| Bu m?qal?d?ki m?lumatların
yoxlanılabil?r
olması ucun ?lav? m?nb?l?r? ehtiyac var
.
Daha ?traflı m?lumat v? ya m?qal?d?ki probleml?rl? ba?lı muzakir? aparmaq ucun
m?qal?nin muzakir? s?hif?sin?
diqq?t yetir? bil?rsiniz. Lutf?n m?qal?y?
etibarlı m?nb?l?r
?lav? ed?r?k
bu m?qal?ni t?kmill??dirm?y? kom?k edin. M?nb?siz m?zmun probleml?r yarada v? silin? bil?r. Probleml?r h?ll edilm?mi? ?ablonu m?qal?d?n cıxarmayın.
|
1873-cu ild? yaranıb. ?ctimai teatr kimi f?aliyy?t? ba?layan m?d?niyy?t oca?ı ot?n ill?r ?rzind? ?trafında pe??kar aktyor ordusu birl??dirm?y? muv?ff?q olub. Kadr potensialı, ustalıqla s?hn?l??diril?n tama?alar - butun bunlar Az?rbaycan-Tbilisi teatrına yeni-yeni u?urlar g?tirib. Qısa mudd?t ?rzind? geni? auditoriya kutl?si toplayıb. Teatra kutl?vi axın is? inc?s?n?t oca?ının maddi t?minatının qarantına cevrilib. H?tta f?aliyy?ti dovrund? Tbilisinin bir sıra teatrlarını maliyy?l??dirib. M?d?niyy?t oca?ı Az?rbaycan teatr s?n?tinin inki?afına da tohf?l?r verib. Gork?mli kino v? teatr xadiml?rimiz Mohsun S?nani, Mustafa M?rdanov da m?hz bu teatrın yetirm?l?ridir. 1947-ci ild? f?aliyy?ti dayandırılan teatr boyuk fasil?d?n sonra 1998-ci ild? yenid?n b?rq?rar olunur. 2004-cu ild? Tbilisi Az?rbaycan Teatrına dovl?t statusu verildi. Q?rar, teatrın inki?afının yeni m?rh?l?sinin ?sasını qoydu. Paralel olaraq Az?rbaycan-Gurcustan dostluq ?laq?l?rinin mohk?ml?nm?si teatrın inki?afına t?sirsiz otu?m?di.
Qafqazın boyuk ??h?rl?rind?n olan, vaxtil? az?ri turkl?rinin sıx ya?adıqları Tiflis ??h?rind? Az?rbaycan teatrının f?aliyy?tini iki qola ayırmaq olar:
a) Tiflisd? pe??kar Az?rbaycan teatrının t???kkulu v? muxt?lif teatr d?st?l?rind?, truppalarda onun inki?af m?rh?l?l?ri (1873-1922-ci ill?r);
b) Teatrın institusional m?d?niyy?tin faktı oldu?u v? Tiflis Dovl?t Az?rbaycan Teatrı adı altında f?aliyy?t gost?rdiyi dovr (1922-1947-ci ill?r).
"Kafkaz" q?zetinin 1873-cu il 25 mart tarixli sayında yazıldı?ına gor?, Novruz bayramı munasib?til? Tiflisin "C?miyy?t yı?ınca?ı" zalında ??h?rin az?rbaycanlı ziyalıları teatr tama?ası oynamı?lar. Oynanılan tama?a Mirz? F?t?li Axundzad?nin "L?nk?ran xanının v?ziri" komediyasının bir nec? ??kli olub.
Tiflis ??h?ri XIX ?srd? Qafqazın m?rk?zi sayılırdı. Cani?inliyin burada yerl??m?si Tiflisi h?m siyasi, h?m iqtisadi, h?m d? maarif v? m?d?niyy?t baxımından mu?yy?n inki?af yoluna cıxarını?dı. Milli dramaturgiyamızın banisi Mirz? F?t?li Axundzad? burada ya?ayırdı v? onun komediyaları rus, fars, gurcu dill?rin?, osmanlı turkc?sin? m?hz Tiflisd? t?rcum? edilmi?di. H?tta zad?gan evl?rind? dramaturqun ?s?rl?ri 1850-ci ill?rin sonlarında rus v? gurcu dill?rind? tama?aya qoyulub.
Az?rbaycanın teatr h?v?skarları 1880-1900-cu ill?rd?, ?sas?n, Novruz, Orucluq, Qurban bayramlarında, ayrı-ayrı m?kt?bl?rin muxt?lif musamir?l?rin? h?sr olunmu? t?dbirl?rd? teatr tama?aları gost?ribl?r. Tama?alar Tiflisin muxt?lif klublarında, daha cox Zad?gan banki binasının salonunda v? Artsruni teatrında gost?rilib. Teatr tama?alarını ziyalılar v? t?l?b?l?r hazırlayırdılar. S?hn? ?s?rl?rinin fasil?l?rind? klassik ??rq ucluyunun konsertl?ri d? olurdu. ?lb?tt? ki, bu tama?alar ilk novb?d? ?yl?nc? m?qs?di il? gost?rilirdi. Lakin onun kokund? acıq v? ya dolayı ??kild? maarifl?ndirm? ideyası, maarifl?ndirm? ruhu ?sas idi.
1900-1920-ci ill?rd? Az?rbaycan teatr h?v?skarlarının hazırladıqları tama?alar a?a?ıdakı binalarda oynanılıb:
"Gurcu zad?gan teatrı" (bir adı da "Artsruni teatrı "dır). Bu bina 1914-cu ild? yaranıb. Onun yerind? t?z? bina tikilib v? hazırda Gurcustan Dovl?t Rus Dram Teatrının binasıdır.
"Artistl?r c?miyy?ti". Hazırda ?ota Rustaveli adına Gurcustan Dovl?t Akademik Dram Teatrı h?min binada f?aliyy?t gost?rir.
"Kazyonnı teatr". ?ndiki Zaxari Palia?vili adına Gurcustan Dovl?t Akademik Opera v? Balet Teatrının binası.
"Zubalov adına Xalq evi" ("Xalq evi"). Konstantin Marcana?vili adına Gurcustan Dovl?t Dram Teatrı indi h?min binada yerl??ir.
"Mir", "Araks", "Avlabar-Palas", "Auditoriya" adlanan m?d?niyy?t ocaqlarında, az?ri turkl?rinin sıx ya?adıqlan Ortacala, ?eytanbazar, Havlabar m?h?ll?l?rind?ki munasib binalarda da tama?alar oynanılıb.
1875-ci ild? "?kinci", bir q?d?r sonra "Ziya" q?zetl?rinin n??ri, Tiflis m?d?ni muhitinin t?r?qqisi, ?cn?bi teatr truppalarının buraya munt?z?m qastrolları XIX ?srin sonlarında v? XX ?srin ilk onilliyind? Az?rbaycan s?hn? s?n?tinin inki?afına guclu t?kan verib. Tiflisd? daimi olmasa da, vaxta?ırı birl??ib tama?alar hazırlayan f?dakar teatr h?v?skarlarının yı?cam d?st?si yaranmı?dı. H?min d?st?y? Mirz?li Abbasov, Mirz?xan Quliyev, Pa?a b?y Huseynov, Osmana?a Qabulov, Mirz? Abdulla Abdullazad?, Muslum ?brahimov, Huseyn Minasazov, Qulam Vahabov, M???di Yusif, Huseyn Cıldırov, M?mm?dta?ı ?l?sg?rov, A?as?f Axundzad? daxil idil?r. Muxt?lif sah?l?rd? calı?an ziyalılardan Mirz? Seyf?ddin, Eynalı b?y Sultanov, M?h?mm?d a?a ?ahtaxtlı, Behbud ?ahtaxtlı, C?lil M?mm?dquluzad?, Firudin b?y Koc?rli teatr tama?alarının hazırlanmasma yaxından kom?klik v? diqq?t gost?rirdil?r.
1908-1920-ci ill?r arasında Bakının Huseyn ?r?blinski, Sidqi Ruhulla, Mirza?a ?liyev, Huseynqulu Sarabski, ?hm?d A?damski, ?bulf?t V?li kimi ?ohr?tli aktyorlarının Tiflis? vaxta?ırı qastrolları ??h?rd? milli teatr s?n?timizin t?r?qqism? t?kan verib. Bu dovrd? Tiflisd? ?vv?lc? "Mus?lman teatr artistl?ri c?miyy?ti", az sonra "S?ad?t", "?ttihad" v? "?br?t" teatr d?st?l?ri f?aliyy?t gost?ribl?r. Truppalara H?bib b?y Koc?rlinski, ??r?f Yuzba?ov, Mirseyf?ddin Kirman?ahlı Panfiliya Tanailidi, Rza T?hmasib, Mustafa M?rdanov, Mohsun C?f?rov (S?nani), ?brahim ?sfahanlı, ?li Qurbanov, ?l?kb?r Seyfi kimi istedadlı g?ncl?r uzv olublar.
1900-1920-ci ill?rd? gost?ril?n tama?alara rejissorlugu, ?sas?n, Mirz?li Abbasov, Mirz?xan Quliyev, M?mm?dta?ı ?l?sg?rov, Mirseyf?ddin Kirman?ahlı, Mustafa M?rdanov edibl?r. Daha tez- tez Mirz? F?t?li Axundzad?nin "Hacı Qara", "L?nk?ran xanının v?ziri", N?c?f b?y V?zirovun "Hacı Q?mb?r", "Musib?ti-F?xr?ddin", "Daldan atılan da? topu?a d?y?r", S?kin? Axundzad?nin "Zulmun s?m?r?si", N?riman N?rimanovun "Dilin b?lası" ("?amdan b?y"), "Nadir ?ah", ?bdurr?him b?y Haqverdiyevin "Da?ılan tifaq", "A?a M?h?mm?d ?ah Qacar", "Mill?t dostları", R??id b?y ?f?ndiyevin "Qan oca?ı", "Qon?u qon?u olsa, kor qız ?r? ged?r", Sultannı?cid Q?nizad?nin "Xor- xor", "Dursun?li v? ballıbadı" komediyaları, faci?l?ri v? m?sx?r?l?ri tama?aya qoyulub.
T?rcum? ?s?rl?rind?n tama?acılar Vilyam ?e kspirin "Otello" (Otello - Mirz?li Abbasov), Namiq Kamalın "Akif b?y", "V?t?n", "B?xtsiz bala", ??ms?ddin Saminin "D?mirci Gav?", Jan Batist Molyerin "Jorj Danden", "Zor?n t?bib", Henrix Heynenin "?l M?nsur", Nadejda Loxmanovanın "Napoleon Bonapartın olumu", ?van Turgenevin "Pulsuzluq", Vano Mceda?vilinin "Qacaq K?r?m", Fransua Volterin "Sultan Osman, Beytulmuq?dd?s hokmdarı", S.Lanskoyun "Q?zavat", Fridrix ?illerin "Qacaqlar", "M?kr v? m?h?bb?t", Niko-lay Qoqolun "Muf?tti?" pyesl?rinin s?hn? h?llin? daha cox maraq gost?rirdil?r.1909-cu ild?n ba?layaraq muxt?lif teatr d?st?l?ri Uzeyir b?y Hacıb?yovun "Leyli v? M?cnun", "?eyx S?nan", "?ah Abbas v? Xur?id banu", "?sli v? K?r?m", "?r v? arvad", "M???di ?bad", "Ar?ın mal alan", Zulfuqar b?y Hacıb?yovun "A?ıq Q?rib", "Evliyk?n subay", "?lli ya?ında cavan" opera y? operettalarını oz repertuarına daxil edib. 1918-1921-ci ill?rd? Tiflisd? yerli teatr h?v?skarları "Ittihad" v? "?br?t" d?st?l?rinin ?trafında c?ml??ibl?r. Onların muxt?lif s?hn? f?dail?ri ?rana v? Turkiy?y? qastrollara gedibl?r. Tama?alar daha tez-tez gost?rilib. Repertuara C?f?r Cabbarlının "?dirn? f?thi", "Trablis muharib?si", "Bakı muharib?si", C?lil M?mm?dquluzad?nin "Olul?r", Rza Zaki L?tifb?yovun "Kohn? Turkiy?", ?sa b?y A?urb?ylinin "Az?rbay v? Can" ?s?rl?rinin tama?aları daxil edilib."?ttihad" v? "?br?t" o vaxt Gurcustanda i?l?y?n ?bdurr?him b?y Haqverdiyevin t???bbusu il? birl???nd?n sonra az?rbaycanlı teatr h?v?skarlarının tama?a afi?alarına bu adlar yazılıb: "Tiflis turk dram c?miyy?ti aktyorları", "Tiflis tunc aktyorları".1921-ci ilin axırlarında get-ged? gucl?n?n Tiflis Az?rbaycan teatrı ozun? dovl?t statusu almaq ucun s?yl? cah?ıb. Kollektiv hokum?t komissiyasma gost?rm?k ucun turk ?dibl?ri Huseyn B?dr?ddinl? M?h?mm?d Ruf?tin "?mir ?bul Ula" dramını secmi?di. Tama?anın qurulu?cu rejissoru Mirseyf?ddin Kirman?ahlı idi v? ?bul Ulanı da ozu oynayıb. Sınaq tama?asında dig?r ?sas rolları ?brahim ?sfahanlı (?bu D?yyab), T?rlan xanım (Zubeyd?), Mirz?li Abbasov (S?yyah), ?sm?t xanım ?liyeva (R?biyy?), ?hm?d Salahlı (M?sud), ?sg?r Naxcıvanlı (S?rk?rd?) ifa edibl?r.Zovq v? pe??karlıqla hazırlanmı? "?mir ?bul Ula" tama?ası Rustaveli teatrının binasında gost?rilib. Tama?aya hokum?t numay?nd?l?ri, h?mcinin gurcu, rus, abxaz, acar ziyalıları baxıblar. 1922-ci ilin ?vv?ll?rind? kollektiv? Mirz? F?t?li Axundzad? adına Tiflis Dovl?t Turk Dram Teatrı (TDTDT) adı verilib. Teatr uzun ill?r oz tama?alarını cum? gunl?ri Rustaveli teatrında, sonralar N?riman N?rimanov klubunda gost?rib.Tiflis Dovl?t Turk (Az?rbaycan) Teatrı ozunun 25 illik f?aliyy?tind? ziddiyy?tli, t?r?ddudlu v? ?sas?n, u?urlu, s?m?r?li yaradıcılıq yolu kecib. Teatr daim ?lvan v? z?ngin repertuar u?runda axtarı?lar aparıb, dram, komediya v? faci? janrlarında d?y?rli tama?alar hazırlaya bilib. Muxt?lif ill?rd? bu s?n?t oca?ında ?brahim ?sfahanlı, Aleksandr Tuqanov, Yusif Yulduz, ?li ?ahsabahlı, ?sf?ndiyar Huseynov, Mirseyf?ddin Kirman?ahlı, A?ır Bilalov, ?lihuseyn Rzayev ba? rejissor v? qurulu?cu rejissor kimi calı?mı?lar.
Tiflis Dovl?t Az?rbaycan Dram Teatrının yaradıcılı?ını iki dovr? bolm?k olar.Birinci dovrd? (1922-1930) teatr, ?sas?n, romantik uslubda inki?af edib v? bu s?n?t estetikasının prinsipl?rini poetika gost?ricil?ri kimi formala?dırma?a calı?ıb.?kinci dovrd? (1931-1947) is? s?n?t oca?ı romantik uslubunu realizm? qovu?durma?a calı?ıb v? yeni teatr poetikasını yaratmaq yolunda s?y v? c?sar?tl? addımlayıb.Birinci dovrd? TDAT oz repertuarının aparıcı movzu v? uslub x?ttini Huseyn Cavidin "?blis", "?eyx S?nan", "Knyaz", "Af?t", "Ucurum", "Topal Teymur", C?f?r Cabbarlının "Od g?lini", "Aydın", "Oqtay Elo?lu", "Sevil", C?lil M?mm?dquluzad?nin "Olul?r", Suleyman Sani Axundovun "E?q v? intiqam", N?c?f b?y V?zirovun "Musib?ti-F?xr?ddin", Vilyam ?ekspirin "Hamlet", "Otello", ?bdurr?him b?y Haqverdiyevin "P?ri cadu", Leonid Andreyevin "H?yati-b???r", Adolf D'Enneri v? Germonun "?ki yetim?", Fridrix ?illerin "M?kr v? m?h?bb?t", Aleksandr Ostrovskinin "G?lir m?nb?yi", Boris Lavrenyovun "Hucum", Vasili ?kvarkinin "Casus", Konstantin Trenyovun "Du?m?nl?r" ("Lyubov Yarovaya"), Karl Qutskovun "Uriel Akosta", Anatoli Lunacarskinin "?ahın b?rb?ri", ??ms?ddin Saminin "D?mirci Gav?", Bicer Stounun "Tom dayının koması", N?riman N?rimanovun "Nadir ?ah" ?s?rl?rinin tama?aları ?sasında qurub. Eyni zamanda Mirz? F?t?li Axundzad?nin komediyaları, Uzeyir b?y Hacıb?yovun operaları v? operettaları oynanılıb.?kinci dovrd? teatr birinci m?rh?l?d? hazırladı?ı tama?aların ?saslarını yeni qurulu?da hazırlayıb. Mirz? F?t?li Axundzad?nin, Jan Batist Molyerin, N?c?f b?y V?zirovun komediyalarına ustunluk verilib. Muasir movzulu pyesl?rin tama?ası teatrın diqq?t m?rk?zind? durub. Uslub v? forma axtarı?larında reJissura konsepsiyası ilk novb?d? C?f?r Cabbarlının "Sevil", "Almaz", "Ya?ar", Mirz? ?brahimovun "M?h?bb?t", "H?yat", kabit R?hmanın "Toy", "Xo?b?xtl?r", "A?nalar", yerli dramaturq Rza ?ahv?l?din "Da?lılar", "Kamal", "Gul??n ana", R?sul Rzanın "V?fa" kimi muasir h?y atdan, dovrun muxt?lif ictimai-sosial, m?n?vi-?xlaqi probleml?rind?n b?hs ed?n pyesl?rin s?hn? t?c?ssumund? b?dii h?llini tapıb. T?rcum? ?s?rl?rind?n Lope de Veqanın "Qoyun bula?ı", Tur qarda?larının "Uzl??dirm?", Georgi Mdivaninin "V?t?n namusu", ?alva Dadianinin "Qı?ılcım", Aleksandr Korneycukun "Platon krecet", Avksenti Saqarelinin "Kinto", Konstantin Simonovun "Bizim ??h?rli o?lan", Sandro ?an?ia?vilinin "Anzor", tarixi movzuda yazılmı? S?m?d Vur?unun "Vaqif", "F?rhad v? ?irin", Suleyman Rust?min "Qacaq N?bi", Heyd?r ?smayılovun "Koro?lu", ?li ?ahsabahlının "Rust?m v? Sohrab", Zeynal X?lilin "Qatır M?mm?d", Mehdi Huseynin "Nizami" ?s?rl?rinin tama?aları da repertuara movzu ?lvanlı?ı g?tirib. Teatr bu ill?rd? Uzeyir b?y Hacıb?yovun mu?am operalarından ?lav?, b?st?karın "Koro?lu" ?s?rini d? oynayıb.Rejissor Yusif Yulduzun qurulu? verdiyi Huseyn Cavidin "S?yavu?" (1936, 11 oktyabr) v? Vilyam ?ekspirin "Otello" (1936, 16 oktyabr) faci?l?rinin tama?aları monumental romantizın uslubunda hazırlanmı? parlaq s?n?t numun?l?ri olub. "S?yavu? "da ?sas obrazları Bakıdan d?v?t olunmu? Ulvi R?c?b (S?yavu?), M?rziy? Davudova (Sudab?), "Otello"da ba? rolları Ulvi R?c?b (Otello), ?sg?r Babayev (Yaqo), Reyhan Ta?ıyeva (Emiliya), Nubar (Nvard) ?lixanova (Dezdemona), A?a M?mm?dov (Montano) ifa edibl?r.Tiflis teatrının s?hn?sind? gost?ril?n ayrı-ayrı tama?alarda ?sas rolları oynamaq ucun Bakıdakı AMDT-d?n Abbasmirz? ??rifzad?, Mirza?a ?liyev, M?rziy? Davudova, Mohsun S?nani, Rza ?fqanlı kimi ?ohr?tli aktyorlar d?v?t olunublar. Teatrın truppasında muxt?lif ill?rd? tanınmı? aktyorlardan Ulvi R?c?b, Panfiliya Tanailidi, ?li Qurbanov, ?li ?ahsabahlı, Reyhan Ta?ıyeva, ?brahim ?sfahanlı (Gurcustanın xalq artisti), A?a M?mm?dov, N?cib? M?likova, ?hm?d Salahlı, h?mcinin sona q?d?r Tiflisd? i?l?y?n Abbas Qurbanov, ?li Bayramov, Muqu Zamanov, Sara Zeynalova, Qara N?z?rli, Srubi Qaraqa?, Baba Zeynallı, ?brahim Az?ri, Kazım Zeynallı, Osman H?qqi, M?mm?da?a Rzayev, N?so M?mm?dov, Nur?ddin Rzayev, ?srafil Qarayev, F?rrux Qurbanov, Fatma G?ncinskaya, ?bi? Qasımov v? ba?qaları i?l?yibl?r.1934-cu ild? Tiflis teatrının boyuk bir qrupu Gurcustanın turkl?r ya?ayan Adıgun ??h?rind? s?yyar Kolxoz v? Sovxoz Teatrı yaratma?a ezam olunublar. S?yyar truppaya ?brahim ?sfahanlı r?hb?rlik edib. Adıgun S?yyar Kolxoz v? Sovxoz Teatrı 1936-1937-ci il teatr movsumund? Tiflis? kocurulub v? bir mudd?t sonra ba?lanıb. Onun aktyorları yenid?n Tiflis Dovl?t Az?rbaycan Teatrının truppasına q?bul olunublar.
1945-ci ild?n sonra bir nov yarı s?yyar f?aliyy?t gost?r?n Tiflis teatrı "Jantaberinin qızı", "Unzul?", "Da?lılar", "Evl?nm?", "Fovqal?d? qanun", "Ar?ın mal alan", "M???di ?bad", "?sli v? K?r?m", "A?ıq Q?rib"... tama?alarının b?zil?rini t?z?, bir qisınıni t?krar qurulu?da hazırlasa da, ciddi s?n?t nailiyy?tl?ri qazana bilmirdi. Kollektivin yaradıcı hey?ti dovl?t himay?sind?n m?hrum oldu?una gor? da?ılmı?dı. 1946-cı ilin 25 aprelind? s?n?t oca?ının c?mi 25 ?tatı vardı. Teatrın ?ks?r aktyorları Az?rbaycanın ?yal?t teatrlarına s?p?l?nmi?dil?r. Gurcustan Respublikasının kollektiv? gost?rdiyi laqeyd munasib?t gund?n-gun? daha da artırdı. Buna gor? teatr, dem?k olar, Tiflisin ozund? nadir hallarda tama?a oynaya bilirdi. Nec? ill?rd?n b?ri dovl?t teatrının klub s?viyy?sind? olan binası yarıtmaz hala du?mu?du v? truppanı oradan ?lveri?li binaya kocurm?k ??h?r m?murlarından kims?ni maraqlandırmırdı. Ciddi muqavim?tl?r? rast g?l?n, inzibati c?tinlikl?r? ducar olan Tiflis Az?rbaycan Dovl?t Dram Teatrı 2 yanvar 1947-ci ild? oz f?aliyy?tini dayandırmaq m?cburiyy?tind? aldı.Uzun fasil?d?n sonra 1998-ci il mayın 17-d? Gurcustan Respublikasının prezidenti Eduard ?evardnadze Tiflisd? Az?rbaycan Dovl?t Dram Teatrının b?rpası ucun f?rman imzaladı. Ancaq Gurcustan Respublikasının ?laq?dar nazirlikl?rd? calı?an m?murlarının laqeydliyi ucbatından bu teatr indiy?d?k b?rpa olunmayıb.
Hacıyev Abbas. Tiflis ?d?bi muhiti. Bakı, Yazıcı, 1980. 183 s?h.
Hacıyev Abbas. T?FL?S AZ?RBAYCAN TEATRI. Bakı, ??ıq, 1984. 160 s.
Hacıyev Abbas. Tiflis Az?rbaycan v? Adıgun turk teatrı. Bakı, “Borcalı” NPM, 2006. 32 s?h.
?lham R?himli - AZ?RBAYCAN TEATR TAR?X?, D ? r s l i k, D?rslik Az?rbaycan Respublikası T?hsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cu il tarixli 816 saylı?mri il? t?sdiq olunub, CA?IO?LU ,2005
[1]