Bu m?qal?ni vikil??dirm?k lazımdır. Lutf?n, m?qal?ni umumvikipediya v? redakt? qaydalarına uy?un ??kild? t?rtib edin.

Sel ? da? a?acların yata?ında intensiv ya?ı?ın, buz v? movsimi qar ?rim?l?rinin n?tic?sind? gozl?nilm?d?n yaranan palcıqlı v? da?lı-palcıqlı axına deyilir.

Sel hadis?l?rinin yaranmasına ?sas s?b?b ?razinin fiziki-co?rafi ??raiti, o cuml?d?n, oroqrafik-geomorfoloji qurulu?u - iqlim, torpaq, bitki ortuyu v? hidrometeororloji prosesl?r t??kil edir. (Da? caylarının qısa mudd?tli b?z?n bir nec? saat ?rzind?) (da?ıdıcı quvv?y? malik palcıqlı-da?lı da?qını eni?i). ?ntensiv leysan ya?ı?ları, buzlaqların v? movsumi qar ortuyunun sur?tl? ?rim?si qırıntı materiallarını yamaclardan cayın yata?ına (m?crasına) doldurur. Boyuk kutl?si v? sur?ti olan cox boyuk da?ıdıcı quvv?y? malikdir ^[1] . Az?rbaycan Respublikası ?n f?al axınları sah?sidir. S.-l?r cayların yata?ını v? sahill?rini yuyur, qar?ısındakı mane?l?ri, ya?ayı? m?nt?q?l?rini, korpul?ri v? s. da?ıdır. ?nsan t?l?fatına s?b?b olur. Bel? f?lak?tli S. hadis?l?ri Az?rbaycanın ?in (1510), Ki? ( 1901 , 1982), Kurmuk (1921) v? s. caylarında ba? vermi?dir. Boyuk Qafqazın Tikanlıcayı , Tikanbala , Kicik Qafqazın v? Qaraba? yaylasının ?t?kl?rind? yerl???n bir sıra k?nd l?r v? q?s?b? l?r boyuk z?r?r gormu?dur. Sell?r? qar?ı ?sas mubariz? t?dbirl?ri hidrotexniki qur?uların (selotur?n, selsaxlayan v? s.) tikilm?si, fitomeliorativ, xususil? me??meliorativ i?l?rin yerin? yetirilm?si v? s.-d?n ibar?tdir. Sell?r cay suları olan v? olmayan d?r?l?rd? q?fl?t?n ya?an ?idd?tli ya?ı?lar v? ya temperaturun artması il? qısa mudd?td? sur?tl? ?riy?n qar suları , z?lz?l? v? vulkanların hesabına yaranır. B?z?n faza rejimi kimi ba? ver?n da?qınlara sel hadis?si kimi baxırlar. Bu duzgun deyil. Sel v? da?qın hadis?l?rini f?rql?ndirm?k lazımdır. Da?qın lar cay hovz?sinin yerl??diyi ?razinin fiziki-co?rafi, iqlim ??raitind?n asılı olaraq caylarda rejim fazasıdır v? bu il ?rzind? ?sas?n yaz v? payız f?sill?rind? ba? verir. Must?sna hallarda ayrı-ayrı dovrl?rd? d? ola bil?r. Sel v? da?qın axımlarını f?rql?ndir?n ?sas c?h?tl?rind?n biri d? odur ki, sel axımlarında g?tirm?-a?ınma materialları daha cox ustunluk t??kil edir v? sell?rin 1m³ su kutl?sinin t?xmin?n 65-70%-i g?tirm? materialları, qalanının su kutl?si t??kil edir. Da?qınlarda is? bu ?ksin?dir. Sel axımları t?rkibind?ki madd?l?rinin h?cmin? gor? 3 yer? bolunur:

1. Sulu-da?lı sell?r
2. Sulu-palcıqlı sell?r
3. Da?lı-palcıqlı sell?r

Sell?r novl?rin? gor? 2 yer? ayrılır:

1. Turbulentli sell?r
2. Strukturlu sell?r - da?lı-palcıqlı v? ya sulu-palcıqlı olmaqla onların 1m³ kutl?sind? g?tirm? materialları daha cox ustunluk t??kil edir. Da?qından f?rqli olaraq selin t?rkibind? sudan cox yı?ıntı olur.

Ekoco?rafi probleml?r yaradan t?bii f?lak?tl?r ic?risind? sell?rin ?m?l?g?lm? s?b?bl?ri nisb?t?n uzun quraqlıq dovrund?n sonra cay hosz?l?rind? ba? ver?n guclu leysan ya?ı?lar n?tic?sind? cay yataqlarında v? yamaclarda toplanmı? kullu miqdarda muxt?lif h?cmli qırıntı materiallarının h?r?k?t? g?lm?sidir. Bu materiallar a?ınma m?hsulları, z?if dayanıqlı?ı olan yamac cokuntul?ri, suru?m? v? suru?m?- sel axınları kimi t?snif olunan qravitasiyon m?n??li materiallardan, el?c? d? yamacların ?t?kl?rind? toplanmı? ufantı-qırıntı yı?ıntılarından ibar?tdir. Sel Az?rbaycanın dem?k olar ki, butun da?lıq v? da??t?yi ?razil?rind?, o cuml?d?n Boyuk v? Kicik Qafqazda, h?mcinin Arazyanı silsil?l?rd?ki cay hovz?l?rind? da?ıdıcı f?aliyy?ti il? secil?n t?bii hadis?dir . Sel axınlarında qırıntı materiallarının h?cmi umumi axın kutl?sinin 10-15%-d?n 60-70%-? q?d?rini t??kil edir. Buna gor? d? sell?r qısa mudd?t ?rzind? kecm?sin? baxmayaraq da??t?yi duz?nlikl?r?, cayların g?tirm? konuslarına milyon kub. metr? yaxın v? daha cox qırıntı materialları cıxarır v? cokdurur. Sel axınında qırıntı m?hsulunun b?rk fazasının cox olması onun da?ıdıcı f?aliyy?tinin, dinamiki parametrl?rinin v? sur?tinin artmasına s?b?b olur ki, bu da onu adi da?qınlardan k?skin f?rql?ndirir.

Sell?rin gozl?nilm?d?n, ani bir vaxt ?rzind? kecm?si s?b?bind?n bu t?bii hadis?nin ?vv?lc?d?n proqnozla?dırılması qeyri mumkundur. Onun ?m?l? g?lm?si, formala?ması v? kecm?sind? coxsaylı amill?rin i?tirak etm?si, sell?rin hansı cay hovz?l?rind? n? zaman ba? ver? bil?c?yini t?yin etm?yi c?tinl??dirir. Cunki hadis? gozl?nilm?d?n, ani zaman ?rzind? ba? verir. Sell?rin qısa mudd?td? ba? verm?si boyuk meylliy? malik yamaclarda v? cay d?r?l?rind? toplanmı? a?ınma m?hsullarının artan su kutl?si vasit?sil? eyni vaxtda h?r?k?t? g?lm?si il? ?laq?dardır.

Sell?r v? ya qırıntı materiallarının qarı?ı?ından ibar?t sulu - da?lı-palcıqlı axınlar Az?rbaycan Respublikasının butun da?lıq ?razil?rind? mu?ahid? olunan da?ıdıcı t?bi?t hadis?l?rind?ndir. Onlar boyuk sur?tl? h?r?k?t ed?r?k xalq t?s?rrufatının muxt?lif sah?l?rin? ? korpul?r?, avtomobil v? d?mir yollarına, ya?ayı? m?nt?q?l?rin?, ?kin sah?l?rin? kullu miqdarda ziyan vurur. ^[2]

Selin ?sas kutl?sini iri h?cmli, muxt?lif olculu suxur qırıntıları, da? yamaclarında toplanmı? cokuntul?r, fiziki-mexaniki v? kimy?vi a?ınmanın m?hsulları t??kil edir. Da? yamaclarında gund?lik, aylıq v? illik hava temperaturunun k?skin d?yi?m? amplitudu, suxurlarda v? torpa?ın s?thind? temperaturun d?yi?m?sin? s?b?b olur. Bu fiziki hadis? suxurların a?ınmasına, onların xırda qırıntılara parcalanmasına v? son n?tic?d? yuks?k meylli yamaclarda muxt?lif qalınlıqda cokuntu qatının ?m?l? g?lm?sin? s?b?b olur. Bundan ?lav? da?lıq ?razil?rd? ba? ver?n geoloji-tektonik prosesl?r n?tic?sind? suxurların blokvari parcalanması da ba? verir. Butun bu prosesl?rin m?cmuu denudasiya adlanıb, m?kan v? zaman daxilind? t?bii muhiti t??kil ed?n butun amill?rin birg? f?aliyy?ti n?tic?sind? inki?af edir. A?ınma prosesinin intensivliyi yamacların s?mtind?n, meylliyind?n, onu t??kil ed?n ana suxurların denudasiyaya davamlılı?ından, torpaq-bitki ortuyund?n v? n?hay?t da? yamaclarının dinamikasına t?sir ed?n insanın t?s?rrufat f?aliyy?tind?n asılıdır. ^[3]

Gur axan sel novudur. Bu zaman selin elementl?ri nizamsız h?r?k?t ed?r?k axım qatlarının intensiv qarı?masına s?b?b olur. Turbulent sell?rd? g?tirm? materiallarının t?xmin?n 30%-ni b?rk madd?l?r t??kil edir. Da?ıdıcı quvv?sin? gor? turbulent sell?r, dig?r sell?rd?n z?if olur.

Laminar sell?r - zamanı axın paralel laylarda h?r?k?t edir. Laminar v? ya struktur sell?r da?lı-palcıqlı, cınqıllı-palcıqlı v? ya palcıqlı olur. Strukturlu sell?r sel kutl?si t?rkibind? gilin cox olması il? f?rql?nir, ad?t?n duru yo?urulmu? kutl? kimi duz istiqam?td? h?r?k?t edir v? cay yata?ına, onun ?trafına boyuk miqdarda sel materialları cıxarır. Ki?, ?in v? dig?r cay hovz?l?rind? ba? ver?n guclu da?ıntılara s?b?b olan sell?r laminar sell?rdir. Bu nov sell?r? qar?ı mubariz? boyuk miqyaslı kompleks t?dbirl?rin h?yata kecirilm?sini t?l?b edir.

Selli caylara - Boyuk Qafqaz da-Balak?ncay, Katexcay, Talacay, Kurmukcay, ?incay , Ki?cay, Zeydincay , Gungutcay, Da?aqılcay, D?miraparancay, Bumcay, Tik?nlicay, Qusarcay , Qudyalcay , Qaracay , V?lv?l?cay , D?v?cicay, Gilgilcay ; Kicik Qafqazda -Tovuzcay, ?srikcay, Z?y?mcay, G?nc?cay, T?rt?rcay, H?k?ricay , Vil??cay, L?nk?rancay, Ordubadcay, Arpacay v? s. aiddir.

?razid? sell?rin ?m?l? g?lm?si v? formala?ması yuks?klik land?aft qur?aqları il? sıx ?laq?dardır. Arid iqlim ??raitind?, respublika ?razisinin me?? il? ortulu olmayan intensiv parcalanmı? on v? alcaqda?lıq hiss?l?rind?, nadir hallarda leysan ya?ı?larından sonra palcıqlı sel axınları ?m?l? g?lir. Bu cur sell?r? Acınohur onda?lı?ı v? Boyuk Qafqazın ?imal-??rq yamacında Taxtakorpu, Atacay, Gilgilcay hovz?l?rind? v? Qobustanda rast g?linir.

Bu sell?rin qida m?nb?yi, ?sas?n, paleogen-neogenin qumlu-gilli suxurları uz?rind? inki?af etmi? muxt?lif m?n??li suru?m?l?r v? suru?m? kutl?l?ri olub, onların m?hsulları boyuk sur?tl? (3-4m/san) duz?nlikl?r? cıxırılır.

Boyuk v? Kicik Qafqazın me?? il? ortulu olan ortada?lıq ?razil?ri k?skin parcalanmı? dik yamaclı relyefl? s?ciyy?l?nir. Bu ?razil?rd? sel ocaqları, ?sas?n, me??l?rin intensiv qırıldı?ı yamaclarda formala?mı?dır ki, bu da daha cox ilin may-iyun aylarında du??n leysan ya?ı?larından sonra selin ba? verm?sin? s?b?b olur. Muasir dovrd? respublikanın da?lıq ?razil?rind? me??l?rin qırılması il? ?laq?dar torpaq ortuyunun yuyulması daha da intensivl??mi?dir. Bunun ?sas s?b?bi da?lıq ?razil?rd? qırılmı? me?? materiallarının yamac boyu surudulm?si n?tic?sind? yaranmı? cı?ırlarda x?tti eroziyanın f?al inki?af ed?r?k 3-5 il mudd?tind? uzunlu?u 300-500 m-? catan yar?ana cevrilm?sidir.

Bel? ki, me??altı torpaqlarda su kecirm? qabiliyy?ti, me??siz sah?l?r? nisb?t?n 10-15 d?f? yuks?k oldu?undan me??si qırılmı? yamaclarda ya?ı? suyunun 70%-i maney?siz olaraq torpa?ın s?thi il? axır, yamacları yuyur, ?ırımlar yaranır v? onların sonrakı inki?afı yar?anları ?m?l? g?tirir.

Bitki ortuyu sell?rin da?ıdıcı quvv?l?rini z?ifl?tm?kd?, subasarların qorunmasında, torpaq eroziyasının qar?ısının alınmasında boyuk rol oynayır. Me?? v? kolluqların intensiv qırılması prosesi bu gun butun cay hovz?l?rind? mu?ahid? olunur. Sell?r dik yamaclara k?silmi? yar?an , qobu v? d?r?l?r boyu da?lı-palcıqlı, turbulent h?r?k?tli axınlar ?m?l? g?tirir. Bu axınlarda iri da?-qaya parcalarının h?cmi daha cox, sur?tl?ri is? 3-6 m/san-d?n boyuk olur. Bu sell?r ?ks?r hallarda leysan ya?ı?larından sonra formala?ır v? ?sas cay yataqlarına kullu miqdarda da?lı-palcıqlı kutl? cıxarır. Cay yataqlarının k?narlarında, ?sas?n g?tirm? konusları ?m?l? g?tir?n cokm? suxurlar sonrakı m?rh?l?l?rd? ?sas yataqdan kec?n sell?ri ?lav? qırıntı materiallarla qidalandırır v? daha guclu sell?rin formala?masına s?b?b olur. Bel? hallara Ki?cay, ?incay, D?miraparancay, Goycay, Girdimancay, Pirsaatcay, V?lv?l?cay, Qudyalcay v? Qusarcay hovz?l?rind? nisb?t?n tez-tez rast g?linir.

?sas sel ocaqlarının yarandı?ı ?razil?r? Boyuk v? Kicik Qafqazın yuks?k da?lıq-qayalıq land?aft sah?si, el?c? d? Z?ng?zur silsil?sinin yuks?k da?lıq qur?aqları daxildir.

?ntensiv parcalanmı? relyefi il? s?ciyy?l?n?n yuks?kda?lı?ın subnival qur?a?ı k?skin meylli yamaclardan t??kil olunmu?dur. ?ntensiv a?ınma prosesi Boyuk v? Kicik Qafqazın yuks?k da?lıq qur?a?ında ?sas relyef ?m?l? g?tirici amil olub, yamaclarda v? onların ?t?kl?rind? kullu miqdarda qırıntı materiallarından t??kil olunmu? ufantı konusları v? ?leyfl?rin ?m?l? g?lm?si il? s?ciyy?l?nir. Dik, pill?li, ucurumlu yamacların ?t?kl?rind? v? cay yataqlarında toplanmı? qırıntılar potensial sel ocaqlarının yaranmasına s?b?b olur. Sel ocaqlarında qırıntı materiallarının kullu miqdarda olması, bu zonada, ?sas?n, asan a?ınan yura dovrunun gilli ?istl?rinin geni? yayılması il? ba?lıdır. A?ınmaya tez m?ruz qalan bu suxurlar f?al tektonik qırılma v? catların dinamikliyi n?tic?sind? deformasiyaya u?rayır v? k?skin parcalanmı? relyefin ?m?l? g?lm?sin? s?b?b olur. ?sas cayların v? onların qollarının yuks?k sutoplayıcı sah?l?ri Boyuk Qafqaz v? Z?ng?zur silsil?l?rind? klassik sel ocaqlarının yaranmasına ??rait yaratmı?dır. ?sti v? quraq kec?n yay aylarında intensiv leysan ya?ı?ları zamanı yamaclarda, onların ?t?kl?rind? v? cay yataqlarında toplanmı? qırıntı materialları sulb axımının artması il? ?laq?dar olaraq da?lı-palcıqlı kutl?y? cevrilir . Bu dovrd? h?r 3-5 ild?n bir guclu sell?r ba? verir, onların sur?ti 5-7 m/san-y? catır v? boyuk da?ıdıcı f?aliyy?tl?ri il? s?ciyy?l?nir.

Muasir dovrd? yuks?k da?lı?ın alp v? subalp c?m?n land?aftarı yay otlaqları kimi sistemsiz istifad? olundu?undan, yararsız hala du?mu? v? eroziya prosesl?rinin inki?af etdiyi ekoloji c?h?td?n g?rgin bir ?raziy? cevrilmi?dir.

Bu s?b?bd?n Boyuk v? Kicik Qafqazda, el?c?d? d? Z?ng?zur silsil?sind? (c?nub ? ??rq hiss?) alp v? subalp c?m?nlikl?ri ?sl dinamik inki?af ed?n sel ocaqlarına cevrilmi?dir. Bu c?m?nlikl?r hal-hazırda ayrı-ayrı talalar ??klind? b?zi cay hovz?l?rinin yuxarı axınlarında saxlanılaraq, eroziyaya k?skin m?ruz qalmı? cılpaq sah?l?r? cevrilmi?dir. Bu cur sah?l?r? Boyuk Qafqazın butun cay hovz?l?rind?, Kicik Qafqazın H?k?ri, T?rt?rcay hovz?l?rind? v? Z?ng?zur silsil?sind? Ordubadcay hovz?sind? rast g?lm?k olur.

Az?rbaycan ?razisind? Boyuk Qafqazın c?nub yamacı relyefin boyuk meyilliy? malik olması il? ?laq?dar da?-c?m?n land?aftı (alp-subalp zonası) daha intensiv eroziyaya m?ruz qalmı? v? ?razinin 140 min hektar da? otlaqlarının t?xmin?n 90 min hektarı da?lı-qayalı cılpaq yamaclara cevrilmi?dir. Bunun ?sas s?b?bi c?m?nlikl?rin bioloji m?hsuldarlı?ı n?z?r? alınmadan ?razinin h?ddind?n artıq yukl?nm?sidir.

Qayalıq qur?aqda intensiv a?ınmanın ?m?l? g?tirdiyi boyuk h?cmli kolluvial v? delyuvial cokuntul?r, subalp v? alp c?m?nlikl?rind? torpaq eroziyasının gucl?nm?si, me??l?rin qırılması n?tic?sind? s?thi v? x?tti eroziyanın inki?afı butun yamaclarda, cay yataqlarında kullu miqdarda qırıntı materiallarının toplanmasına s?b?b olmu?dur.

Az?rbaycanda son 20 ild? antropogen amill?rin t?siri n?tic?sind? sel hadis?l?ri daha da intensivl??mi?dir. Selli ?razil?rd? me??l?rin insanlar t?r?find?n qırılması v? m?hv olması, otlaqlarda heyvanların sistemsiz otarılması, cay m?cralarının insanlar t?r?find?n m?nims?nilm?si v? s. antropogen t?sirin n?tic?si olaraq sell?rin intensivl??m?sin?, da?ıdıcı t?sirinin coxalmasına ??rait yaradır.

Boyuk Qafqazın c?nub yamacında m?skunla?an ?razil?rinin uzun ill?r t?bii qazla t?min olunmaması, ?halini odunla t?min etm?k ucun me??l?r cox intensiv qırılmasına s?b?b olur. Sell?rin f?alla?masına me??l?rin qırılması il? yana?ı, h?mcinin me?? materiallarının da?ınması m?qs?di il? salınmı? yollar, cı?ırlar da sell?rin intensivl??m?sin? t?sir gost?rir. H?mcinin heyvandarlıqla m???ul olan ?halinin koc?ri h?yat t?rzi kecirm?si, iri buynuzlu v? xırda buynuzlu mal-qaranın otarılması da bitki v? torpaq ortuyunun m?hv olmasına v? a?ınmasına s?b?b olur ki, bu da sell?rin aktivl??m?si il? n?tic?l?nir.

Da?lıq v? da??t?yi ?razil?rd? m?skunla?an ?halinin ?traf muhit? du?unulm?mi? mudaxil?sinin n?tic?sidir ki, h?l? d? olk?mizin da?lıq v? da??t?yi ?razil?rind? da?ıdıcı sel hadis?l?ri mu?ahid? olunur v? sell?rin t?krarlandı?ı ?razil?rd? iqtisadi z?r?rl?rl? n?tic?l?nir.

Sell?rin ?m?l?g?lm?sind? antropogen amill?rin m?nfi t?sirinin aradan qaldırılması ucun gorul?n t?dbirl?rin h?l?lik musb?t n?tic? verm?m?sinin s?b?bi yen? d? insanların t?bi?t? du?unulm?mi? mudaxil?sinin ilb?il artması il? izah edil? bil?r.

Boyuk Qafqazın c?nub yamacının me?? il? ortulu olan ortada?lıq ?razil?ri k?skin parcalanmı? dik yamaclı relyefl? s?ciyy?l?nir. Bu ?razil?rd? sel ocaqları, ?sas?n, me??l?rin intensiv qırıldı?ı yamaclarda formala?mı?dır ki, bu da daha cox ilin may-iyun aylarında du??n leysan ya?ı?larından sonra selin ba? verm?sin? s?b?b olur . Muasir dovrd? respublikanın da?lıq ?razil?rind? me??l?rin insanlar t?r?find?n sur?tl? v? qeyri-qanuni olaraq qırılması il? ?laq?dar torpaq ortuyunun yuyulması daha da intensivl??mi?dir. Bunun ?sas s?b?bi da?lıq ?razil?rd? qırılmı? me?? materiallarının yamac boyu surudulm?si n?tic?sind? yaranmı? cı?ırlarda x?tti eroziyanın f?al inki?af ed?r?k 3-5 il mudd?tind? uzunlu?u 300-500 m-? catan yar?ana cevrilm?sidir .

?nsanın t?bi?t? du?unulm?mi? t?siri sel prosesl?rinin yaranmasına, formala?masına, inki?afına v? ya insanın t?bi?t? du?unulmu? musb?t, b?rpaedici t?siri is? sel prosesl?rinin z?ifl?m?sin? s?b?b olur. Sell?rin gozl?nilm?zliyi cox zaman iqtisadiyyata guclu ziyan vurur, insanların sosial h?yat ??raitin? z?rb?l?r yetirir. Ona gor? d? sell?rin z?r?rsizl??dirilm?si ucun butun elmi-metodiki v? muh?ndis-t?crubi usul v? vasit?l?rd?n istifad? olunmalıdır. Sel ba? verm?si ehtimal olunduqda ?hali qabaqcadan x?b?rdar olunmalı, ?g?r sel da?ıdıcı xarakterlidirs? onun kecm?sind?n sonra ?halinin muv?qq?ti olaraq haraya kocurulm?sin? dair i? planı hazırlanmalı v? vaxta?ırı ?hali bu haqda m?lumatlandırılmalıdır. ^[4] , ^[5] , ^[6] , ^[7] .

Sell?rin gozl?nilm?d?n, ani bir vaxt ?rzind? kecm?si s?b?bind?n bu t?bii hadis?nin ?vv?lc?d?n proqnozla?dırılması qeyri mumkundur. Onun ?m?l? g?lm?si, formala?ması v? kecm?sind? coxsaylı amill?rin i?tirak etm?si, sell?rin hansı cay hovz?l?rind? n? zaman ba? ver? bil?c?yini t?yin etm?yi c?tinl??dirir. Cunki hadis? gozl?nilm?d?n, ani zaman ?rzind? ba? verir.

Sell?rin qısa mudd?td? ba? verm?si boyuk meylliy? malik yamaclarda v? cay d?r?l?rind? toplanmı? a?ınma m?hsullarının artan su kutl?si vasit?sil? eyni vaxtda h?r?k?t? g?lm?si il? ?laq?dardır.

Umumiyy?tl?, sel cavan da?lıq olk?l?rin cay d?r?l?ri ucun s?ciyy?vi olan relyef ?m?l?g?tirici kompleks prosesdir. Cunki seli adi da?qınlardan f?rql?ndir?n xususiyy?tl?rd?n biri sel materiallarının oz t?rkib hiss?l?rin? ayrılmadan ce?idl?nm?m?si v? ozunun struktur xususiyy?tl?rini saxlamasıdır.

Sell?r v? ya qırıntı materiallarının qarı?ı?ından ibar?t sulu - da?lı-palcıqlı axınlar Az?rbaycan Respublikasının butun da?lıq ?razil?rind? mu?ahid? olunan da?ıdıcı t?bi?t hadis?l?rind?ndir. Onlar boyuk sur?tl? h?r?k?t ed?r?k xalq t?s?rrufatının muxt?lif sah?l?rin? ? korpul?r?, avtomobil v? d?mir yollarına, ya?ayı? m?nt?q?l?rin?, ?kin sah?l?rin? kullu miqdarda ziyan vurur.

Az?rbaycanın da?lıq ?razil?rind?, xusus?n Boyuk Qafqazın c?nub yamacında v? Arazyanı da? silsil?sinin c?nub-??rq hiss?sind? xususil? Ordubadcay hovz?sind? sell?rin tez-tez t?krar olunması muxt?lif t?bii amill?rin qar?ılıqlı ?laq?si n?tic?sind? ba? verir. Bura k?skin meyilli da?lıq relyef, cılpaq qayalıqlar, bitki ortuyunun z?if inki?afı, denudasiyaya qar?ı davamsız ana suxurların geni? yayılması, a?ınma prosesinin intensivliyi v? atmosfer ya?ıntılarının leysan xarakterli olması aiddir (Budaqov, 1969, 1993, ?lizad? Tarixaz?r, 2011).

Umumi ekoloji g?rginlik, eroziya-qravitasiya prosesl?rinin intensivliyi XX ?srin ikinci yarısından ba?layaraq t?bii-da?ıdıcı hadis?l?rd?n biri olan sell?rin tez-tez t?krar olunmasına s?b?b olmu?dur. Ekogeomorfoloji ??raitin daha g?rgin oldu?u Boyuk Qafqazın c?nub yamacının caylarında, Z?ng?zur silsil?sind?n axan caylarda boyuk da?ıdıcı quvv?y? malik sell?rin tez - tez t?krarlanması mu?ahid? olunur. Ki?cay, ?incay, D?miraparancay, Balak?ncay, Gilancay, Ordubadcay hovz?l?rind? is? katastrofik sell?rin 3-5 ild?n bir ba? verm?si adi hala cevrilmi?dir.

Da? caylarında sell?rin dal?alarla kecm?si n?tic?sind?, onun da?ıdıcı quvv?sinin artması cay d?r?l?rinin morfoloji xususiyy?tl?ri il? ?laq?dardır. Bel? ki, cay d?r?l?ri uzununa profil uzr? muxt?lif geoloji strukturları, denudasiyaya davamlılı?ı muxt?lif olan ana suxurlara k?sildiyind?n yataqlarında geni? v? h?mcinin dar kaonyonvari sah?l?r yaranır. ?ri qaya, da?, palcıq v? kokund?n qopmu? a?ac govd?l?rind?n tıxaclar yaradır. Sell?rin gucu v? g?tirm?l?rin h?cmi artdıqca, bu tıxaclarda kullu miqdarda sel materialları toplanır. Mu?yy?n vaxtdan sonra onlar guclu partlayı?la v? boyuk sur?tl? d?r?nin daha geni? sah?sin? h?r?k?t edir. D?r?l?rin enin? profilind? dar sah?l?rinin sayının artması daha cox tıxacların formala?masına v? onların partlayaraq sur?tli h?r?k?ti sell?rin hidrodinamikasında da?ıdıcı quvv?nin artmasına s?b?b olur.

Boyuk v? Kicik Qafqazın, h?mcinin Z?ng?zur silsil?sinin cay d?r?l?rinin ?sas morfoloji xususiyy?tl?ri dar v? geni? m?cralı yataqların biri-biri il? novb?l??m?sidir. Cay d?r?l?rinin uzununa profilind? nisbi yuks?klikl?rin boyuk k?miyy?t? malik olması da sell?rin boyuk sur?tl? h?r?k?t etm?sin? v? onların da?ıdıcı f?aliyy?tinin gucl?nm?sin? s?b?b olan amill?rd?ndir.

Sur?tin, da?ıdıcı quvv?nin artması cay hovz?sind? selli qolların sayının coxalması da sell?rin yaranmasının morfoloji amill?rind?n biridir.

Daha d?h??tli v? katastrofik sell?rl? s?ciyy?l?n?n Ki?cay, ?incay, Kurmukcay, D?miraparancay morfoloji xususiyy?tl?rin? gor? bu tip hovz?l?rd?ndir.

Qeyd edildiyi kimi yuks?k v? ortada?lıq qur?aqlar selli cay hovz?l?rind? sell?rin formala?dı?ı ?sas ?razil?rdir. A?ınma v? denudasiya prosesl?rinin intensivliyi, fiziki a?ınmanın m?kan v? zaman daxilind? d?yi?m?si d? vacib amill?rd?ndir.

Bu zonalarda sabit qar ortuyu il ?rzind? 160-180 gund?n artıq deyildir. (?.C.?yyubov, 1963). K?skin parcalanmı? qayalıq qur?aqda guclu kul?kl?rin olması, onun mu?yy?n hiss?sini qar ortuyund?n m?hrum edir. Qar ortuyunun z?if oldu?u sah?l?rd? eroziya-denudasiya prosesl?ri daha uzun dovru ?hat? edir, qırıntı-qravitasion-deluviyal cokuntul?rin ?m?l? g?lm?si uzun mudd?t ?rzind? ba? verir. Qar ortuyunun sabit oldu?u da?-c?m?n v? da?-me?? qur?a?ında 40-60 gun qırıntı-deluvial cokuntul?r donmu?, h?r?k?tsiz v?ziyy?td? olub, denudasiyanın qısa dovru il? s?ciyy?l?nir. ?lin isti dovrunun ba?lanması il? ?laq?dar dellyuvial cokuntul?rin h?r?k?ti aktivl??ir, yum?aq cokuntul?rin yamac boyu a?a?ıya h?r?k?ti ba?layır.

Dem?li, intensiv a?ınma-denudasiya dovru yamaclarda qırıntı materialların toplanma mudd?ti il ?rzind? 130-150 gun? catır. Bu vaxt yamaclarda toplanmı? qırıntı materiallarının musb?t balansı ?m?l? g?lir. Bu da g?l?c?kd? sell?rin tez-tez t?krar olunmasına s?b?b olan ?sas amill?rd?ndir.

?sas?n, yuks?kda?lıqda formala?an v? boyuk sur?tl? h?r?k?t ed?n sel axını cay d?r?l?rinin tranzit sah?si sayılan orta axınında subasarların, alcaq v? orta s?viyy?li terrasları v? yan qolların g?tirm? konuslarının materiallarının yuyulması hesabına daha da gucl?nir, ayrı-ayrı dal?alar ??klind? da??t?yi duz?nlikl?r? cıxaraq, ekoloji g?rginlik yaradan da?ıdıcı f?aliyy?t tor?dir.

Sell?r? qar?ı mubariz? t?dbirl?ri, ?sas?n, iki istiqam?td?- passiv v? aktiv metodlarla aparılır.

Passiv metodlara artıq formala?mı? v? ba? ver?n sell?rin kecdiyi tranzit sah?si adlanan cay yataqlarında tikil?n muh?ndisi qur?ular, cayların da?lardan duz?nlikl?r? cıxdı?ı sah?l?rd? ?m?l? g?tirdiyi g?tirm? konuslarındakı ya?ayı? m?nt?q?l?rinin, t?s?rrufat obyektl?rinin qorunması ucun sahil b?rkidici b?ndl?r daxildir.

Qeyd edilm?lidir ki, Az?rbaycan respublikasında bu vaxta q?d?r selli cay hovz?l?rind? sell?r? qar?ı mubariz? t?dbirl?ri, ?sas?n, passiv metodlarla aparılmı?dır. Axırıncı yuzillikd? bu d?h??tli v? da?ıdıcı hadis?nin daha da intensivl??m?si aktiv mubariz? metodlarının t?dbiq olunmasının z?ruriyy?tinin bir daha qacılmaz oldu?unu subuta yetirmi?dir.

Sell?r? qar?ı aktiv mubariz? t?dbirl?ri sel?m?l?g?tirici t?bii v? antropogen amill?r? qar?ı yon?ldilm?lidir.

Bu mubariz? t?dbirl?rin? butun dunyada oldu?u kimi qayalıq, da?-c?m?n v? me?? zonalarında fitomeliorativ i?l?rin aparılmasına ustunluk verilm?lidir.

Bu t?dbirl?r ic?risind? alcaq v? ortada?lı?ın me?? zonasının qorunması, onların qırılmasının minimum sanitar normalarına uy?un aparılmalı, mal-qaranın me??l?rd? otarılmasının tamamil? qada?an olunması xususi il? ?h?miyy?tlidir.

Muasir ekoloji ??raitin g?rginliyi dovrund?, da? yamaclarında ekoloji dayanıqlı?ın v? t?bii muvazin?tin pozuldu?u ??raitd?, yay otlaqları kimi istifad? olunan alp-subalp c?m?nlikl?rind? sistemli otarılma normalarının minimum h?dd? endirilm?si vacib m?s?l?l?rd?ndir. Bel? ki, ?sas sel ocaqları bu zonada formala?maqla, cay yataqlarını ?lav? qırıntı materialları il? qidalandırır v? qar?ısı c?tin alınan da?ıdıcı t?bii f?lak?t yaradır.

Dunya t?crub?sind? v? Az?rbaycanda cox az aparılmı? aktiv mubariz? t?dbirl?ri t?sdiq etmi?dir ki, intensiv eroziyaya m?ruz qalmı? yuks?kda?lı?ın da? c?m?n, orta-alcaqda?lı?ın me??-me??-kol geokompleksl?rinin b?rpası, xusus?n qoruq-yasaqlıq ??raitind? daha boyuk effekt? malikdir. Bu cur t?dbirl?r Boyuk Qafqaz v? Z?ng?zur silsil?l?rind? qoruqların yaradılmasında ozunu gost?rmi?dir. N?tic? kimi xususi qeyd olunmalıdır ki, sel, suru?m? v? da?qınlara qar?ı mubariz? t?dbirl?ri dovl?t s?viyy?sind? v? f?al usullarla aparılmalıdır.

Az?rbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cu il 11 fevral tarixli f?rmanı il? t?sdiq edilmi? “Az?rbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inki?afı Dovl?t Proqramında (2004-2008-ci ill?r)” iqtisadi v? sosial m?s?l?l?rl? yana?ı, respublikanın selli cay hovz?l?rind? movcud probleml?rin aradan qaldırılması, sell?r? qar?ı ?saslı mubariz? t?dbirl?rinin h?yata kecirilm?si kimi t?dbirl?r ?ks olunur.

Az?rbaycan Respublikasının Torpaq qanunvericiliyi toplusuna ?sas?n h?min ill?r ?razind? boyuk h?cmli i?l?r aparılmı?, xususil? sel t?hluk?si olan ?razil?rd? 39250 hektar sah?d? me??l?r b?rpa edilmi? olsa da respublikanın ?ks?r selli ?razil?rind? bel? t?dbirl?rin gorulm?sin? h?l? d? ehtiyac vardır.

Bu m?qs?dl? 2009-2013-ci ill?r ?rzind? q?bul olunmu? Dovl?t Proqramında sell?r? qar?ı gorul?c?k mudafi? t?dbirl?ri selli caylar uzr? yox, ?sas?n inzibati rayonlar uzr? n?z?rd? tutularaq, sell?r? m?ruz qalan G?d?b?y, Quba, Qusar, Astara, Naxcıvan Muxtar Respublikası, T?rt?r kimi inzibati rayonlar da rast g?linir. Selin vurdu?u z?r?rin od?nilm?si ucun dovl?t mulkiyy?tind? olan mu?ssis?, idar? v? t??kilatlara m?xsus ?mlakın icbari (m?cburi) qaydada sı?ortalanması 1992-1999 -cu il?rd? h?yata kecirilirdi. Sonrakı ill?rd? m?cburi sı?orta il? yana?ı konullu sı?orta forması t?tbiq olunma?a ba?lansa da, h?l? d? Respublikada t?s?rrufat obyektl?rinin seld?n sı?ortalanmasına az diqq?t yetirilir.

Az?rbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inki?afı Dovl?t Proqramlarına (2009-2013-cu ill?r) ?sas?n son be? ild? bu v? ya dig?r t?bii f?lak?tl?r n?tic?sind? z?r?r d?ymi? mu?ssis?l?rin, t?s?rrufat obyektl?rinin b?rpa olunması, yenid?n in?a edilm?si m?qs?dil? 2010-cu il yanvar ayının 1-? q?d?r 16 mln. 700 min manatdan artıq v?sait obyektl?rin v? fondların istifad?sin? verilmi?dir ki, bunun da 1165,8 min manatını ?haliy? verilmi? kompensasiyalar t??kil edir.

2010-cu ilin statistikasına ?sas?n, selli hovz?l?rd? sahilqoruyucu b?ndl?rin umumi uzunlu?u olmaqla, onun torpaq, da? beton, beton plit?l?r t??kil edir. ^[8] , ^[9] , ^[10] , ^[11] , ^[12]

Az?rbaycan Respublikasında mu?ahid? olunan t?bii f?lak?tl?r ic?risind? Az?rbaycan iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sah?l?rin? ?n boyuk z?r?r vuranı sell?rdir. Sell?rin formala?masında onların qida m?nb?l?ri ?sas rol oynayır. S.H.Rust?mov (1961) sell?rin fiziki-co?rafi xususiyy?tl?rin? gor?, Az?rbaycanda movcud olan butun selli cay hovz?l?rini 3 sinf? bolur:

1. Struktur sel axınları il? s?ciyy?l?n?n cay hovz?l?ri;
2. Struktur v? qeyri-struktur sel axınlarının novb?l??m?si il? s?ciyy?l?n?n cay hovz?l?ri;
3. Qeyri-struktur sell?rl? s?ciyy?l?n?n cay hovz?l?ri.

Respublika ?razisind? ba? ver?n sell?rin 87%-i ya?ı? suları, 8%-i qarı?ıq sular, 5%-i qar suları hesabına formala?ır. ?.C.?yyubovun (1962) v? R.N.Mahmudovun (2006; 2008) t?dqiqatlarına ?sas?n sell?rin formala?masına, qidalanmasına, intensivliyin? t?sir gost?r?n amill?ri n?z?r? alaraq onları a?a?ıdakı kimi qrupla?dırmaq olar:

• Uzunmudd?tli quraqlıqlardan sonra ya?an leysan ya?ı?ları n?tic?sind? yaranan sell?r? leysan ya?ı? m?n??li sell?r deyilir (Boyuk v? Kicik Qafqazın ?ks?r da? cayları);
• Qı? aylarında toplanmı? qar ortuyunun erk?n intensiv ?rim?si n?tic?sind? ?m?l? g?l?n sell?r, qar m?n??li sell?rdir (Boyuk Qafqazın c?nub yamacının cayları. m?s: Girdimancay, Goycay, ?incay, D?miraparancay v? s.)
• Da?lardakı buzlaqların intensiv ?rim?si, n?tic?sind? yaranan sell?r buzlaq m?n??li sell?rdir (Girdimancay, V?ndamcay v? s. )
• F?al seysmik ?razil?rd? yamaclardan qrunt kutl?sinin qopması n?tic?sind? ba? ver?n sell?r is? seysmik-tektonik proses m?n??li sell?rdir (Mazımcay, Muxaxcay, V?ndamcay, Girdimancay v? s.) ^{[13] [14] [15] [16] [17]}

• Az?rbaycanda t?bii f?lak?tl?r
• Sell?r v? onlara qar?ı davranı? qaydaları