Mustafa Fazil Pa?a v? ya Kavalalı Fazil Pa?a (d. 20 fevral 1830 - o. 2 dekabr 1875 ) ? Kavalalı ?brahim Pa?anın o?lu, Osmanlı dovl?t xadimi.

20 fevral 1830 -cu ild? Qahir?d? dunyaya g?ldi. Atası Kavalalı ?brahim Pa?a , anası is? onun xanımlarından Ulf?t xanımdır. Qahir?d? xususi mu?lliml?rd?n aldı?ı xususi d?rsl?rl? t?hsilini tamamladı v? 1845 -ci ild? ?stanbula g?l?r?k s?dar?t m?ktubdarlı?ında xidm?t? ba?ladı. Bu ill?rd? Z?kayi ?f?ndid?n musiqi d?rsl?ri alma?a ba?ladı. Qısa mudd?tlik Misir? dons? d?, 1851 -ci ild? yenid?n ?stanbula g?ldi v? ?hkam-ı ?dliyy? m?clisin? uzv secildi. 1857 -ci ild? Misir? g?l?r?k burada ?misi S?id Pa?a idar?sind? maliyy? naziri t?yin edildi. Ancaq bir il sonra v?zir rutb?si alaraq T?nzimat m?clisi uzvu secil?r?k ?stanbula qayıtdı. 1862 -ci ilin martında yerli m?hsulların t?qdimatı m?qs?dil? acılması planla?dırılan m?hsul s?rgisiyl? ba?lı yaradılan komissiyanın r?hb?ri oldu.

Uzun burokratik xidm?tl?rin ardından 18 noyabr 1862 -ci ild? Maarif naziri t?yin edildi. 11 yanvar 1863 -cu ild? I d?r?c?li Osmaniy? ni?anı il? t?ltif edil?r?k Maliyy? nazirliyin? t?yin olundu. ?misi S?id Pa?anın v?fatının ardından boyuk qarda?ı ?smayıl Pa?anın Misir hakimi t?yin edilm?siyl? v?li?hd oldu. Bu ?snada uzun mudd?tdir planla?dırdı?ı s?rginin acılı?ı 1863 -cu ilin fevralında Sultan?hm?d meydanında ba? tutdu. 26 mart 1864 -cu ild? yenid?n nizama salınması v?zif?siyl? Ali m?clis? t?yin edildi. Ancaq bu t?yinatın arxasında s?dr?z?m Fuad Pa?ayla olan fikir ayrılı?ının oldu?u deyilirdi. Bu v?zif?d? ik?n 5 noyabr 1865 -ci ild? X?zin? m?clisi r?hb?rliyin? t?yin olundu. 1865 -ci ilin iyunundan b?ri gizli ??kild? toplanan v? 1867 -ci ild? Yeni Osmanlılar c?miyy?ti adını alan muxalif birliyinin ond? g?l?n uzvl?riyl? ( Ziya b?y , ?li Suavi , Namiq Kamal ) yaxın t?mas qurma?a ba?ladı. Fazil Pa?anın ya?adı?ı ev s?dr?z?m Fuad Pa?a v? xarici i?l?r naziri ?li Pa?anın a?alıq etdiyi hokum?t? qar?ı cıxanların toplanma yerin? cevrilmi?di. Sonunda Fazil Pa?anın aparılan maliyy? siyas?ti bar?d? sultana yazdı?ı ?ikay?t raportundan x?b?r tutan s?dr?z?m Fuad Pa?a 18 fevral 1866 -cı ild? onu butun v?zif?l?rind?n azad etdi. V?zif?d?n alınmasında hokum?t? v? s?dr?z?m? muxalif fikirl?ri il? yana?ı, s?lahiyy?tl?rini m?hdudla?dıran qarda?ı ?smayıl Pa?a il? s?dr?z?min yaxın munasib?ti muhum rol oynadı.

Onc? Qahir?y? getm?k ist?y?n Fazil Pa?a, Misird? ozunun v? ovladlarının s?lt?n?tini t?minat altına almaq ist?y?n qarda?ı ?smayıl Pa?anın etiraz etm?siyl? 1866 -cı ilin aprelind? Neapola , ordan is? Paris? getdi. Sultan ?bdul?zizin 28 may 1866 -cı il tarixli f?rmanıyla Misird?ki v?ras?t sistemi d?yi?di v? Misir hakimiyy?ti ?smayıl Pa?a il? o?ullarına buraxıldı. Bel?c?, v?li?hdliyi l??v edil?n Fazil Pa?anın Misird?ki butun mal varlı?ı satılaraq qar?ılı?ında bir nec? milyon ?ngilis sterlinqi t?zminat od?ndi.

Fazil Pa?a Parisd? qaldı?ı mudd?t ?rzind? maddi imkanlarından istifad? ed?r?k Avropadakı muxalif qrupları v? onlara ba?lı m?tbuat orqanlarını oz ?trafında toplama?a nail oldu. Bu t?r?fda?larının kom?yil? onun ?leyhind? alınan v?ras?t qanunu t?nqid edildi. Ardından yazılma tarixi mubahis?li olan v? Fazil Pa?a t?r?find?n yazıldı?ı soyl?n?n Sultan ?bdul?ziz? xitab?n fransız dilind? yazılmı? bir m?ktub d?rc olunma?a ba?landı. Xususi bir nusx?si III Napoleona t?qdim edil?n bu m?ktub bir cox Avropalı diplomat, siyas?tci v? m?tbuat orqanlarına gond?rildi. Bununla yana?ı m?ktubun bir nusx?si Namiq Kamal v? t?r?fdarlarına gond?rildi v? burada turk dilin? t?rcum? edil?r?k ?stanbulda da paylanma?a ba?landı. M?ktubun pa?anın ?l yazısıyla olan bir nusx?si 22 mart 1867 -ci ild? Sultan ?bdul?ziz? t?qdim olundu.

1867 -ci ilin ilk aylarında Bab-ı ?liy? qar?ı t?nqidl?rin artması il? s?dr?z?m ?li Pa?a m?tbuata senzura t?dbiq etm?y? ba?ladı v? yaranan bu v?ziyy?td?n narazı olan Namiq Kamal , Ziya b?y v? ?li Suavi Fazil Pa?anın yardımıyla gizli yollarla Paris? qacdılar. Bundan ba?qa ?stanbulda qalan b?zi muxalifl?r d? h?min ilin iyununda Paris? g?lib bu birliy? qo?uldular. Sultan ?bdul?zizin 1867 -ci ilin iyununda ba? tutan Fransa s?yah?tind?n onc? butun t?r?fda?ları Parisi t?rk ets? d?, Fazil Pa?a burada qaldı v? Tulon yaxınlı?ında pad?ahın qar?ılanma m?rasimind? i?tirak etdi. Sultan ?bdul?zizin Fransa v? ?ngilt?r? s?yah?tl?ri ?snasında ba?ı?lanaraq ?stanbula donm? icaz?si aldı. H?min ilin avqustunda ?stanbula geri don?n sultanı Budape?t? q?d?r mu?ayi?t etdi. Ardından Paris? don?r?k Namiq Kamal v? dig?rl?rini yenid?n ?trafında topladı. Yaradılan bu qrupun 30 avqust tarixli iclasında “Jon turk” c?miyy?tinin 13 madd?lik q?rarnam?si hazırlandı.

1867 -ci ilin sentyabrında ?stanbula don?n Fazil Pa?anın 1869 -cu ilin iyulunda m?clis uzvu, 1870 -ci ilin aprelind? is? Maliyy? naziri oldu?u qeyd edils? d?, bu m?lumat yanlı?dır. O, bu tarixl?rd? ?dliyy? naziri olaraq f?aliyy?tin? davam edirdi. 9 avqust 1870 -ci ild? Mehmed Sadiq Pa?anın yerin? maliyy? naziri oldu. Dig?r yandan yerli m?tbuata d?st?k ver?n Fazil Pa?a 8 ay davam ed?n x?st?liyin ardından 2 dekabr 1875 -ci ild? Vezn?cil?r ( Fateh ) s?mtind?ki ko?kund? v?fat etdi. Ert?si gun qılınan c?naz? namazının ardından anasının d?fn edildiyi Mihri?ah Valid? Sultan kulliy?sind?ki imar?tin h?y?tin? d?fn edildi. Daha sonra 25 iyun 1927 -ci ild? c?naz? Qahir?d?ki ail? m?zarlı?ına da?ındı.

• R?ngigul xanım (o. 1891 ) ? Osman Pa?a v? Fatim? ?ziz? ?min? xanımın anasıdır. Mustafa Fazil Pa?a turb?sin? d?fn edilmi?dir.
• Dilaz?d xanım (o. 1885 ) ? Nazlı Zeyn?b xanımın anasıdır.
• R?mziy? xanım (o. 10 iyun 1867 ) ? Mustafa Fazil Pa?a turb?sin? d?fn edilmi?dir.
• L?briz? Qadın?f?ndi (o. 1895 ) ? Ruqiyy? xanımın anasıdır.
• Afitab Qadın?f?ndi (o. 1900 ) ? Mehmed ?li Pa?a v? Husam?ddin b?yin anasıdır.
• N?vayu? Qadın?f?ndi (o. 1903 ) ? ?li Kamil Pa?anın anasıdır.
• Mislicahan Qadın?f?ndi (o. 1921 ) ? ?hm?d Ru?du b?yin anasıdır.
• B?hruz Qadın?f?ndi (o. 1876 ) ? ?brahim Ra?id Pa?anın anasıdır.
• Ahuf?r Qadın?f?ndi (o. 1903 ) ? Fatim? xanımın anasıdır.
• Naz?msal Qadın?f?ndi (o. 1902 ) ? Z?hra xanım v? S?niy? xanımın anasıdır.
• Qoncal?b Qadın?f?ndi (o. 1933 ) ? ?li Fazil b?yin anasıdır.

• Osman Pa?a (d. 1850 - o. 1898 ) ? Pakiz? xanımla (o. 1 may 1922 ) evl?ndi.
• Mehmed ?li Pa?a (d. 1857 - o. 1915 ) ? ?lk evliliyi Hilmi Pa?anın qızı M?l?k xanımla, ikinci evliliyi is? ?misi Mehmed ?bdulh?lim Pa?anın qızı Nazlı xanımla ba? tutmu?dur.
• ?li Kamil Pa?a (d. 1858 - o. 18 aprel 1929 ) ? ?lk evliliyi 1881 -ci ild? ?misi Mehmed?li Pa?anın n?v?si Naim? xanımla, ikinci evliliyi is? 1886 -cı ild? Saliha Zeyn?b ?yadla ba? tutmu?dur. Nitsada v?fat etmi?, c?naz?si Qahir?d?ki ?mam ?afii m?zarlı?ına d?fn edilmi?dir.
• ?hm?d Ru?du b?y (d. 1858 - o. 1879 ) ? F?r?hdil xanımla (o. 1883 ) evl?ndi. H?r ikisi Mustafa Fazil Pa?a turb?sin? d?fn edilmi?dir.
• ?brahim Ra?id Pa?a (d. 1861 - o. 16 dekabr 1907 ) ? Ratib Pa?anın qızı Dovl?t xanımla evl?ndi. C?naz?si Qahir?d?ki ?mam ?afii m?zarlı?ına d?fn edilmi?dir.
• Husam?ddin b?y (d. 1868 - o. 21 iyul 1897 ) ? Moreyalı ?bdurr?hman Sami Pa?anın qızı M?l?k xanımla evl?ndi. Mustafa Fazil Pa?a turb?sin? d?fn edilmi?dir.
• ?li Fazil b?y (d. 1875 - o. 1925 ) ? Marta Suarezl? evl?ndi.

• Nazlı Zeyn?b xanım (d. 1853 - o. 28 dekabr 1913 ) ? ?lk evliliyi 1873 -cu ild? X?lil ??rif Pa?ayla, ikinci evliliyi is? 1900 -cu ild? X?lil Buhaqebl? ba? tutmu?dur. C?naz?si Qahir?d?ki ?mam ?afii m?zarlı?ına d?fn edilmi?dir.
• Fatma ?ziz? ?min? xanım (d. 1854 - o. 1895 ) ? s?dr?z?m Fuad Pa?anın n?v?si ?zz?t Fuad Pa?a il? evl?ndi. Mustafa Fazil Pa?a turb?sin? d?fn edilmi?dir.
• Ruqiyy? xanım (d. 1856 - o. 1906 ) ? Tunisli Mahmud ?yadın o?lu Tahir b?yl? evl?ndi.
• Fatim? xanım (d. 1861 - o. 1933 ) ? Misirli Fuad Pa?ayla evl?ndi.
• Z?hra xanım (d. 1868 - o. 1915 ) ? Mustafa Pa?a Orfi il? evl?ndi.
• S?niy? xanım (d. 1870 - o. 1905 ) ? Xalid?li Saleh Naili il? evl?ndi.

• BA, ?rade-Dahiliye, nr. 33912, 33921, 34093, 36058, 37982, 42527, 42655;
• Mustafa Fazıl Pa?a, Bir Eser-i Siyasi, ?stanbul 1326;
• a.mlf., Paris’ten Bir Mektup, ?stanbul 1326;
• Mehmet Zeki Pakalın, Tanzimat Maliye Nazırları, ?stanbul, ts. (Kanaat Kitabevi), II, 3-65;
• ?bnulemin, Son Sadrıazamlar, I-II, 107-108, 173, 510, 608, 741;
• Midhat Cemal Kuntay, Namık Kemal (Devrinin ?nsanları ve Olayları Arasında), ?stanbul 1944, I, 311-328, 348-355;
• Ahmet Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Turk Edebiyatı Tarihi (?stanbul 1956), ?stanbul 1985, s. 221-227, 231-232, 627;
• ?erif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton 1962;
• M. Kaya Bilgegil, Ziya Pa?a Uzerinde Bir Ara?tırma, Erzurum 1970, tur.yer.;
• a.mlf., Yakın Ca? Turk Kultur ve Edebiyatı Uzerinde Ara?tırmalar I: Yeni Osmanlılar, Ankara 1976, s. 5-105;
• Butrus Abu-Manneh, Some Aspects of Ottoman Rule in Syria in the Second Half of the Nineteenth Century: Reforms, Islam and Caliphate (doktora tezi, 1971), St. Antony’s College, Oxford University, s. 93-121;
• Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi (haz. Ziyad Ebuzziya), ?stanbul 1973, I, 9-47, 64-65, 134-137;
• Huseyin Celik, Ali Suavi ve Donemi, ?stanbul 1994, tur.yer.;
• a.mlf., “Mustafa Fazıl Pa?a ve Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin Tuzu?u”, TT, XVIII/108 (1992), s. 6-8;
• Basiret, nr. 1675, ?stanbul 4 Zilkade 1292; nr. 1676 (5 Zilkade 1292);
• E. Kuran, “Mu??af? F??ıl Pas?h?a, Mı?ırlı”, EI2 (?ng.), II, 728.