S?lcuqlular v? ya S?lcuqil?r ^[1] ? 1038-ci ild?n 1157-ci il?d?k movcud olmu?, Boyuk S?lcuq imperiyasını v? dig?r kicik dovl?tl?ri idar? etmi? sulal?.

S?lcuq turkl?ri O?uz turkl?ri nin Qınıq boyu na m?nsub olmu?lar. Bu tayfa adını turk s?rk?rd?si olan S?lcu?un adından goturmu?dur. X ?srin ikinci yarısında Turkustanda Qınıq boyunun ba?cısı S?lcuq b?y t?r?find?n o?uz tayfalarının ittifaqı yarandı. ?slam dinini q?bul etm?l?ri Turkustanda onların nufuzunu daha da artırıdı.

S?lcuq b?yin v?fatından sonra Q?zn?vi hokmdarları s?lcuqları sıxı?dırma?a ba?ladılar. S?lcuqlar Qaraxanlılar v? Q?zn?vil?r t?r?find?n sıxı?dırıldıqdan sonra q?rb? do?ru axı?dılar. Az?rbaycan v? ?ran torpaqların kecib Bizans torpaqlarına hucum etdil?r. Daha sonra Van golu hovz?si, Naxcıvan v? onun ?trafındakı Az?rbaycan torpaqlarını n?zar?t altına aldılar.

S?lcuqlar ?vv?lc?, Xorasanda m?skunla?dılar. 1038-ci ild? paytaxtı Ni?apur ??h?ri olan ilk S?lcuq turk dovl?ti yarandı. S?lcu?un n?v?si To?rul b?y (1040?1063) sultan elan olundu. S?lcuqlar To?rulun dovrund? daha da quvv?tl?ndil?r v? 1040-cı ilin mayında D?nd?n?kan doyu?u nd? Q?zn?vil?r dovl?tini m??lub etdil?r. S?lcuqlar ?ran, Bizans , C?nubi Qafqaz , o cuml?d?n Az?rbaycan ?razil?rini i??al etm?k m?qs?dil? paytaxtı 1043-cu ild? Ni?apurdan Rey ? kocurdul?r. 1048-ci ilin 18 sentyabrında is? S?lcuqlar birl??mi? Bizans, erm?ni v? gurcu feodallarını darmada?ın etdil?r. To?rulun dovrund? butun Xorasan , Xar?zm , Q?rbi ?ran S?lcuq turkl?rinin hakimiyy?ti altına kecdi. To?rul b?y 1055-ci ild? Ba?dad da daxil olmaqla ?raqı ozun? tabe etdi v? Abbasil?r xilaf?ti S?lcuqlardan asılı v?ziyy?t? du?du.

1-ci To?ruldan sonra hakimiyy?t? Alp Arslan (1063?1072) g?ldi. Onun ?sas m?qs?di Anadolu nu turk torpaqlarına qatmaq idi. 1071-ci ilin avqustunda Malazgird doyu?u nd? S?lcuqlar v? Bizans ordusu uz-uz? g?ldi v? bu doyu?d? S?lcuqlar qalib g?ldi, S?lcuqlarla Bizans arasında 50 illik muqavil? imzalandı, ??rqi Anadolu torpaqları turkl?r? verildi. Bu munasib?tl? Ba?dad x?lif?si Alp Arslanı t?brik ed?r?k onu "?slamın nuru" adlandırdı.

I M?lik?ah -ın dovrund? (1072?1092) s?lcuqların yeni ?razil?r ?l? kecirm?si prosesi ba?a catdı. M?lik?ahın dovrund? paytaxt Reyd?n ?sfahan a kocuruldu. Ticar?tin canlanması ucun vahid c?ki, olcu v? pul sistemi t?tbiq olunmu?, tacirl?r b?zi rusumlardan azad edilmi?dir.

S?lcuq dovl?ti I M?lik?ahın v? Nizamulmulkun olumund?n sonra z?ifl?di. Feodalların m?rk?zi hakimiyy?t? tabe olmamaq c?hdl?ri gucl?ndi. Uzun sur?n ara muharib?l?ri v? ?smailil?rin qiyamları dovl?tin z?ifl?m?sini daha da gucl?ndirdi. Sonuncu S?lcuq sultanı S?nc?rin (1118?1157) hakimiyy?ti zamanı dovl?tin ?razi butovluyu yenid?n pozuldu v? S?nc?rd?n sonra Boyuk S?lcuq imperiyası 1157-ci ild? da?ıldı. Onun ?razisind? Konya , Kirman , Suriya , ?raq S?lcuq sultanlıqları, Kicik Asiya da bir sıra ?mirlikl?r yarandı.

Orta ?srl?r dovrunun salnam?l?ri olan "Sirat-?l-M?lik To?rul b?y S?lcuqi", "M?liknam?", "Risala-i M?lik?ahiyy? S?nc?rnam?", "Uyun-at-t?varix" dovrumuz? c?lib catmasa da, S?lcuqların erk?n tarixini ?ks etdir?n ?n muhum m?nb?l?rin b?zil?ri saxlanılmı?dır. S?lcuq tarixinin oyr?nilm?sind? muhum m?nb?l?rd?n biri, tarix, ad?t v? ?n?n?l?rin mahir bilicisi olan ?bu-?l F?r?ci ?bdur- R?hman ?bn ?l C?izinin (1114?1200) "Tarixi-?l-mulk-?l-Ulam" ?s?ridir. Bu ?s?rd? s?lcuqların ilk dovrl?rin? aid olan v? dovrumuz? g?lib catmayan bir cox mu?llifl?rin ?s?rl?rin? istinad edilmi?dir. H?min mu?llifl?rd?n M?h?mm?d ?l H?m?dani Hilal-?s-Sabi, Heyb?tallah ?s-Sabi v? b. gost?rm?k olar.

Suriya m?nb?l?ri S?lcuqlular tarixinin on?mli hiss?sidir. Bu m?nb?l?rd? S?lcuqların XI?XII ?sr tarixi, siyasi, sosial-iqtisadi, etnik probleml?r, xalq h?r?katı, ideologiya, Suriya-Qafqaz ?laq?l?ri, m?i??t v? h?rbi m?s?l?l?r yer almı?dır. S?lcuq tarixi haqqında muhum x?b?rl?r suriyalı salnam?ci Mixayıl Suriyalının ?s?rl?rind?, xususil? "Xronika" sında oz ?ksini tapmı?dır. Mu?llif ozund?n ?vv?lki mu?llifl?r? istinad ed?r?k s?lcuqlara aid olan bir cox hadis?l?r haqqında m?lumat verir.

Bar Ebreya 1226-cı ild? Melitend? anadan olmu?dur. Yax?ı t?hsil almı?, bir nec? dil, o cuml?d?n ?r?b, fars v? turk dill?rini oyr?nmi?dir. Bar Ebreya omrunu dini f?aliyy?t? h?sr etmi?, ??rqin yakoviti rutb?sin? yuks?lmi?dir. On Asiyanı bir nec? d?f? g?z?n Ebreya Qafqazda,Az?rbaycan ??h?rl?ri Mara?a, T?briz v? U?nuda olmu?,1286-cı ild? Mara?ada v?fat etmi?dir. Onun ?s?rl?ri ic?risind? Suriya v? ?r?b dilind? t?rtib olunmu? "Umumi tarix" ?s?ri oz sanbalına, faktların durustluyun? v? hadis?l?r? baxı?ı il? secilir.

?r?bdilli m?nb?l?rd? XI?XIII ?srin muhum m?lumatları toplanmı?dır. S?dr?ddin ?li ?bul H?s?n ?li ibn ?bul F?varis Nasir ibn ?li ?l-Huseyni "?xbar ?d-dovl?t ?s-S?lcuqiyy?" ("S?lcuq dovl?ti haqqında x?b?rl?r") adlı ?s?rini yazmı?dır. ?s?rin XIII ?srin birinci rubund? yazıldı?ı ehtimal olunur. Kitabın birinci yarısı ozund?n ?vv?lki tarixi qaynaqlar uz?rind? qurulmu?, ba?lıca olaraq S?lcuq dovl?tinin yaranıb geni?l?nm?si dovrun? h?sr edilmi?dir. ?s?rin ikinci yarısı Ozb?yin 1225-ci ild? olumu il? ba?a catır. ?s?rin bu hiss?sind? toplanmı? materiallara dig?r qaynaqlarda rast g?linm?diyin? gor? daha qiym?tlidir. ?l-?sfahani (1125?1201) ?sfahanın m??hurları ic?risind?n yeti?mi?dir. Bir nec? tarixi ?s?rin mu?llifi olan ?l-?sfahani Abbasil?r x?lif?l?ri dovrund? xidm?ti v?zif?d? olmu?, sonra ?yyubil?r sultanları sarayında gorunmu?dur. Onun ?s?rl?ri arasında

S?lcuqlar dovl?tinin tarixind?n b?hs ed?n "Zubdat ?l-nusr? v? Nuxbat ?lusra" ?s?ri xususil? qiym?tlidir. ?bn ?l-Tiktan (XIII?XIV ?srin ?vv?ll?ri) 1297-ci ild? Az?rbaycanın Mara?a ??h?rin? g?lmi?dir. Onun "Kitab ?l-F?xri" iki hiss?d?n ibar?tdir. Birinci hiss? siyasi traktaktdan ibar?tdir. ?kinci hiss?d? mus?lman sulal?rinin tarixi toplanmı?dır. Burada S?lcuqlar v? On Asiya dunyası il? qar?ılıqlı ?laq?l?r haqqında m?lumatlar vardır.

S?lcuqlulara munasib?td? farsdilli m?nb?l?r xususi secilir. Bel?l?rind?n biri ?bub?kr-N?cm?ddin M?h?mm?d ibn ?li Rav?ndinin "Rahat ?s-sudur v? ayat ?c sudur" ("S?lcuq dovl?ti haqqında") m?lumat ?s?ridir. Bu salnam? 1199-cu il? q?d?r olan hadis?l?ri ?hat? edir. Rav?ndi ata t?r?fd?n qohumu olan S?lcuq ?rak sultanlarının sarayında qulluq etdiyind?n ?s?rind? ?rak sultanlı?ına xususi yer ayırmı?dır. ?bn-Bibi XII ?sr mu?llifl?rind?ndir. Xar?zm?ah C?lal?ddinin sarayında qulluq etmi?, sonra Kicik Asiyaya getmi?, Konya sultanlı?ında dovl?t qullu?unda olmu?, ?mir titulu da?ımı?dır. "S?lcuqnam?" ni ("S?lcuqlar haqqında kitab") t?rtib etmi?dir. S?lcuqlara dair m?nb?l?r ic?risind? Boyuk S?lcuq imperiyasınınba? v?ziri olan Nizamulmulkun "Siyas?tnam?" ?s?ri must?sna ?h?miyy?t? malikdir. Nizamulmulk S?lcuq saray c?miyy?tini mu?ahid? etm?kd? must?sna imkanlara malik oldu?undan bir nov M?lik ?aha n?sih?t kimi yazılmı? ?s?rind? t?crub?d?n cıxı? ed?r?k m?lumatları qısa, lakin canlı t?hkiy? ??klind? vermi?dir. Fransız ??rq?unası ?.?efer "Siyas?tnam?"ni ilk d?f? 1892-ci ild? Nizamulmulkun t?rcumeyi halında n??r etdirmi?dir. ^[2]

Tarix il? ?laq?dar bu m?qal? qaralama halındadır. M?qal?ni redakt? ed?r?k Vikipediyanı z?nginl??dirin. Etdiyiniz redakt?l?ri m?nb? v? istinadlarla ?saslandırma?ı unutmayın.