No aktyoru
 |
|
Muxt?lif emosiyaları ?ks etdir?n
No maskaları.
Berlin
muzeyi
|
No
(
yap.
能
) v? ya
Noqaku
(
能?
,
N?gaku
?
)
[1]
? ?n?n?vi
yapon
dram
teatr
s?n?ti. “No” sozu yapon dilind?n t?rcum?d? “ustalıq”, “bacarıq” v? “istedad” m?nasını da?ıyır.
No v? ya noqaku
XIV
-
XV
?srl?rd? yaransada omun tarixi
VIII ?srd?n
, y?ni snqaku s?n?tinin
Cind?n
Yaponiyaya g?tirildiyi vaxta t?saduf edir. No ?sas Yapon teatr s?n?tidir v? uz t?sirini
yapon kukla teatrına
v? el?c? d?
kabuki
teatrına gost?rib.
?n?n?vi ?d?biyyat
na?ıllarının
?sasında qurulan no teatrı ozund? r?qs ?saslı s?hn?l?ri,
maskaların
, geyiml?rin v? muxt?lif rekvizitd?n istifad? etm?ni ozund? c?ml??dirir.
1983-cu ild?
Milli No Teatrının ?sası qoyulub.
2008-ci ild?
is? no
YUNESKO
-nun m?n?vi irsi siyahısına daxil edilir.
Nonu meydana g?tir?n uc ana unsur vardır;
Oyuncular maskalar istifad? ed?rl?r v? yava? r?qsl?r ed?rl?r.Oyuncular umumiyy?tl? ki?idir.Ozl?rin? atadan kecm? bir qabiliyy?t verildiyin? inanılar.Bu s?b?bl? qadın t?l?b ed?n rollarda bel? ki?il?r bu i?i maskalar il? h?ll ed?r. No musiqil?ri umumi olaraq baraban v? flut uz?rin? edilir. Nonun be? novu movcuddur;
- Kami mono
(神物) ya
vaki n?
(脇能)
- ?ura mono
(修羅物) ya
a?ura n?
(阿修羅能, sava?cı oyunlar)
- Katsura mono
(?物, takma sac oyunlar) ya
onna mono
(女物, qadın oyunlar)
- 94 "muxt?lifnovlu" oyunlar, o cuml?d?n
ky?ran mono
(狂?物) or d?lilik oyunlar,
onry? mono
(怨?物) ya qisascılıq xortlaq oyunlar, v?
qenzai mono
(現在物)
- Kiri n?
(切り能, son oyunlar) ya
oni mono
(鬼物, iblis oyunlar)
Maska No teatrının ?sas elementidir v? t?sadufi deyildir ki, bu teatrı butun dunya m?d?niyy?ti “maska teatrı” kimi d? tanıyır. No teatrının maskaları Maska-Amplua qismind? t?snif olunur v? 5 qrupa ayrılır: 1) qoca maskaları; 2) ki?i maskaları; 3) qadın maskaları; 4) tanrı, ruh, ?cin? maskaları; 5) xususi personajlar ucun hazırlanmı? maskalar. Bu gun No teatrında 86 adda maska m?lumdur. H?r aktyorun ad?t?n bir nec? maskası olur. Pyes ucun secdiyi maskadan asılı olaraq aktyor oz personajının xarakterini bu v? ya dig?r t?rzd? m?nalandırır. Bu teatrda maska niqab xarakteri da?ımır. O,ifa olundu?u obrazın m??zinin, mahiyy?tinin, daxili al?minin ifad?cisidir. Maska personajın ?kizi deyil, h?qiq?tidir, h?qiqi uzudur, yugen deyil?n m?xfi ideyanı, m?nanı, ruhun gizlinl?rini ?yanil??dir?n eyhamdır.
No maskalarını h?mi?? parikl? birg? taxırlar. Uc parik novu var: katsura, tare v? kasira. Katsura qadın maskaları ucundur, qısa parikdir, qulaqların ustunu v? boynu yaxalı?a q?d?r ortur. Tare tanrıların geyindiyi parikdir. Bu parikd? oynayan aktyorlar ba?larına mutl?q ?lyapa v? ya tac qoyurlar. Kasira pariki do??m?y? kimi uzanan sac duzumudur. Qara kasira ki?il?r, qırmızı ?cin?l?r, a? is? qocalar ucundur. Parik enli, dekorativ, susl?m?l?rl? i?l?nmi? lent vasit?sil? qafaya b?rkidilir.
Yapon teatr m?d?niyy?tind? bir sıra ??yalar kimi No maskaları da ecazkar, mistik quvv?nin da?ıyıcısı sayılırlar. Bu da Yaponiyada ozun?m?xsus bir inancdır. No aktyoru hec vaxt yer? du?mu? teatr maskasının ustund?n adlayıb kecm?z. Bu teatrda maskalar muq?dd?s butl?r qismind? qorunub saxlanılır. Aktyorlar maskaya, maska ustasına, onun xatir?sin? daim boyuk horm?t v? ehtiramla yana?ırlar. H?tta Yaponiyada cansız taxta maskalara ad verm?k d?bi d? movcud olmu?dur. Bu maskalar ?ks?r?n onları duz?tmi? ustad s?n?tkarların ??r?fin? adlandırılardı. M?s?l?n, “c(dz)o-onna” qadın maskası onu kotukd?n ovub cıxarmı? Coami adlı ustanın adı il? ba?lıdır. Yaponiyada Edo dovrun?d?k tanınan maskalar xommen, y?ni h?qiqi, adlandırılmı?dır. Bundan sonra yaradılmı? maskalara is? utsusi, y?ni sur?t maskalar deyirl?r. No teatrının maskalarının ?sl f?xredil?si bir tarixi var. Yapon No maskalarının tarixinin
dovrl??dirilm?sin? ?sas?n ilk maskalar, guya ki, tanrılar t?r?find?n duz?ldilmi?di. H?mcinin deyirl?r ki, bu maskalar VI ?srd? ya?amı? imperator Cyoqu Taysinin oz ?linin i?idir. Bu, No maska tarixinin mifoloji m?rh?l?sidir. Amma fakt bundan ibar?t ki, No teatrından onc? YIII ?srd? Yaponiyada oz cic?kl?nm? ca?larını ya?ayan giqaku s?n?tind? (Budda m?b?dl?tind? oynanılan misteriya novudur) d? maskalardan istifad? edilmi?dir. Maskalar hec d? No teatrının eksperimenti deyil: onlar bu teatrın yaranı? formasının ayrılmaz hiss?sidir.
Yapon teatr?unaslı?ı X-XV ?srl?rin No maska ustalarından 10 n?f?rin adını d?qiq bilir: Nikko, Miroku, Yasya, Bunce, Tatsuyemon, Syakucuru, Ximi, Eti, Kousi, Tokuvaka. Tarix yalnız bu 10 ustanın hazırladıqları maskalar haqqında m?lumatlıdır. Guman olunur ki, bu dovr s?n?tkarları maskalara olmu? ??xsl?rin uz cizgil?rini h?kk edirmi?l?r. Bu versiya daha cox rahib-usta Ximinin adı il? ?laq?dardır. XVI ?sr c?mi 6 h?kkakın adını acıqlayır: Coami, Syunvaka, Tiqusa, Fukurai, Xurai v? Sankobo. XVII ?srd?n etibar?n is? s?n?tin bu sah?sind? ixtisasla?mı? ail?l?r n?silb?n?sil f?aliyy?t gost?rirl?r. Bu istiqam?td? ?n m??hur ad Eticen ail?sin? m?nsubdur.
Maska duz?ltm?k Yaponiyada, t?bii ki, xususi bir s?n?t hesab olunur. Bu s?n?t xırda detallarına q?d?r pe?? ?d?biyyatında i?ıqlandırılır. Maska yapon cinarı xinokid?n ovulub cıxarılır. Cunki bu a?ac olduqca yungul v? yum?aqdır: asanlıqla yonulur. Xinoki r?ngl?ri d? ozun? yax?ı hopdurur. Maska ucun ideal material yalnız Kiso cayının vadisind? bit?n cinarlar sayılır. A?ac k?sildikd?n sonra 10-12 il mudd?tind? a?ılanıb lazımi v?ziyy?t? g?tirilir. ?vv?lc? 5-6 il cayın yata?ında su icind? saxlanılır v? bir o q?d?r d? t?bii usulla qurudulur. Bununla a?ac tam t?mizl?nir v? cox davamlı olur. ?vv?lc? qurudulmu? kotukd?n maska enind? d?yirmi bir t?b?q? qoparılır. ?n ?sas i? bu kotuk parcasının ustund? aparılır: usta alnın, yanaqların, a?zın v? buxa?ın yerl?rini t?qribi ??kild? mu?yy?nl??dirir, artıq hiss?l?ri balaca c?kic v? bıcaqla yonub goturur. Sonra o, qa?ıqvari isk?n? il? maskanın icini qarpız kimi oyur. Axırda maska uz v? arxa t?r?fd?n layiqinc? hamarlanır, laklanır. Novb?ti m?rh?l? r?ngl?nm? prosesidir. Birinci olaraq maskanın uzun? 15 qatdan ibar?t r?ng astarı c?kilir. Astarın t?rkibi d?niz balıqqula?ılarından hazırlanır. Onun kom?yil? a?acın t?bii r?ng fonu itirilir. Bu astar ?slind? hec d? r?ng deyil, sıyıq x?mir kimi bir ?eydir. Maska ucun r?ng is? xırda d?n?li t?ba?ird?n duz?ldilir. Bu r?ng maskaya be? d?f? vurulur. R?ngl?nm? ideal v?ziyy?t? g?tirilib qurtarark?n maska his? tutulur ki, onun gork?mind? bir q?dimilik (“kosyoku”) peyda olsun. Maskanı his? verdikd?n
sonra ona uz cizgil?ri c?kilir. Birinci olaraq qırmızı r?ngl? dodaqlar, qara surm? il? gozl?r r?ngl?nir. Gozl?rin r?ngl?nm?sind? d? qırmızı r?ngd?n istifad? edilir. N?hay?t, qa?lar qoyulur. ??in ?n c?tin v? m?suliyy?tli m?qamı sacların maska uz?rind? c?kilm?sidir. Bundan otru usta n?f?sini saxlayıb iri topalı fırca il? sacı bir d?f?y? maskaya “oturtmalıdır”. Sacın k?m-k?sirl?ri axırdan-axıra nazik fırca il? duz?ldilir. Usta bu vaxt qara tu?dan faydalanır. Bu “?m?liyyat” yalnız ki?i maskaları ucundur. Qadın maskalarına c?kilmi? sac g?r?k olmur.
21.1x13.6x6.8 sm. olcul?rind? (ki?i maskaları bundan da kicikdir) olan maskalar adi insan sif?tini ortm?y? b?s etmir. Bu da birba?a ??kild? Yaponiyanın estetik m?d?niyy?tind? q?bul olunmu? goz?llik parametrl?rin? soyk?nir. Yapon estetik m?d?niyy?tinin ?n?n?l?rin? gor? kubar insanın cuss?li
b?d?nind? balaca qafa olmalıdır. Qadının hundur geni? alnı is? onun ?sl-n?cab?tinin bildiricisidir. Odur ki, yapon qadınları makiyaj zamanı oz h?qiqi
qa?larını t?rt?miz yolub onları alnın ?n yuxarı hiss?sind?n c?kirdil?r. Ona gor? d? No qadın maskalarında qa?lar h?mi?? yuxarıdan qoyulurdu. Hec d? ?b?s deyil ki, butun dunya No teatrını yaponların milli tarixi d?bl?rinin v? estetik ?n?n?l?rinin saxlanc yeri kimi d?y?rl?ndirir.
Maska yalnız site personajından otrudur. Nadir hallarda “cure” rollarının ifacıları da maska geyinirl?r. Vakinin maskası olmur: tama?a vaxtı onun oz ??xsi uzu donuqla?ıb, ifad?sizl??ib maskaya cevrilm?lidir. Xor uzvl?rinin, kokenin v? saz?nd?l?rin uzl?ri d? hec bir emosiya ?ks etdirm?m?lidir, y?ni bir nov maska olmalıdır. Maska personajın daxili ovqatının aynasıdır: o, aktyora s?hn? obrazını yaratma?a kom?k edir. Ona gor? d? aktyor yuks?k s?n?tci pe??karlı?ına yiy?l?nm?lidir ki, maskadan oz m?qs?dl?ri ucun istifad? ed? bilsin.