Nikolay Katanov
xak. Пора Хызыл оглу
Do?um tarixi	18 (30) may 1862 v? ya 6 may 1862 ( 1862-05-06 ) [2]
Do?um yeri	Yeniseysk quberniyası [d] , Rusiya imperiyası
V?fat tarixi	9 mart 1922 ( 1922-03-09 ) (59 ya?ında)
V?fat yeri	Kazan , Tatarıstan MSSR , RSFSR , SSR? [3]
D?fn yeri	Arskoye q?biristanlı?ı [d]
Elm sah?l?ri	filologiya , folklor?unaslıq , turkologiya , folklor?unas , ??rq?unaslıq [1] , etnoqrafiya [1] , numizmatika [1] , sosial t??hhud [d] [1]
Elmi adı	professor
?? yerl?ri	Kazan Dovl?t Universiteti
T?hsili	Sankt-Peterburq Dovl?t Universiteti , Sankt-Peterburq ?mperator Universiteti [d]
Elmi r?hb?ri	Vasili Radlov
Tanınmı? yetirm?l?ri	Sergey Malov , ?hm?d Z?ki V?lidi To?an
Mukafatları
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Nikolay Fyodrovic Katanov ( 18 (30) may 1862 v? ya 6 may 1862 ^[2] , Yeniseysk quberniyası ^[d] ? 9 mart 1922 , Kazan , Tatarıstan MSSR , RSFSR , SSR? ^[3] ) ? turkoloq, ilk xakas professoru.

Nikolay Fyodrovic Katanov 1862-ci il mayın 6-da uzaq Sibird? , kecmi? Yenisey quberniyasının c?nubunda, Askiz q?s?b?sinin yaxınlı?ındakı Turaxov aulunda do?ulub. Onun u?aqlıq adı Pora imi?. Rusiya Katanovun ata-babasının ya?adı?ı Sibir torpaqlarını i??al etdikd? burada ya?ayan ?aman inanclı insanları da zorla xristianla?dırmı?dı. Ona gor? d? u?a?ı evd? Popa ca?ırsalar da r?smi s?n?dl?rd? kils?d? qoyulan Nikolay adıyla tanınmı?dır. Nikolayın atasını da xakaslar Xızıl dey? ca?ırsalar da s?n?dl?rd? adı Fyodr kimi yazılıb. Xızıl Katanov xakasların Saqay, anası is? Kacina tayfasından olub. Bu tayfalar boyuk Yenisey cayının qolu Abakanın sa? sahilind?, Uzyum coll?rind? ya?ayırmı?.

Nikolay aristokrat v? ziyalı bir ail?d? boyuyub. Bel? ki, atası Xızıl Katanov ulus, tayfa ba?cısının mirz?si, ?misi Yefim Semyonovic is? car hokum?tinin Askiz q?s?b?sind? acdı?ı m?kt?bd? mu?llim imi?.

?lk t?hsilini atasından alan Nikolay sonra ?misinin i?l?diyi m?kt?bd? oxuyub.

1869?1876-cı ill?rd? Askiz m?kt?bind? oxuyan Nikolay Katanov oranı bitirib h?min ilin avqustunda imtahan ver?r?k Krasnoyarsk ??h?rind?ki klassik ki?i gimnaziyasına daxil olur.1884-cu ild? gimnaziyanı qızıl medalla bitir?r?k uzaq Sibird?n cox c?tinlikl?rl? imperyanın ba?k?ndi Peterburqa g?lir.

Sibird?n g?lmi? v? Rus olamyan g?ncin u?urla Sankt-Peterburqdakı ?mperya Universitetinin ??rq dill?ri fakult?sin? q?bul olması coxlarını heyr?tl?ndirir. Ona d?rs dey?n V. V. Bartold, N. ?. Veselovski, ?. N. Berezin xakas g?ncin? diqq?tl?rini artırırlar. N. Katanov da gimnaziyada oxudu?u ill?rd? saqay ulusundan-tayfasından topladı?ı dil v? folklor materiallarını mu?lliml?rin? verir.

Yalnız Rusiyanın deyil, dovrunun ?n tanınmı? ??rq?unaslarından d?rs alması, ?r?b, fars, turk-tatar dill?rini d?rind?n oyr?nm?si v? elmi ara?dırmaları N. Katanovu bir alim kimi tanıdır. 1888-ci ild? universiteti bitir?nd? ona elml?r namiz?di d?r?c?si verirl?r. 1889-cu ild? is? onu Sankt Peterburq ?mperiya Elml?r Akademiyası v? Rusya ?mperiya Co?rafiya C?miyy?ti Q?rbi Sibird?, ??rqi Monqolustanda, Do?u Turkistanda, Cunqariyada ya?ayan xalqların dill?rinin, dialektl?rinin v? etnorqafiyasının oyr?nilm?si ucun ekspedissiyaya gond?rir. Onun getdiyi yerl?rd? ya?ayan ?halinin ?ks?riyy?ti turk xalqları idi. Ruslar is? onların hamısını tatar adlandırırdılar.

Uc il c?k?n ekispedisyadan z?ngin materiallarla geri don?n Nikolay Katanov 1893-cu ilin sonlarında tanınmı? ??rq?unas ?. N. Berezin r?hb?rlik etdiyi professor ?mu?llim hey?ti qar?ısında imtahan ver?r?k turk-tatar dill?ri uzr? magistir elmi d?r?c?si alır. H?min il d? Nikolay Katanovu Kazan Unversitetinin turk-tatar dill?ri kafedrasına ekstraordinar professor t?yin edirl?r. Bel?c? Nikolay Katanov Avropa tipli ali m?kt?bl?rd? yerli Sibir xalqlarından ilk professor olur. 1894-cu ild? is? onu Rusiya Co?rafiya C?miyy?tin? h?qiqi uzv secirl?r.

Nikolay Katanov Kazan Unversitetind? d?rs dem?kl? kifay?tl?nmir, elmi axtarı?larını davam etdirir, kadr hazırlı?ına diqq?ti artırır. Boyuk bacısı Marianın Qavril Leontevic Tunitsevl? izdivacından olan ortancıl o?lu Nikolayı o?ullu?a goturur, ona oz familyasını verir, t?hsili v? t?lim-t?rbiy?sil? m???ul olur. Nikola Qavrilovic Katanov da turkoloq kimi yeti?ir v? 1926-cı ild? Bakıda keciril?n I Turkoloji Qurultayda i?tirak edir.

1896?1898-ci ill?rd? Ufa qubreniyasını dola?araq bolg? ?halisind?n z?ngin dialektoloji, etnoqrafik v? folklor materialları toplayır. Topladı?ı materiallar ?sasında "Ba?qırd dili" adlı ?s?rini yazır. N. Katanov yuzill?r boyu ?r?b ?lifbasından istifad? ed?n ba?qırdlar ucun kiril qrafikası ?sasında "Ba?qırd dilinin ?lifbası" kitabını yaradır. Onu bu i?? m?cbur ed?n ?r?b ?lifbasında sait s?sl?rin yazılmaması idi. Sait s?sl?r yazılmadı?ına gor? d? turk dill?rind? ?r?b ?lifbasıyla yazılmı? m?tinl?ri do?ru-duzgun oxumaq c?tinlik tor?dirdi.

Elmi ara?tırmalarına v? ekspedisyalarda f?al i?tirakına gor? onu 1898-ci ild? onu Kazan Unversitetinin n?zdind?ki Arxeologiya, Tarix v? Etnoqrafiya C?miyy?tin? r?hb?r v? c?miyy?tin "X?b?rl?r" adlı elmi jurnalına redaktor secirl?r. 1899-cu ilin martında is? "Deyatel" jurnalı ucuncu sayının uzqabı?ında Nikolay Katanovun fotoportretini verir.

Nikolay Katanov Q?rbi Sibir turkl?rind?n topladı?ı materialları turk dill?rind? danı?an xalqların dil v? dialektl?ril? muqais? ed?r?k ortaya sanballı bir ?s?r qoyur. O, 1889-cu ilin mart ayından avqustuna kimi Tuvada ekispedisyada olur. Altı ayda yerli xalqlardan 1410 m?tn toplayır ki, bunun da 1200 folklor m?tnl?ri olur. H?min m?tinl?r bu gun d? dunya turkologiyasının qızıl fondu sayılır. Topladı?ı m?tinl?r ?sasında "Uronxoy torpa?ının ocerkl?ri"ni, "Uronxoy dilinin ba?qa turk kok?nli qohum dill?rl? muqais?li oyr?nilm?si t?crub?si" ?s?rl?rini yazır. Sonuncu ?s?r? gor? Peterburq Universitetinin elmi ?urası Nikolay Katanova elml?r doktoru adı verir. Onun topladı?ı m?tinl?r sonradan Radlovun "Turk tayfalarının xalq ?d?biyyatı numun?l?ri" coxcilidliyinin doqquzuncu cildin? daxil edilir.

16 il Arxeologiya, Tarix v? Etnoqrafiya C?miyy?tin? r?hb?r v?zif?sini ??r?fl? da?ıyan Nikolay Katanov ictimai i?l?rd? d? f?allı?ı il? secilir. Rus c?miyy?tini s?rxo?lu?un m?hv? apardı?ını gor?n boyuk alim antialkoqol h?r?katının f?allarından birin? cevrilir. Onun "Deyatel" jurnalının s?hif?l?rind? s?rxo?luq, icki du?gunluyu ?leynin? yazdı?ı m?qal?l?r bir doktorluq dissertasiyası ucun movzu ola bil?r.

Elmd? boyuk u?urlar qazanan Nikolay Katanovu Belcikanın Leven, Avstrya-Macarıstanın Budape?d, Finlandiyanın Qelsinqfors ??h?rl?rind?ki elmi c?miyy?tl?r? uzv secirl?r. Rusiyadaki bir sıra elmi c?miyy?tl?r? d? uzv secil?n Nikolay Katanov qatı monarxiyap?r?stliyin?, antisosialistliyin? gor? muasirl?rinin k?skin t?nqidin? d? m?ruz qalır. O uzun zaman Kazanda turk-tatar dill?rind? cap olunan q?zet-jurnalları, kitabları senzor edir. Hokum?tin ona inamı o q?d?r guclu olmu?dur ki, h?tta b?z?n Qafqazda cap olunmalı kitabları, q?zet-jurnalları da r?y ucun ona gond?ribl?r.

Ata-babaları ?aman inanclı olan Nikolay Katanov f?dakar pravoslav missyoneri kimi d? tanınmı?dır. H?tta "Pravaslav musahib" jurnalının "Dini xulas?" adlı ?lav?sin? redaktorluq etm?yi d? ona tap?ırırlar.

Monarxiyap?r?stlikd?, dindarlıqda oldu?u kimi o elmi-pedaqoji f?aliyy?td? d? olduqca s?rt movqed? dayanmı?dır. Buna gor? d? Kazan Universitetinin pofessor mu?llim hey?ti 1907-ci ild? mudafi? etm?d?n ona ikinci d?f? elm?r doktoru adı verir. Katanovun t?l?b?l?ri arasından Sergey Malov , Z?ki Valid To?an kimi boyuk turkoloqlar yeti?ir.

Nikolay Katanov 1911-ci ild?n Kazan Dini Akademiyasında i?l?m?y? ba?layır. 1917-ci ild? olk?d? ba? ver?n d?yi?iklikl?r, xusus?n 300 illik Romanovlar sulal?sinin hakimiyy?tin? son qoyulması, Romanovların son numay?nd?si II Nikolayın car taxtından endirilm?si, onun ardınca bol?evikl?rin etdiyi h?rbi cevrili? ona sarsıdıcı t?sir edir. O pedaqoji f?aliyy?tini davam etdirm?y? calı?sa da elmi i?l? ?n m?hsuldar m???ul olmalı bir vaxtında b?dbinliy? qapılır. Bel?c? sa?lamlı?ı da pozulur.

Boyuk alim, z?h?tke? turkoloq ideoloji baxı?larına gor? c?miyy?td? artıq adama cevrilir. Ya?amını t?min etm?k m?qs?dil? kitablarını v? arxivini satır. Onun arxivi alınaraq ?stanbula g?tirilir. Bununla da Nikolay Katanovun arxivi h?m m?hv olmaqdaq qurtarılır, h?m d? dunya turkoloqlarının istifad?sin? verilmi? olur.

Nikolay Katanov 9 mart 1922-ci ild? v?fat edir.