Bu m?qal?nin m?tnini Az?rbaycan dilin? uy?unla?dırmaq lazımdır. M?qal?d? cuml? qurulu?larındakı yanlı?lıqları v? orfoqrafik s?hvl?ri duz?ltdikd?n sonra {{Az?rbaycanca deyil}} ?ablonunu silm?yi unutmayın.

Tektonik plit?l?r ( lat. tectonicus , q.yun. τεκτονικ?? ) ^[1] Yer Kur?sinin litosferind? ba? ver?n geni?-miqyaslı yerd?yi?m?l?ri izah ed?n elmi n?z?riyy?dir. Bu model iyirminci ?srin ?vv?ll?rind? inki?af etdirilmi? qit?l?rin h?r?k?ti modeli uz?rind? qurulub. Bu ideya elmi c?miyy?tl?r t?r?find?n d?nizdabanının geni?l?nm?( ing. seafloor spreading ) konsepsiyasının inki?af etdirilm?sind?n sonra,1950-ci ill?rin sonu,1960-cı ill?rin ?vv?ll?rind? q?bul edilm?y? ba?ladı.

Litosfer tektonik plit?l?r? bolunub. Yer Kur?sind? 7 v? ya 8 boyuk (plit?l?rin nec? t?rif edilm?sind?n asılı olaraq) v? bir cox kicik plit? movcuddur. Plit?l?rin qar?ıla?dı?ı ?razil?rd? onların nisbi h?r?k?ti s?rh?dl?rin xarakterini mu?yy?n edir: konvergent, divergent v? ya transform s?rh?dl?r. Z?lz?l?l?r , vulkanik aktivlik , da?ların ?m?l? g?lm?si kimi hadis?l?r m?hz plit?l?rin goru?duyu bu ?razil?d? ba? verir. Plit?l?rin nisbi sur?ti il ?rzind? 0 mm.-d?n 100 mm.-? q?d?r d?yi?? bilir. ^[2]

Tektonik plit?l?r okeanik litosfer t?b?q?sind?n v? daha qalın kontinental litosfer t?b?q?sind?n ?m?l? g?lir. Konvergent s?rh?dl?rd? subduksiya plit?l?ri mantiyaya yon?ldir, material itkisi is? yeni okeanik t?b?q?nin ?m?l? g?lm?si il? kompensasiya edilir. Bununla yerin umumi s?thi eyni olaraq qalır. ^[3]

Yer kur?sinin xarici t?b?q?si litosfer v? astenosfer? bolunur. Bu f?rq mexaniki xarakter v? istiliyin oturulm?si metodundakı f?rql?r? gor? mu?yy?n olunur. Mexaniki olaraq litosfer daha soyuq v? mohk?mdir, astenosfer is? daha istidir v? axıcıdır. ?stiliyin oturulm?sin? g?ldikd? is?, litosfer oz istiliyini konduksiya il? itirir, astenosfer is? istiliyi konveksiya il? oturur. Bu bolunm? h?min t?b?q?l?rin kimy?vi olaraq mantiyaya v? qabı?a bolunm?si il? qarı?dırılmamalıdır. Mantiyanın mu?yy?n hiss?si muxt?lif vaxtlarda temperaturdan v? t?zyiqd?n asılı olaraq litosferin v? ya astenosferin t?rkib hiss?si ola bil?r.

?sas prinsip ondan ibar?tdir ki, litosfer mayey? b?nz?r(visko-elastik b?rk) astenosferin uz?rind? h?r?k?t ed?n f?rqli tektonik plit?l?rd?n ibar?tdir. Pilt?l?rin h?r?k?ti tipik olaraq il ?rzind? 10?40 mm-d?n 160 mm-? q?d?r d?yi?? bil?r. ^[4]

Tektonik litosfer plit?l?ri litosferin mantiya qatı v? onun uz?rind?ki okean qabı?ı (kohn? m?tnl?rd? sima da adlanır-silikon v? maqneziumdan) v? ya kontinental qabıqdan(sial-silikon v? aluminiumdan) ibar?tdir. Okean yer qabı?ının orta qalınlı?ı 100 kilometr (62 mil)-dir, ^[5] onun qalınlı?ı ya?ından asılıdır; bel? ki vaxt otdukc? o daha soyuq v? qalın olur. H?mcinin okeanik t?b?q? m?rk?zd?n k?narlara do?ru geni?l?ndiyind?n, qalınlıq onun geni?l?ndiyi m?rk?zl? aradakı m?saf?d?n d? ibar?t ola bilir. Subduksiyadan ?vv?l okeanik litosfer t?b?q?sinin q?t etm?li oldu?u orta m?saf?l?rd? qalınlıq 6 km-d?n( orta okean silsil?l?rind? ) 100 km-? d?k (subduksiya zonalarında) d?yi?ir; qısa v? uzun m?saf?l?rd?n subduksiya zonası da muvafiq olaraq nazik v? qalın olur. ^[6] Kontinental litosfer orta hesabla 200 km qalınlı?a sahib olur. Lakin bu r?q?m d? cok?klikl?r, da?lıq ?razil?r v? sabit q?dim platforma hiss?l?ri arasında muxt?lif olur. Bu iki muxt?lif qabıq qalınlı?ına gor? d? f?rql?nir, bel? ki kontinental qabıq okean qabı?ından daha qalındır (35 km v? 6 km).

Plit?l?rin qar?ıla?dı?ı ?razil?r plit?l?rin s?rh?dl?ri adlanır. Bu s?rh?dl?r ad?t?n geoloji hadis?l?rl?, m?s?l?n z?lz?l?l?rl? v? topoqrafik xususiyy?tl?rin (da?lar, vulkanlar, orta okean da? silsil?l?ri v? okanik novlar) ?m?l? g?lm?si il? mu?ayi?t olunur. Dunyanın ?ks?r aktiv vulkanları m?hz bu s?rh?dl?r? t?saduf edir. "Sakit Okean Odlu H?lq?si" bu baxımdan xususil? m??hurdur. B?zi vulkanlar plit?l?rin daxilind? puskur? bilir v? bunlar plit?l?rin daxili deformasiyasına ^[7] v? mantiya axınlarına aid edilir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, tektonik plit?l?r kontinental qabıqdan v? okeanik qabıqdan ibar?t ola bil?r v? bir cox plit?l?r h?r iki qabı?ı ozund? ehtiva edir. M?s?l?n, Afrika Plit?si Afrika qit?sini v? Atlantik v? Hind okeanının b?zi hiss?l?rini ?hat? edir. Okean qabı?ı il? kontinental qabıq arasındakı f?rq onların ?m?l? g?lm? formalarına ?saslanır. Okean qabı?ı geni?l?n?n d?niz dabanı n?tic?sind? ?m?l? g?lir. Kontinental qabıq vulkanizm, tektonik prosesl?r n?tic?sind? lovh?l?rin boyum?sil? ?m?l? g?lir. Lakin bu lovh?l?rd?n b?zil?rinin t?rkibind? ofiolit elementl?ri ola bil?r, hansı ki bu okean qabı?ının hiss?sidir. Lakin onlar formala?manın standart dovr?sini tamamladıqda kontinentin t?rkibi hesab olunurlar. H?mcinin okean qabı?ı t?rkibind?ki elementl?r? gor? kontinental qabıqdan daha sıxdır. ^[8] Okeanik qabı?ın daha sıx olmasının s?b?bi odur ki, o daha az silikona v? daha cox a?ır madd?l?r? sahibdir. N?tic?d? okeanik qabıq ad?t?n d?niz s?viyy?sind?n a?a?ıda, kontinental qabıq is? d?niz s?viyy?sind?n yuks?kd? yerl??ir.

?sas m?qal?: Sakit okean plit?si

Sakit Okean Plit?si Sakit Okeanın altında yerl???n tektonik plit?dir. Sah?si 105 milyon kvadrat kilometr olmaqla bu ?n boyuk tektonik plit? hesab olunur. ?imal-??rq t?r?fd? bu plit? K??fiyyatcı Plit?si, Xuan de Fuka Plit?si v? Qorda Plit?si il? s?rh?dl?r? sahibdir v? bu s?rh?dl?r muvafiq olaraq K??fiyyatcı, Xuan de Fuka v? Qorda da? silsil?l?rini ?m?l? g?tirir. ??rq hiss?d? m?rk?zd? is? San-Andreas qırılması uzr? ?imali Amerika plit?si il? v? h?mcinin Kokos Plit?si il? s?rh?dl?r? sahibdir. C?nub-??rq hiss?d? is? Naska plit?si il? divergent s?rh?dl?r ??rqi-Sakit qalxmasını ?m?l? g?tirir.

C?nub hiss? Antarktika Plit?si il? s?rh?dl?r? malikdir v? bu s?rh?dd? Sakit-Atlantik da? silsil?si ?m?l? g?lir.

Q?rb hiss?d? plit? Oxlotsk Plit?si il? (burada Kuril-Kamcatka cok?kliyi v? Yapon cok?kliyi ?m?l? g?lir), Filippin D?nizi Plit?si il? subduksiya n?tic?sind? konvergent, Karolina Plit?si il? transform v? ?imali-Bismark Plit?si il? toqqu?ma s?rh?dl?rin? sahibdir.

C?nub-Q?rbd? Sakit Okean plit?si Hind-Avstraliya plit?si il? mur?kk?b d? olsa, umumilikd? konvergent s?rh?dl?r? sahibdir. Yeni Zelandiyanın ?imalında subduksiya etm?si n?tic?sind? Tonqa cok?kliyi v? Kermadek cok?kliyi ?m?l? g?lir. Alp qırılması bu plit?l?r arasında tranform s?rh?di mu?yy?n edir v? uzaq c?nuba do?ru Hind-Avstraliya plit?si Sakit Okean plit?sinin altına subduksiya etm?kl? Puysequr cok?kliyini ?m?l? g?tirir. ?imal hiss?d? plit? ?imali Amerika plit?sinin altına subduksiya etm?kl? konvergent s?rh?dl?r ?m?l? g?tirir. Burada Aleut cok?kliyi v? muvafiq olaraq Aleut adaları ?m?l? g?lir. Sakit Okean plit?si daxild? oca?a sahibdir v? bu Havay Adalarını ?m?l? g?tirir. Hillis v? Muller bildirir ki, Qu? Ba?ı Plit?si Sakit Okean Plit?si il? birlikd? h?r?k?t edir.

Bu plit?nin s?rh?dl?rind? yerl???n Sakit Okean odlu halqası seysmikliyin? gor? xususil? m??hurdur. Bu sah?d? bir cox z?lz?l?l?r v? vulkanlar ba? verir. 40.000 kmlik ?razid? yerl???n Odlu halqa okean cok?klikl?ri, vulkanik adalar v? vulkan k?m?rl?ri il? z?ngindir. Bu qovsd? 452 vulkan yerl??ir v? dunyadakı aktiv vulkanların 75 faizi d? m?hz bura t?saduf edir. Dunyada ba? ver?n z?lz?l?l?rin 90 faizi v? ?n boyuk z?lz?l?l?rin 81 faizi Alov Qovsund? ba? verir.

?sas m?qal?: ?imali Amerika plit?si

?imali Amerika Plit?si ?imali Amerikanın boyuk hiss?sini, Qrenlandiyanı , Kubanı , Baham adalarını v? Sibirin , ?slandiyanın v? Azor adalarının mu?yy?n hiss?l?rini ?hat? ed?n tektonik plit?dir. O ??rq? do?ru Orta-Atlantik da? silsil?sin? v? q?rb? do?ru ??rqi Sibir?(Cerksi) q?d?r uzanır. Plit?d? h?m kontinental, h?m d? okeanik qabıq movcuddur. Plit?nin daxili hiss?si boyuk ?raziy? sahib platformadır. Platformanın ?ks?r k?narları terreynl?rd?n ibar?tdir v? bu terreynl?r uzun geoloji zaman ?rzind? tektonik prosesl?r n?tic?sind? ?m?l? g?libl?r.

?imali Amerika Plit?sinin ??rq hiss?si Avrasiya Plit?si il? (?imalda) v? Afrika Plit?si il?(c?nubda) Orta-Atlantik da? silsil?sinin ?imalını ?m?l? g?tir?n divergent s?rh?dl?r? sahibdir.

C?nubda transform s?rh?dl?r Kokos Plit?si (q?rb) v? Karib Plit?si-d?n (??rq)ibar?tdir. Bu ?razid? Kayman cok?kiliyi (Karib d?nizind?) v? Quatemala boyunca Motaqua qırılması ?m?l? g?lib. Septentrional v? Enriquilo-Plantain qırılmaları ?spaniola boyunca uzanır v? s?rh?dl?r? daxildir. C?nub hiss?nin qalan ?razil?ri Orta-Atlantik da? silsil?sin? q?d?r uzanır v? ?imali Amerika Plit?si il? C?nubi Amerika Plit?sinin s?rh?dl?rini mu?yy?n edir. Plit?sinin bu ?razil?ri yax?ı oyr?nilm?yib. ?imalda s?rh?dl?r boyunca Orta-Atlantik da? silsil?sinin davamı olan Qakkel silsil?si uzanır. ?imalın qalan hiss?si q?rb? do?ru uzanır v? Sibiri d? ?hat? edir. Bu s?rh?d boyunca olan obyektl?r bunlardır:Laptev d?nizi rifti, Ulakan qırılması, Oklotsk Plit?si v? Aleut cok?kliyi . Q?rb s?rh?dl?ri:Alyaskanın sahili boyunca Kralica ?arlotta qırılması, Kaskadiyan subduksiya zonası, Kaliforniya boyunca San-Andreas qırılması, Kaliforniya korf?zind? ??rqi-Sakit qalxması v? c?nuba do?ru M?rk?zi-Amerika cok?kliyi. Ozunun q?rb hiss?sind? Farallon Plit?si Yuradovrund?n b?ri ?imali Amerika plit?sinin altına subduksiya edir. Farallon Plit?si dem?k olar ki, tamamil? ?imali Amerika Plit?sinin q?rb hiss?sinin altına subduksiya olunub v? h?min ?razini San-Andreas qırılması boyunca Sakit Okean Plit?si il? ?laq?d? saxlayır. Xuan de Fuka, K??fiyyatcı(Explorer), Qorda, Kokos v? Naska Plit?l?ri Farallon Plit?sinin qalıqlarıdır. Kaliforniya korf?zi boyuk v? paralel qırılma zonaları arasında yerl??ir. Bu mur?kk?b qırılma zonasıdır v? korf?zin d?niz dabanının qalxması q?rbd?ki Baxa Kaliforniya da?ları v? ??rqd?ki Sierra Madre qalxmaları arasındakı f?rq 3000 km-d?n boyukdur.

Plit?d? bir nec? ocaqlar var. ?sas ocaqlar Yelloston, Raton v? Anaxim ocaqlarıdır. Yellouston v? Anaxim ocaqlarının Mioken periounda yaranması guman edilir. Onlar h?l? d? aktivdir v? z?lz?l?l?r?, vulkanlara s?b?b olurlar. ?sas?n ?imali Amerika hiss?si Orta-Atlantik da? silsil?sind?n c?nub-??rq? do?ru h?r?k?t edir.

Plit?nin h?r?k?tin? subduksiya s?b?b ola bilm?z, cunki ?imali Amerika plit?sinin Puerto-Riko cok?kliyind?ki kicik ?razisi istisna olmaqla, hec bir hiss?si subduksiya olunmur.

?sas m?qal?: Avrasiya plit?si

Avrasiya plit?si Avrasiya materikinin boyuk hiss?ini ?hat? edir. Bu baxımdan Hind yarımadası v? ?r?b yarımadası istisnadır. El?c? d? ??rqi Sibirin Cerski hiss?si d? plit?y? aid deyil. Avrasiya plit?si h?mcinin q?rbd?n Orta-Atlantik da? silsil?sin? v? ?imaldan Qakkel da?larına q?d?r geni?l?nir.

??rq t?r?fd?n ?imala do?ru ?imali Afrika Plit?si v? c?nuba do?ru Filippin D?niz Plit?si il? v? ola bilsin ki, Oxlotsk v? Amurian plit?l?ri il? s?rh?dl?nir. C?nub hiss?d? q?rb? do?ru Afrika plit?si, m?rk?zd? ?r?b plit?si v? ??rqd? Hind-Avstraliya plit?si il? s?rh?dl?r? sahibdir. Q?rbd? ?imali Amerika plit?si olan divergent s?rh?dl?r Orta-Atlantik da? silsil?sinin ?imal hiss?sini ?m?l? g?tirir. 1973-cu ild? ?slandiya adası Heimaey-d?ki Eldfell vulkanının puskurm?si m?hz ?imali Amerika v? Avrasiya plit?l?rinin divergent h?r?k?ti n?tic?sind? ba? vermi?di.

M?rk?zi Asiyanın geodinamikası ?imali Avrasiya v? Hind plit?l?ri arasındakı ?laq? il? idar? edilir. Bu ?razid? bir cox plit? hiss?l?ri v? qabıq blokları a?kar edilib. Bunlar M?rk?zi Asiya tranzit zonasına v? ??rqi Asiya tranzit zonasına aiddir.

?sas m?qal?: Afrika plit?si

Afrika plit?si Afrika qit?sini v? bu qit?yl? ?trafdakı okean da? silsil?l?ri arasındakı okeanik qabı?ı ?hat? ed?n tektonik plit?dir. Plit?nin q?rb hiss?si ?imal t?r?fd? ?imali Amerika Plit?si v? c?nuba do?ru C?nubi Amerika Plit?si il? divergent s?rh?dl?r? malikdir. Afrika plit?si ?imal-??rqd?n ?r?b plit?si il?, c?nub-??rqd?n Hind-Avstraliya plit?si il?, ?imaldan Avrasiya v? Anatol plit?l?ri il?, c?nubdan is? Antarktik plit?si il? s?rh?dl?nir. Butun bu s?rh?dl?r Avrasiya plit?si istisna olmaqla divergent v? ya geni?l?n?n s?rh?dl?rdir.

Afrika plit?si bir nec? q?dim platformadan, koku subkontinental litosferik mantiyada olan q?dim qabı?ın sabit bloklarından v? daha az sabit lovh?l?rd?n (hansı ki 550 milyon il onc? Afrika qit?sini ?m?l? g?tirm?k ucun bir araya g?lmi?dil?r) ibar?dir. Q?dim platformalar bunlardır (c?nubdan ?imala do?ru): Kalaxari q?dim platforması, Konqo q?dim platforması, Tanzaniya q?dim platforması v? Q?rbi Afrika q?dim platforması. Q?dim platformalar q?dimd? bir-biril?rind?n xeyli arada olsalar da, Pan-Afrikan da??m?l? g?lm?si zamanı birl??ibl?r v? Qondvana ayrıldıqda bir yerd? qalıblar. Q?dim platformalar orogenik k?m?rl?rl? birl??irl?r. Saxara metaq?dim platformsı t?xmini olaraq subkontinental litosferik mantiyadan ayrılmı? q?dim platformanın qalı?ı kimi q?bul edilir.

B?zi ?razil?rd? q?dim platformalar cok?kl?rl? ?hat? olunub. M?s?l?n, Tindulf cok?kliyi, Taudeni cok?kliyi v? Konqo cok?kliyi , hansı ki burada altda yatan arxaik qabı?ın uz?ri nisb?t?n yeni neoproterozoik t?b?q? il? ortulub. Plit? kecmi?d? qabı?ın iki hiss?sinin ?ks-istiqam?tl?rd? h?r?k?t etdiyi (M?rk?zi Afrika Zonası) v? qabıqların bir-birind?n ayrılması n?tic?sind? yaranan cok?klikl?rd? muasir cokuntul?rin ?m?l? g?ldiyi zonalara da sahibdir.

Afrika plit?si ??rqd? ??rqi Afrika rifti boyunca h?r?k?td?dir. Bu rift zonası Nubiya plit?sini v? Somali plit?sini ayırır. F?rziyy?l?rd?n biri Afar bolg?sinin altındakı mantiya axınlarını ir?li surur, ba?qa bir fikr? gor? is? rift Afrika plit?sinin ?n z?if noqt?sind? ba? verir, bel? ki Afrika plit?sinin ??rq hiss?si ?imala do?ru h?r?k?t edir.

Afrika plit?sinin sur?ti t?xmin?n 2.15 sm/il hesab olunur. Bu plit? son 100 milyon il ?rzind? umumilikd? ?imal istiqam?tind? h?r?k?t edir. Bu is? onu Avrasiya plit?sin? yaxınla?dırır v? okeanik v? kontinental qabı?ın birl??diri ?razil?rd? subduksiyaya s?b?b olur (m?s?l?n, Aralıq d?nizinin b?zi m?rk?zi v? ??rqi hiss?l?ri). Q?rbi Aralıq d?nizind? Avrasiya v? Afrika plit?l?rinin nisbi h?r?k?ti it?l?m? v? t?zyiq quvv?l?rinin kombinasiyasını ?m?l? g?tirir. ?imal hiss?d? is? Afrika plit?si Qırmızı D?niz Rifti il? s?rh?dl?nir v? burada ?r?b plit?si Afrika plit?sind?n uzaqla?ır.

?sas m?qal?: C?nubi Amerika plit?si

C?nubi Amerika Plit?si C?nubi Amerikanı v? Atlantik okeanın Orta-Atlantik da? silsil?sin? q?d?r olan dabanını ?hat? ed?n tektonik plit?dir. ??rq hiss?si Afrika plit?si il? divergent s?rh?dl?r? malikdir v? bu s?rh?d Orta-Atlantik da? silsil?sinin c?nub hiss?sini ?m?l? g?tirir. C?nub hiss?d? Antarktik Plit?si v? Skotiya plit?si il? mur?kk?b s?rh?dl?r? sahibdir. Q?rb hiss?d? Naska Plit?si il? konvergent s?rh?dl?ri var. ?imal hiss?d? Karib D?nizi Plit?si il? v? ?imali Amerikanın okeanik qabı?ı il? s?rh?d? sahibdir. Cili ucqat qov?a?ında(uc plit?nin goru?duyu ?razi) Cili qalxması ?imali Amerika plit?sinin altına subduksiya edir.

C?nubi Amerika plit?si h?r?k?td?dir, Orta-Atlantik da? silsil?sind?n q?rb? do?ru istiqam?td?dir. ??rq? do?ru h?r?k?t ed?n v? daha sıx olan Naska Plit?si Sakit Okean sahili boyunca C?nubi Amerika plit?sinin altına ild? 77 mm sur?tl? subduksiya etm?kd?dir. Bu plit?l?rin toqqu?ması n?tic?sind? And Da?ları v? bu ?razid? yerl???n vulkanlar ?m?l? g?lir.

?sas m?qal?: Hind-Avstraliya plit?si

Hind-Avstraliya pilt?si Avstraliya qit?si v? ?trafdakı okean hiss?l?rini ?hat? ed?n ?sas tektonik plit?l?rd?n biridir. Plit? ?imala do?ru geni?l?nir v? Hind yarımadasını v? ?trafdakı ?razil?ri d? ?hat? edir. Hind-Avstraliya Plit?si 43 milyon il onc? Avstraliya v? Hind plit?l?rinin toqqu?ması n?tic?sind? yaranıb. Son ara?dırmalar v? el?c? d? 2012 Hind Okeanı z?lz?l?si kimi seysmik hadis?l?r gost?rir ki, Hind-Avstraliya plit?si Himalay da?ları boyunca Avrasiya plit?si il? qar?ıdurma n?tic?sind? yenid?n iki plit?y? ayrıla bil?r. ??rq hiss? (Avstraliya) ?imala do?ru ild? 5.6 sm sur?tl? h?r?k?t ets? d?, q?rb hiss?d? (Hindistan) bu sur?t Himalay da?larının muqavim?ti n?tic?sind? 3.7 sm-? b?rab?rdir. Bu f?rq plit?nin m?rk?zi Sumatrada kompressl?nm?y? s?b?b olur v? bunun n?tic?sind? Hind v? Avstraliya kimi iki ayrı plit?y? ayrılma potensialını artırır. Ad?t?n iki protoplit? kimi Hind plit?si v? Avstraliya plit?si gost?rilir. Ucuncu Kaprikorn Plit?si is? ola bilsin ki, Hind Plit?sinin q?rbind?n ayrılmaqdadır.

Hind yarımadası, Meqanesiya (Avstraliya, Yeni Qvineya v? Tasmaniya), Yeni Zelandiya v? Yeni Kaledoniya hamısı q?dim superkontinent Qondvananın fraqmentl?ridir. D?niz dabanının geni?l?nm?si n?tic?sind? bu quru hiss?l?ri bir-biril?rind?n ayrılıblar, lakin geni?l?nm? n?tic?si aktivliyini itirdiyind?n bu quru sah?l?ri yenid?n birl???r?k yegan? plit?ni ?m?l? g?tiribl?r. Avstraliyada son GPS olcm?l?ri gost?rir ki, plit?nin sur?ti 35 d?r?c? ?imala do?ru 67 mm/il-? b?rab?rdir. Bu olcul?r h?mcinin Aukland, Krismas adası v? Hindistanın c?nubu ucun d? do?rudur.

?imal-??rqi hiss? Sakit Okean Plit?si il? kompleks, lakin umumilikd? konvergent s?rh?dl?r? malikdir. Sakit Okean Plit?sinin Avstraliya plit?sinin altına kecm?si n?tic?sind? Tonqa v? Kermadek cok?klikl?ri, onlarla paralel is? Tonqa v? Kermadek arxipelaqları ?m?l? g?lib. Bu h?mcinin Yeni Zelandiyanın ?imal adasının ??rq hiss?l?rinin d? qalxmasına s?b?b olub. Avstraliyadan 85 milyon il ?vv?l ayrılmı? v? ?imalda Yeni Kaledoniyadan c?nubda Yeni Zelandiyanın subantarktik adalarına q?d?r uzanan Zealandiya kontinenti hal-hazırda Alpin cok?kliyi uzr? transfrom s?rh?d boyunca parcalanmaqdadır.

Yeni Zelandiyanın c?nubunda, Makkari cok?kliyi bog?sind? s?rh?d transorm-konvergent s?rh?d? cevrilir. Burada Avstraliya Plit?si Sakit Okean Plit?sinin altına subduksiya etm?y? ba?layır.

C?nub hiss? Antarktik Plit?si il? C?nub-??rqi Hind da? silsil?si adlanan divergent s?rh?dl?r? malikdir. Q?rb hiss? ?r?b Plit?si il? Oven Qırılma Zonası adlanan transform v? Afrika Plit?si il? M?rk?zi-Hind da? silsil?si adlanan divergent s?rh?dl?r? sahibdir. Hind-Avstraliya Plit?sinin ?imalı Avstraliya Plit?si il? konvergent s?rh?dl?r? sahibdir v? bu s?rh?dl?r Himalay v? Hinduqu? da?larını ?m?l? g?tirir.

?imal-Q?rb hiss?d? Hind-Avstraliya plit?si Avrasiya plit?si il? subduksiya s?rh?di ?m?l? g?tirir. Bu s?rh?d Banqlade?in Hind Okeanı sahill?rind?n Sumatra v? Yava adalarının c?nub-q?rbin? q?d?r uzanır.

?ndoneziya boyunca uzanan subduksiya s?rh?di Asiya v? Avstralasiyanın faunasını ayrına bioco?rafi Vallas x?ttin? paralel deyil. ?ndoneziyanın ??rq adaları ?sas?n Avrasiya plit?sin? aid olsalar da, Avstralasiya m?n??li fauna v? floraya sahibdirl?r.

?sas m?qal?: Antarktika plit?si

Antarktik Plit?si Antraktida qit?sini v? ?trafdakı okeanların b?zi hiss?l?rini ?hat? edir. Antraktik Plit?si Nazka Plit?si, C?nubi Amerika Plit?si, Afrika Plit?si, Hind-Avstraliya, Skotiya Plit?si il? s?rh?dl?nir. Plit?nin Sakit Okean plit?si il? divergent s?rh?dl?ri Sakit-Antraktik da? silsil?sini ?m?l? g?tirir. Antraktik plit?si t?xmin?n 60.900.000 kvadrat kilometr ?raziya sahibdir. Bu plit? dunyada ?n boyuk be?inci plit?dir. Antraktik plit?nin h?r?k?ti 1sm/il hesab olunur. Plit? Atlantik okeana do?ru h?r?k?t edir.

?sas m?qal?: Naska plit?si

Naska Plit?si Perunun c?nubundakı regionun adıyla adlandırılıb v? Sakit Okeanın ??rqind? C?nubi Amerika sahilind? yerl??ir. Peru-Cili cok?kliyi boyunca ba? ver?n subduksiya n?tic?sind? (C?nubi Amerika plit?sinin altına) And da? ?m?l? g?lm? prosesl?rinin ?sas s?b?bidir. Naska Plit?si q?rbd? Sakit Okean plit?si il?, c?nubda is? Antarktik Plit?si il? (??rqi-Asiya qalxması v? Cili qalxması boyunca) s?rh?dd?dir. Naska Plit?sinin bir nec? isti noqt?l?r uz?rind? h?r?k?ti bir nec? vulkanik adanın ?m?l? g?lm?sin? s?b?b olub. Naska h?m suxurların ya?ı, h?m d? must?qil plit? olmaq baxımından nisb?t?n cavan plit? hesab olunur.

??rq hiss?d? C?nubi Amerika plit?sinin altına subduksiya edir v? bu ?razid? konvergent s?rh?dl?r? sahibdir v? Peru-Cili cok?kliyini ?m?l? g?tirir. C?nubda Antarktik plit?si il? (Cili qalxması) divergent s?rh?dl?r? sahibdir. ?imalda is? s?rh?dl?r Kokos adasıyladır (Qalapaqos qalxması).

Naska plit?sinin Cilinin c?nubunda subduksiya etm?si tarixin ?n boyuk z?lz?l?l?rind?n b?zil?rini ?m?l? g?tirib. (m?s?l?n,1960 Valdivia z?lz?l?si-9.5 bal)

Kokos Plit?si Sakit Okeanın altında v? M?rk?zi Amerikanın q?rb sahilind? yerl??dir. Plit?nin adı uz?rind? yerl???n Kokos adasının adından goturulub. Kokos Plit?si ??rqi-Sakit qalxması v? Kokos da? silsil?l?ri boyunda d?niz dabanının geni?l?nm?si n?tic?sind? yaranıb. Bu geoloji kompleks ?razini geoloqlar Kokos-Naska geni?l?nm? sistemi d? adlandırırlar. ?imal s?rh?dl?ri M?rk?zi Amerika cok?klikliyi il?, ??rq hiss?si Panama Qırılma zonası il?dir. C?nub s?rh?dind? Qalapaqos qalxması, q?rb s?rh?dind? is? ??rqi-Sakit qalxması yerl??ir. Kokos v? Naska plit?l?ri 23 milyon il ?vv?l ayrılmı? Farallon plit?sinin qalıqlarıdır. Qalapaqos adaları altında olan ocaq Qalapaqos adaları boyunca uzanır. Kokos Plit?sinin ?imalındakı Rivera Plit?sinin Kokos Plit?sind?n 5?10 milyon il ?vv?l ayrıldı?ı guman edilir. Plit?l?r arasındakı s?rh?d konkret olaraq qırılma ?m?l? g?tirm?s? d?, bu plit?l?r iki ayrı plit? hesab olunur. 1985-ci ild? Mexiko ??h?rind? ba? vermi? d?h??tli z?lz?l? Kokos Plit?sinin ?imali Amerika Plit?sinin altına subduksiya etm?si n?tic?sind? ba? vermi?di. El?c? d?, 2001-ci ild? ba? vermi? El-Salvador z?lz?l?l?ri d? Kokos plit?sinin Karib plit?sinin altına subduksiya etm?si n?tic?sind? olmu?du.

Tektonik s?rh?dl?rin uc ?sas novu movcuddur. ^[9] Divergent s?rh?dl?r, kovergent s?rh?dl?r v? transform s?rh?dl?r. Boyuk plit?l?r h?r?k?t etdikc? onların s?rh?dl?ri boyunca divergensiya(bir-birind?n aralanma) v? konvergensiya(bir-biril? toqqu?ma) ba? verir. Yer kur?sinin s?thind? ba? ver?n bu yerd?yi?m?l?r n?h?ng olcul?rd? enerjinin uz? cıxmasına v? bel?likl? d? Yer Kur?sinin s?thinin muxt?lif formalar ?ld? etm?sin? s?b?b olur. ? lk baxı?da plit?l?r bir-biril?rin? nisb?td? muxt?lif sur?tl?rl? v? bir-biril?rind?n asılı olmadan h?r?k?t edirmi?l?r kimi goruns?l?r d?, umumi goruntud? bu plit?l?r bir-biril? ?laq?lidir. Hec bir plit? dig?r plit?l?r? t?sir etm?d?n h?r?k?t etmir v? plit?l?rin h?r?k?ti minl?rl? kilometr uzaqlıdakı ?razil?rd? oz t?sirini gost?r? bilir. M?s?l?n, Afrika Plit?si il? C?nubi Amerika Plit?sinin bir-biril?rind?n uzaqla?ması n?tic?sind? Atlantik Okeanın geni?liyi daha da artır. Olduqca uzaq m?saf?d? is? Sakit Okeanın dibi d?rin subduksiya n?tic?sind? ?m?l? g?lmi? cok?klikl?rd? s?rf olunur.

Divergent s?rh?dl?rd? iki v? ya daha cox plit? bir-birind?n uzaqla?dı?ı ucun yeni qabıq ?m?l? g?lir. Plit?l?rin uzaqla?dı?ı v? ya bir-birind?n qopdu?u sah?l?rd? okeanlar yaranır v? daha da geni?l?nir. Divergent s?rh?dl?r quruda ba? verdikd? rift ?m?l? g?l? bilir. Bel? ki quru iki hiss?y? ayrılır v? ?trafdakı su iki ayrılan hiss? arasındakı m?kanı doldurur.

?slandiya quruda ba? ver?n bu cur prosesl?ri izl?m?k aliml?r? sanki t?bii laboratiya t?klif edir. ?slandiya Orta-Atlantik da? silsil?si boyunca ?imali Amerika v? Avrasiya plit?l?rinin ayrılması zonasında ikiy? ayrılmaqdadır. Bel? ki ?imali Amerika plit?si q?rb? v? Avrasiya plit?si ??rq? h?r?k?t etdiyind?n h?r iki divergent s?rh?din h?r iki t?r?fi boyunca yeni qabıq ?m?l? g?lir. Yeni qabı?ın ?m?l? g?lm?si ?slandiyanın ?razisini artırır, lakin s?rh?d boyunca riftin ?m?l? h?lm?sin? d? s?b?b olur. ?slandiya t?bii olaraq g?l?c?kd? iki quru sah?sin? ayrılacaq v? Atlantik okeanının suları bu iki sah? arasındakı geni?l?n?n v? d?rinl???n sah?ni dolduracaqlar.

Bu cur s?rh?dl?rd? is? qabıq m?hv edilir v? bir plit?nin dig?rinin altına h?r?k?t etm?si il? geriy? dovr edir. Bu hiss?l?r subduksiya zonaları adlanır-da?lar v? vulkanlar ?sas?n m?hz plit?l?rin konvergent s?rh?dl?rind? ?m?l? g?lir. Konvergent s?rh?dl?rin uc tipi movcuddur: Okean-materik, okean-okean, materik-materik.

Okeanik plit? kontinental plit?nin altına subduksiya etdikd? kontinental plit? yuxarı qalxır v? da? silsil?si yaranır. Baxmayaraq ki, okean plit?si umumilikd? rahat v? davamlı ??kild? subduksiya edir, subduksiya zonasının ?n d?rin hiss?l?rind? kicik hiss?l?r? parcalanma da ba? verir. Bu kicik hiss?l?r mu?yy?n yerd? uzun mudd?t qalır, lakin sonradan q?ft?l?n boyuk z?lz?l?l?r d? tor?d? bilirl?r. Bu cur z?lz?l?l?r ad?t?n qurunun bir nec? metr qalxması il? mu?ayi?t olunur.

?ki okean plit?sinin konvergensiya etdikd? onlardan biri dig?rinin altına subduksiya edir v? bu proses zamanı d?rin okean cok?klikl?ri ?m?l? g?lir. M?s?l?n, ?n d?rin cok?klik hesab edil?n Marian cok?kliyi Filippin d?nizi Plit?sinin Sakit Okean plit?sinin altına subduksiya etm?si n?tic?sind? yaranıb. Bu cur konvergent s?rh?dl?r h?mcinin d?nizaltı vulkanların da ?m?l? g?lm?sin? s?b?b olur. Milyon ill?r ?rzind? puskurmu? lava v? vulkan hiss?cikl?ri okean dabanının uz?rind? ust-ust? yı?ılır v? d?niz s?viyy?sind?n yuxarı qalxırlar v? bel?likl? vulkanik adaları ?m?l? g?tirirl?r. Bu cur vulkanik adalar ad?t?n z?ncir ??klind? olurlar v? adalar qrupu (arxipelaq) adlandırılırlar.

?ki kontinental plit? toqqu?duqda onlardan hec biri subduksiya etmir, cunki kontinental plit?l?r nisb?t?n yunguldur v? iki toqqu?an aysberq kimi a?a?ıya getm?y? qar?ı muqavim?t gost?rirl?r. ?v?zind? qabıq ?yilm?y? v? yuxarı v? ya yanlara do?ru getm?y? meyil edir. Hindistanın Asiyayla toqqu?ması n?tic?sind? Avrasiya Plit?si qırı?mı? v? Hind plit?sinin uz?rin? kecmi?dir. Toqqu?madan sonra milyon ill?r ?rinzd? yava?-yava? davam ed?n plit?l?rin konvergensiyası Himalay da?larını v? Tibet yaylasını indiki yuks?klikl?rin? catdırmı?dır. Bu yuks?lm?l?rin boyuk hiss?si son 10 milyon il ?rzind? ba? verib.

Transform s?rh?dl?ri iki plit?nin bir-biril?riyl? horizontal ??kild? suru?m?si zamanı ?m?l? g?lir. Onlar transform s?rh?dl?ri kimi v? ya qırılmalar kimi tanınırlar.

?ks?r tranform s?rh?dl?r okean dabanında ?m?l? g?lir v? kicik z?lz?l?l?r tor?dirl?r. Lakin b?zil?ri (v? ?n d?h??tlil?ri)quru zonasında ?m?l? g?lir. Kaliforniyadakı San-Andreas qırılma zonası ?imala h?r?k?t ed?n ??rqi-Asiya qalxması il? c?nuba h?r?k?t ed?n C?nubi Qorda-Xuan de Fuka-K??fiyyatcı silsil?l?rini ?laq?l?ndirir . San-Andreas quruda uz? cıxan bir nec? qırılmalardan biridir. Uzunlu?u 1300 km olan v? onlarla kilometr geni?liy? sahib bu qırılma zonası Kaliforniyanın uzunlu?unun ucd? ikisinin k?sir. Bununla yana?ı Sakit Okean plit?si ?imali Amerika plit?si boyunca 10 milyon ildir ki, horizontal olaraq ild? 5 sm sur?tl? h?r?k?t edir. Bel? ki, qırılma zonasının q?rbind?ki Sakit Okean plit?si ?imala, ??rqd?ki ?imali Amerika plit?si is? c?nuba do?ru h?r?k?t edir.

• This Dynamic Earth: The Story of Plate Tectonics . USGS .
• Understanding Plate Tectonics . USGS .
• The PLATES Project Arxivl??dirilib 2010-03-08 at the Wayback Machine . Jackson School of Geosciences .
• An explanation of tectonic forces . Example of calculations to show that Earth Rotation could be a driving force.
• Bird, P. (2003); An updated digital model of plate boundaries .
• Map of tectonic plates .
• The geodynamics of the North-American-Eurasian-African plate boundaries Arxivl??dirilib 2008-03-01 at the Wayback Machine .
• GPlates , desktop software for the interactive visualization of plate-tectonics.
• MORVEL plate velocity estimates and information . C. DeMets, D. Argus, & R. Gordon.

• Khan Academy Explanation of evidence
• 750 million years of global tectonic activity . Movie.