Substansiya ( lat. substantia  ? mahiyy?t; sozunun h?rfi m?nası "?sasında duran" dem?kdir) ? movcudlu?u ozu-ozund?n do?an v? varlı?ı ba?qa ?eyl?rd?n asılı olmayan ba?lan?ıc. ^[1]

H?l? q?dimd?n mut?f?kkirl?r hiss etmi?dil?r ki, dunyada sonsuz sayda d?yi?iklikl?r (inki?af, m?hv olma, birl??m?, parcalanma v? s.) ba? verm?sin? baxmayaraq, mu?yy?n bir sabit, d?yi?m?z ?sasda movcuddur. Bunu onlar substansiya v? yaxud da ilkin materiya adlandırırdılar. Do?rudur, bu ?sası muxt?lif cur t?s?vvur edirdil?r. B?zil?ri onu suda, havada v? odda gorurdul?r. Dig?rl?rinin fikrinc?, dunyanın d?yi?m?z ?sası suyun, odun, torpa?ın v? havanın birl??m?sidir. Bu cur baxı?lar ilk n?z?rd? sad?lovh goruns? d? t?bi?tin v? c?miyy?tin izahında musb?t rol oynamı?dır. Bel? ki, Yer kur?sinin v? Gun?? sisteminin yaranması, madd?l?rin daxili qurulu?u haqqında soyl?nil?n f?rziyy?l?r bu fikr? ?saslanırdı.

Materiyaya substansiya kimi yana?ılması a?a?ıdakı uc v?zif?nin h?lli baxımından xususi ?h?miyy?t k?sb edir:

• dunyanın v?hd?tinin izahı;
• dunyadakı coxsaylı ??ya v? prosesl?ri eyni bir ?sasın muxt?lif novl?ri kimi gost?rilm?si;
• dunyadakı movcudluq formaların muxt?lifliyini v? z?nginliyini h?min umumi ?sasın t?bii-tarixi gedi?ind? yaratdı?ını subut edilm?si.

Dunyanın v?hd?tini bir substansiyadan cıxı? etm?kl? izah ed?n t?liml?r monist (t?k, vahid dem?kdir) t?liml?r adlanır. Lakin substansiyanı h?m maddi h?m d? ideal hesab etm?k mumkundur. Buna uy?un olaraq materialist monizm v? idealist monizm movcuddur. Monizm in ?ksin? olaraq dunyanın dualist izahı iki substansiyanın (maddi, predimet v? ?uur , ruh) oldu?unu iddia edir. F?ls?fi tarixind? substansiyanın mahiyy?ti muxt?lif ??kild? izah olunmu?dur. Filosofların bir qismi onu substrat(butun hadis?l?rin maddi ?sası) kimi, dig?rl?ri is? muhum xass? kimi t?s?vvur etmi?l?r.

Antik f?ls?f?d? substansiya maddi substrat, ??yaların ilkin ?sası kimi gost?rilmi?dir.(M?s?l?n Demokritin atomist t?limi). Yeni dovr f?ls?f?sind? is? substansiyanın t?hlili iki istiqam?td? getmi?dir. Birinci x?ttin numay?nd?si Bekon substansiyanı varlı?ın son hududunda duran ?sas hesab edirdi. H?min dovrun dig?r filosofu R.Dekart ikili substansiyanın (maddi v? m?n?vi) movcudlu?undan cıxı? etmi?dir. M?s?l?n; C.Berkliy? gor?, maddi substansiya mumkun deyildir. Bizim qavradı?ımız h?r bir ??ya duy?ularmızın m?cmusudur. Onun fikrinc?, substansiya el? bir qarmaqdır ki, insanlar ondan oz duy?ularını asırlar.

XX ?srin ?vv?ll?rind? q?rb f?ls?f?sind? substansiya anlayı?ı v? onun idrakda rolu ?ubh? altına alınırdı. M?s?l?n pozitivizm onu adi ?uurun qalı?ı hesab edirdi. Bu t?lim? gor?, substansiya, elmi biliy? d? bir qalıq kimi daxil olur. ^{[ m?nb? gost?rin ]}

F?ls?f? il? ?laq?dar bu m?qal? qaralama halındadır. M?qal?ni redakt? ed?r?k Vikipediyanı z?nginl??dirin.

1. ↑ ?lizad? A.A. Antik f?ls?f? tarixi. Ali m?kt?bl?rin t?l?b?l?ri ucun d?rs v?saiti. Bakı, 2016. - s?h. 26.