Moskva muqavil?si
?mzalanma tarixi	1921
?mzalanma yeri	Moskva
T?r?fl?r	Turkiy? Boyuk Mill?t M?clisi
Dill?ri	rus dili , turk dili

Moskva muqavil?si ? 16 mart 1921-ci ild? RSFSR il? Turkiy? arasında imzalanmı? "dostluq v? qarda?lıq" haqqında muqavil?. Muqavil? 16 madd? v? 3 ?lav?d?n ibar?tdir.

Sovet Rusiyası il? Turkiy? arasında novb?ti r?smi goru? 1921-ci il fevralın 26-da ba?ladı. Moskva danı?ıqlarında Sovet Rusiyasını Q. Cicerin v? C. Qorxmazov t?msil edirdi. Konfransı acan Q. Cicerin ilk nitqind? bildirdi ki, konfransın ?sas m?qs?di Sovet Rusiyası il? Turkiy? arasında ot?n il ana x?tl?ri cızılmı? bir dostluq muqavil?sini imzalamaqdır.

Sovet Rusiyası Moskva danı?ıqlarına Az?rbaycan, Gurcustan v? Erm?nistanın da qatılmasını israr edirdi. Rus diplomatiyası bununla C?nubi Qafqaz respublikalarının xarici siyas?tl?rini oz ?lind? c?ml??dirm?k v? bunları Turkiy?y? qar?ı qoymaq niyy?tind? idi, lakin Turkiy? numay?nd? hey?ti C?nubi Qafqaz respublikaları il? danı?ıqlar aparmaq ucun s?lahiyy?tli olmadı?ını bildirib q?ti olaraq bu t?klif? qar?ı cıxdı.

?slind? Moskva konfransında Az?rbaycanla ba?lı m?s?l?l?r muzakir? movzusu idi v? bu m?s?l?l?r Batum m?s?l?sind?n sonra daha cox muzakir?l?r? s?b?b olmu?du. Az?rbaycanla ba?lı m?s?l?l?r olk? ucun h?yati on?m? sahib m?s?l?l?r idi ki, bunlardan biri Naxcıvan, dig?ri is? Az?rbaycanın must?qilliyi m?s?l?si idi.

Moskva danı?ıqlarında Naxcıvanla ba?lı ?sas m?s?l?l?r konfransın 10, 12 v? 14 mart tarixli iclaslarında g?rgin muzakir? olundu. Turk hey?ti Naxcıvanın Turkiy?nin himay?sind? qalmasını ist?yirdi, lakin Sovet Rusiyası t?r?fi bunu q?tiyy?tl? r?dd edirdi. ?. Stalin turk hey?ti il? Naxcıvan m?s?l?sini muzakir? etdi.

Martın 10-da keciril?n iclasda Turkiy? numay?nd?l?ri bel? bir movqed?n cıxı? edirdil?r ki, Naxcıvan bolg?si ?halisinin turk qo?unlarını d?v?t v? q?bul etm?si faktı onun Turkiy?nin himay?si altında oldu?unu gost?rir. Naxcıvanın Turkiy?nin himay?sind? qalması il? ba?lı t?klif q?bul olunmadıqda, turk hey?ti t?klif etdi ki, Naxcıvan Turkiy? il? Az?rbaycanın mu?t?r?k himay?si altında must?qil bir dovl?t olsun, lakin Sovet Rusiyası t?r?fi bu t?klifi d? q?bul etm?di. Bel? olan t?qdird? turk hey?ti bildirdi ki, Turkiy? bolg? uz?rind?ki bu himay?ni Az?rbaycanın ucuncu bir dovl?t? guz??t? getm?y?c?yin? dair ohd?lik goturduyu t?qdird? ona verm?y? hazırdır.

Rusiya numay?nd?l?ri sad?c? Az?rbaycanın himay?si altında Naxcıvanın muxtariyy?ti m?s?l?sinin qoyulmasını v? s?rh?dl?rin mu?yy?nl??dirilm?sini t?klif edirdil?r.

Konfransın martın 12-d? keciril?n iclasında ?sas?n Naxcıvan v? Erm?nistan arasında mu?yy?nl??diril?n s?rh?dl?r ?trafında mubahis?l?r getdi. Sovet Rusiyası t?r?fi bildirdi ki, ekspertl?rin mu?yy?nl??dirdiyi s?rh?d x?tti Az?rbaycanın maksimum t?l?bl?rini d? otub kecir, cunki o, hec vaxt ?r?van q?zasının h?r hansı bir hiss?sin? himay?ciliy? iddia etm?mi?dir.

Konfransın 1921-ci il martın 14-d? keciril?n iclasında Naxcıvanın statusu tam olaraq mu?yy?nl??dirildi. Bel?likl?, danı?ıqlarda yaranmı? g?rginlikl?r? baxmayaraq, turk diplomatiyasının gost?rdiyi ciddi s?yl?ri say?sind? Moskva konfransında Az?rbaycanın ?razi butovluyunun qorunmasına nail oldu. Naxcıvanın hec bir dovl?t? guz??t? gedilm?m?si ??rtil? Az?rbaycan SSR-in t?rkibind? saxlanılması razıla?dırıldı v? Musavat Hokum?ti dovrund? itiril?n Naxcıvan v?t?n? geri qaytarıldı.

1921-ci ilin fevralında Ankara hokum?tinin xarici i?l?r naziri Yusif Kamal b?yin ba?cılı?ı il? ?li Fuad Cebesoy v? doktor Riza Nurdan ibar?t diplomatik numay?nd? hey?ti Moskvaya g?ldikd?n sonra danı?ıqlara ba?lanmı?dır. RSFSR t?r?fd?n muqavil?ni Xarici i?l?r uzr? xalq komissarı Georgi Cicerin v? Umumrusiya M?rk?zi ?craiyy? Komit?sinin uzvu C?lal?ddin Qorxmazov , Turkiy? t?r?fd?n is? TBMM Xarici i?l?r v?kili Yusuf Kemal b?y, turk deleqasiyasının uzvu Rza Nur b?y v? TBMM-in Rusiyadakı s?firi ?li Fuad pa?a imzaladılar. Danı?ıqlarda Az?rbaycanın Turkiy?d?ki s?lahiyy?tli numay?nd?si Behbud a?a ?ahtaxtinskid? i?tirak etmi?dir.

Muqavil?nin giri? hiss?sind? RSFSR v? Turkiy? Boyuk Mill?t M?clisi hokum?tl?rinin mill?tl?rin qarda?lı?ı v? xalqların oz muq?dd?ratını ozl?ri t?yin etm?k prinsipl?rin? ??rik cıxdıqları, h?r iki t?r?fin qar?ılıqlı maraqlarına ?saslanan , oz aralarında daimi olaraq qar?ılıqlı munasib?t v? qırılmaz h?qiqi dostlu?un yaradılması arzusunda olduqları qeyd olunmu?dur.

Muqavil?nin birinci madd?sind? RSFSR hokum?tinin Turkiy?y? aid olan v? Boyuk Mill?t M?clisind? t?msil olunan Turkiy? milli hokum?ti t?r?find?n tanınmayan hec bir beyn?lxalq muqavil?ni tanımadı?ı qeyd olunmu?dur. 

Muqavil?nin ikinci madd?sind? Turkiy?nin Batum ??h?ri v? liman uz?rind?ki suverenliyini Gurcustana guz??t? getm?y? razı oldu?u ?ks olunmu?dur. Bir ??rtl? ki, bu ?razil?r? geni? muxtariyy?tin verilm?si v? Turkiy?d?n g?l?n v? Turkiy?y? ged?n h?r cur malların s?rb?st tranzitin? imkan veril?c?k.

Muqavil?nin ucuncu madd?sind? h?r iki t?r?fin Naxcıvan ?yal?tini Az?rbaycanın himay?si altında muxtar ?razi t??kil etm?sin? razı oldu?u oz ?ksini tapmı?dır. O ??rtl? ki, Az?rbaycan bu himay? haqqını hec bir zaman ucuncu bir dovl?t? guz??t? getm?y?c?kdir.

Muqavil?nin dorduncu madd?sind? xalqların oz azadlıqlarına uy?un idar? formasını secm?si qeyd olunmu?dur . 

Muqavil?nin be?inci madd?sind? bo?azlardan azad ticar?t edilm?si oz ?ksini tapmı?dır.

Muqavil?nin altıncı madd?sind? bu vaxta kimi h?r iki t?r?f arasında imzalanmı? qeyri-b?rab?r muqavil?l?rin l??v edilm?si qeyd olunmu?dur.

Muqavil?nin yeddinci madd?sind? Sovet Rusiyası v? Turkiy? kapitulyasiya rejiminin l??v olunması bar?sind? razılı?a g?lir.

Muqavil?nin s?kkizinci madd?sind? h?r iki t?r?fin oz ?razil?rind? dig?r olk?nin hokum?ti roluna v? ya onun ?razisinin bir hiss?sin? iddia ed?n t??kilat v? ya qrupların yerl??m?sin? yol verm?m?yi oz ohd?l?rin? goturur.

Muqavil?nin doqquzuncu muqavil?sind? razılı?a g?l?n t?r?fl?r h?r iki olk? arasında ?laq?l?rin fasil?sizliyini t?min etm?k m?qs?dil? qar?ılıqlı razılıq uzr? d?mir yol, teleqraf v? dig?r ?laq? vasit?l?rini saxlamaq v? mumkun olduqca inki?af etdirm?k, h?mcinin iki t?r?f arasında adamların v? malların azad v? mane?siz h?r?k?tini t?min etm?k ucun lazım olan butun t?dbirl?ri gorm?yi oz ohd?l?rin? goturdukl?ri ?ks olunmu?dur.

Muqavil?nin onuncu madd?sind? h?r iki t?r?fin ?razisind? olan v?t?nda?larına olk?nin qanunlarından ir?li g?l?n butun huquq v? azadlıqların ?amil olunması qeyd edilmi?dir.

Muqavil?nin on birinci madd?sind? razılı?a g?l?n h?r iki t?r?fl?rd?n h?r birinin dig?r t?r?fin ?razisind? olan v?t?nda?larına daha ?lveri?li ??rait prinsipinin t?tbiq etm?y? razı oldu?u gost?rilmi?dir.

Muqavil?nin on ikinci madd?sind? 1918-ci il?d?k Rusiyanın t?rkib hiss?si olan bu muqavil? il? Turkiy?nin suverenliyi altında olan v? RSFSR hokum?tinin tanıdı?ı ?razil?rin h?r bir sakininin oz ??yaları v? ?mlakı il? birlikd? Turkiy?ni s?rb?st t?rk etm?k huququnun oldu?u qeyd olunmu?dur.

Muqavil?nin on ucuncu madd?sind? is? ?sirl?rin qaytarılması m?s?l?si oz ?ksini tapmı?dır.

Muqavil?nin on dorduncu madd?sind? konsulluq m?s?l?sinin h?ll edilm?si bildirdilmi?dir.

Muqavil?nin sonuncu-on altıncı madd?sind? is? muqavil?nin ratifikasiya olunmalı oldu?u ?ks olunmu?dur. Muqavil?y? ?sas?n Sovet Rusiyası Turkiy?y? t?m?nnasız olaraq silah v? h?rbi sursat, h?mcinin 10 min rubl (qızılla) verirdi.

16 mart muqavil?sinin I (C) ?lav?sind? Naxcıvanın s?rh?dl?ri a?a?ıdakı kimi mu?yy?nl??dirildi: "Ararat stansiyası- Saray Bulaq da?ı- Komurlu da?ı- Sayat da?- Kurd-qulaq da?ı- H?m?sur da?ı-Kukuda? v? kecmi? Naxcıvan q?zasının ??rq inzibati s?rh?di".

Moskva danı?ıqlarında Az?rbaycanla ba?lı dig?r bir m?s?l? is? TBMM hokum?tinin Az?rbaycanla ayrı bir muqavil? imzalamaq c?hdidir, lakin Sovet Rusiyası Turkiy?nin C?nubi Qafqaz respublikaları il? ayrı-ayrılıqda muqavil? imzalamasını ist?mirdi, cunki Sovetl?rin siyas?ti "sosialist m?rk?zciliy?" yon?lmi?di.

Bolg?nin s?rh?dl?ri bel? mu?yy?nl??dirilirdi: Ararat stansiyası-Sarıbulaq da?ları- Komurluda? - Sayatda? -Qurdqulaq k?ndi-H?m?sur da?ı-8022-ci yuks?klik- Kukuda? v? kecmi? Naxcıvan q?zasının ??rq inzibati s?rh?di ^[1] .

Turkiy? numay?nd? hey?ti Naxcıvanı Turkiy?nin himay?sin? ala bilm?dis? d?, regionun turkl?rin ?lind? qalması t?min edilmi?di, Naxcıvan Az?rbaycanın himay?sin? verildi. Naxcıvan mus?lmanları bir daha soyqırımına m?ruz qalca?ı halda turk ordusunun buna bigan? qalmayaca?ı r?smi olaraq s?n?dl??dirildi ^[1] .

Muqavil?d? Naxcıvan Az?rbaycanın ?razisi kimi t?sdiql?nir v? Turkiy? onun qarantı kimi cıxı? edirdi. Moskva muqavil?sini RSFSR M?K (20 mart 1921) v? Turkiy? Boyuk Mill?t M?clisi (21 iyul 1921) t?r?find?n t?sdiql?mi?dir. Moskva muqavil?sinin 3-cu madd?sind? qeyd olunmu?dur: "Turkiy?, Az?rbaycan v? Erm?nistan numay?nd?l?rind?n ibar?t Komissiya t?r?find?n d?qiql??diril?c?kdir". Moskva muqavil?sinin mudd?aları ?sasında 1921-ci il oktyabrın 13-d? Qars muqavil?si (Rusiya, Turkiy?, Az?rbaycan, Erm?nistan v? Gurcustan) imzalandı" ^[1] .

2016-cı ild? b?zi rus deputatların muqavil?nin l??vi il? ba?lı t?l?bl?ri K?V -d? gund?m? g?lmi?dir. ^[2]

1. Vasif Qafarov "Rusiya-Turkiy? munasib?tl?rind? Naxcıvan m?s?l?si" Bakı, 455 s
2. M. Lebedev "SSR? dunya siyas?tind? (1917?1982)" 233 s

• Moskva muqavil?sinin rusca tam m?tni
• Moskva muqavil?sinin turkc? tam m?tni ? Vikim?nb?
• Moskva muqavil?sinin az?rbaycanca tam m?tni