Molla R?c?b?li T?brizi
(1669?1701) ? islam alimi, muct?hid, Az?rbaycanlı filosof
Molla R?c?b?li t?xmin?n 1669-cu ild?
T?briz
??h?rind? dunyaya g?lmi?dir. H?yatı haqqında m?lumatlar cox azdır.
Ba?dadda
ictihad d?r?c?sin? catdıqdan sonra riyaz?tl?r? v? n?fsin t?zkiy?sin? ba?lamı?dır. Onun mur?idinin kimliyi bar?d? m?lumat yoxdur. T?hsilini bitirdikd?n sonra ?sfahana getmi?, omrunun axırınad?k orada ya?amı?dır. Buna gor? b?z?n ona ?sf?hani d? deyilmi?dir.
Molla R?c?b?li dovrunun hokmdarları yanında boyuk horm?t v? izz?t? malik olmu?dur.
II ?ah Abbas S?f?vi
v? ?ah Suleyman S?f?vi ona xususi ehtiram b?sl?mi?l?r. N?ql olunur ki, ?kinci ?ah Abbas daim onun yanına g?lir, ondan m?sl?h?tl?r alırdı. Molla R?c?b?li M?h?mm?d Huseyn, Qazi S?id Qumi, ?mir Qivam?ddin M?h?mm?d ?sf?hani, Molla M?h?mm?d ??fi ?sf?hani, M?h?mm?d R?fi Pirzad?, Mir M?h?mm?d Yusif Taliqani kimi aliml?r yeti?dirmi?dir. M?h?mm?dr?fi onun m?n?vi ovladı olmu?, ya?lı vaxtında yazma?a qudr?ti olmadı?ı ya?larında onun butun sozl?rini qeyd etmi?, ?s?rl?rini q?l?m? almı?dır. Molla R?c?b?li 1701-ci ild? ?sfahanda v?fat etmi?dir.
[1]
Molla R?c?b?li T?brizi ?i? m?kt?binin t?nzihi ilahiyyat n?z?riyy?cil?rind?n biri olmu?dur. O qeyd edirdi ki, Vacib v? mumkun arasında vucud v? mumkun sozl?ri l?fzidir, y?ni soz olaraq deyilir. Bel? ki, Allah haqqında deyil?n "vucud" sozunun m?nası mumkunata ?amil olunan vucud il? eyni olarsa, dem?li Allah m?xluq olmalıdır. T?brizi ?qli v? n?qli d?lill?rl? zat v? sif?tl?rin eyniliyini, h?tta sif?tl?rin ozunu bel? inkar etmi?dir. Allaha elm, qudr?t v? ba?qa sif?tl?rin aid edilm?sini ?irk hesab etmi?dir. Sif?tl?rin Allaha aid edilm?sini ?mam Baqird?n (?) n?ql olunan bir r?vay?tl? bel? izah etmi?dir ki, Allahın alim v? qadir olması aliml?r? elm, qudr?t sahibl?rin? qudr?t b?x? etm?sidir. Dig?r bir formada is? bel? izah etmi?dir ki, sif?tl?rin Allaha aid edilm?si h?min sif?tl?rin ?ksini Allah haqqında inkar etm?kdir. M?s?l?n, Allaha ona gor? alim deyilir ki, y?ni O cahil deyil. Yaxud ona gor? Qadir deyilir ki, o aciz deyil.
Covh?rd? h?r?k?tin inkarı Molla R?c?b?linin ba?lıca fikirl?rind?n biri olmu?dur. O, zehni vucudu da inkar etmi? v? demi?dir ki, n?fsin varlıqlar haqqındakı elmi h?min varlıqların zehni sur?tl?rin? v? zehni vucudlarına gor? deyil. Butun ??yaların zatı ya hiss uzvl?ril?, ya da onlarsız n?fs? ?yan olur. N?fs cuzvi m?s?l?l?ri, m?s?l?n soyuq v? istini, qaranlıq v? i?ı?ı hiss uzvl?ri vasit?sil? d?rk edir. Amma movcudatın kulli h?qiq?tl?rini hiss uzvl?ri olmadan qavrayır. Oz zati elmi il? onları d?rk edir. Bir sozl?, n?fs ??yaların h?qiq?tini v? zatını birba?a t?masla v? oz zati elmil? bilir. Molla R?c?b?linin d?lili bu olmu?dur ki, n?fs butun maddi v? m?n?vi varlıqların kullu v? c?mi oldu?u ucun onların h?qiq?tl?rini oz zatının guzgusund? mu?ahid? edir v? tanıyır. Molla R?c?b?li n?fsin, varlıqların cuzvi v? kulli h?qiq?tl?rinin elmin? muxt?lif quvv?l?rl? yox, vahid bir quvv? il? varid oldu?unu soyl?yirdi.
[2]
Z?ngin irfani zovq? malik olan Molla R?c?b?li T?brizi ?eirl?r d? yazmı?dır. O ?eirl?rini "Vahid" t?x?llusu il? q?l?m? almı?dır. Onun dovrumuz? g?lib catan ?s?rl?ri a?a?ıdakılardan ibar?tdir:
- "Vacib ?l-vucudun ?sbatı traktatı";
- "?sl-ul usul", yaxud "?l Usul-ul as?fiyy?";
- "Kitab fi-l hikm?t";
- "T?fsiri ay?t-ul kursi";
- "?eirl?r divanı".