilmir. Sonradan o, mutl?q do?ru sozl?ri tapacaq v? utancın onu dilsiz qoydu?u anda n? dey? bil?c?yini don?-don? t?s?vvur ed?c?k. Bir qayda olaraq, utanc hissi k?skin u?ursuzluq hissi, tam fiasko il? mu?ayi?t olunur. Bu hiss oz uslubumuzda du?unub ifad? ed? bilm?m?yimizd?n ir?li g?lir. Utanma xususi nov yadla?ma yaradır. ?nsan oz vicdanının de?ici baxı?larından gizl?n? bilm?y?n utanc alovunda yananda cox t?nha olur. O, h?qiq?t?n d? ?trafdan uzaqla?ıb, ?n azı o m?nada ki, ?vv?lki kimi asanlıqla ba?qasına muraci?t ed?, onunla m?nasız ifad?l?r mubadil?si apara bilmir.

Utancma fenomeninin oyr?nilm?sind? maraq insan orqanizmind? utancın nec? ifad? olundu?u sualını n?z?rd?n kecirm?y? ba?layan Carlz Darvinin t?dqiqatında ?h?miyy?tli t?kan almı? t?kamul biologiyasıdır ^[7] . Darvin sualları daha acıq ??kild? ortaya qoydu:

• utanma hissinin m?n??yi haqqında;
• onun t?dric?n inki?afı haqqında ^[8] .

Maraqlanan sualın ozu deyil, daha cox onun formala?dırılmasıdır. Utanma hissi anadang?lm? sayılmalıdır, yoxsa t?rbiy? v? irsi qazanılmı? v?rdi?l?r vasit?sil? formala?ıb?

Ola bilsin ki, daha vacib olanı, insanlarda normal v? anormal, muxt?lif ya?larda ^[9] v? cinsd?n asılı olaraq utancın inki?af tarixinin ara?dırılmasıdır. Psixoloji ?d?biyyatda bu movzuda m?ntiqli ??rhl?r? rast g?lm?k olar, lakin bu movzuda ?n z?ngin materialı ?xlaqi d?liliyi mualic? ed?n psixiatriya verir; Erotomaniya v? cinsi hissl?rin t?hrifin? aid olan psixiatriya ?d?biyyatı sah?si xususil? vacibdir ^{[10] [11] [12]} , utanc hissi il? cinsi sfera il? sıx ?laq?si var.

Tipik olaraq, 5 ya?ına q?d?r u?aqda utanma hissi yaranır v? bu, oz b?d?nini hiss etm? il? sıx ba?lıdır. Qordon Allport hesab edirdi ki, insanın oz b?d?nini hiss etm?si korp?likd?n formala?ma?a ba?layır v? h?yat boyu ozunud?rkin ?sası olaraq qalır. ?ntim utanc hissinin olmaması f?rdin ??xsiyy?tinin inki?afına mane olan amildir v? cox vaxt psixi poz?unluq v? ya x?st?liyin ?lam?tidir.

?g?r insanda h?yanın f?rdi inki?af tarixi maraqlı t?dqiqat movzusu kimi cıxı? ed? bil?rs?, o zaman utanc haqqında fikirl?rin muxt?lif xalqlar arasında muxt?lif dovrl?rd? ba? verdiyi d?yi?iklikl?r daha maraqlıdır. Umumiyy?tl?, gorunur ki, utanc ideyasının t?dric?n t?kmill??m?si v? t?vazokarlı?ın ozunun t?dric?n d?rinl??m?si faktı subuta yetiril? bil?r. A?a?ı inki?af m?rh?l?sind? olan v?h?i xalqların v? xalqların heyr?tamiz h?yasızlı?ı haqqında faktlar h?m antropoloqlar , h?m d? bir cox s?yyahlar t?r?find?n n?ql olunur, baxmayaraq ki, burada istisnalar var, nec? ki, yuks?k inki?af m?rh?l?sind? olan xalqlar arasında d?rin m?n?vi t?n?zzul dovrl?ri var ^{[13] [14] [15] [16] [17]} .

T?vazokarlıq hissi il? ?laq?dar olaraq, ?d?biyyat tarixcil?ri Laprad v? Bizenin t?bi?t hissi il? ba?lı etdikl?rini etm?lidirl?r: material son d?r?c? z?ngindir v? xalq psixologiyası deyil?n Volkerpsychologie-d? hazırlıq i?ind? hec bir catı?mazlıq yoxdur. ^{[18] [19] [20]} . M?s?l?n, Aristotelin “Nikomax etikası” ?s?rind? utanc haqqında muzakir?l?ri n? q?d?r heyr?tamizdir v? onların xristianlı?ın baxı?larından n? q?d?r f?rqli olması, ?ubh?siz ki, utanc anlayı?ının d?rinl??m?sin? kom?k etmi?dir ^{[21] [22]} .

?n m??hur, geni? yayılmı? v? ictimaiyy?t t?r?find?n b?y?nil?nl?r arasında psixoanaliz kimi elmi bilik sah?sinin, o cuml?d?n onun muxt?lif istiqam?tl?rinin ?s?rl?ri var. Sohb?t, ilk novb?d?, mu?llifl?ri Freyd , Adler , Horni , Fromm v? bir cox ba?qalarından gedir. Psixoanaliz c?rciv?sind? utanma “...psixi h?yatın strukturunda ali s?lahiyy?t sahibinin...daxili senzura funksiyasını yerin? yetir?n”in ?uursuz h?r?k?t ed?r?k f?rdin davranı?ını t?nziml?y?n f?aliyy?tinin n?tic?si hesab edilir. Butovlukd? ^[23] , v? erk?n u?aqlıq dovrund? formala?an v? h?yatı boyu insanı mu?ayi?t ed?n ?xlaqi norma v? munasib?tl?ri t?msil edir.

Danimarkalı psixoloq ?lse Sandın fikrinc?, ayıb v? utanma hissl?ri cox vaxt f?rdin u?aqlıq ill?rind? h?v?sl?ndirilm?y?n emosiyaların numayi? etdirilm?si lazım olan v?ziyy?tl?rd? yaranır.