Bu m?qal?ni vikil??dirm?k lazımdır. Lutf?n, m?qal?ni umumvikipediya v? redakt? qaydalarına uy?un ??kild? t?rtib edin.

Mesopotamiya ?yal?tl?r v? dovl?tl?r ?umer  • III Ur  • Akkad  • Amorey  • ?sin  • Subartu  • Aratta  • Assuriya  • Babil  • Het  • Yeni Babil  • Kuti ?hali Aramil?r  • Amoril?r  • Assiriyalılar  • Kassitl?r  • Kutil?r  • Lullubil?r  • Hurriler  • Keldanil?r  • Aril?r ?lyazmalar Mixi yazı : Enuma eli? Dill?r ?umer  • Akkad  • Arami  • Hurri  • Hitit Mifologiya Nabu  • ??tar  • Asalluhi  • Ea  • Tiamat  • Marduk  • ?ama?  • Kinqu  • Militta  • ??um  • Baba  • A??ur

bax muzakir? redakt?

Mixi yazı ? Eramızdan ?vv?l III minilliyin ortalarında ?umerl?rin istifad? etdikl?ri yazı mixi yazı adlanırdı. Mixi yazını gil lovh?cikl?r uz?rind? mıxla yazırdılar. Bu lovh?cikl?ri gun?? ?uaları altında qurudurdular. Gil lovh?cik uz?rind? yazmaq c?tin idi, ona gor? d? ucu ?i? cubuqla gili basıb onun ustund? kicik cib ??klind? cızıqlar c?km?y? ba?ladılar.

Q?dim yazi novl?rind?n biridir. V?t?ni ?umerdir . Mixi yazinin m?nb?yi ideoqrafik yazı olmu?dur. Eradan ?vv?l 4-cu minilliyin sonundan etibar?n ?umerliler mu?yy?n anlayı?ları bildirm?k ucun da? v? ya ciy gil uz?rind? basma usulla c?kilmi? mixab?nz?r x?tl?rin kombinasiyalı ??kill?rind?n istifad? etmi?l?r.

Mixi yazi kitab?l?rinin oxunmasina ilk d?f? alman alimi Q. Qrotefend ba?lami? (1802), sonralar ?ngilis alimi Q. Roulinson, ?rland alimi E. Xinks, Fransiz aliml?ri J. J. Oppert, ?. Virollo, Alman alimi X. Bauer v? s. bu i?i davam etdirmi?l?r.

?nsanlar h?l? neolit dovrund?n piktoqramlar ? ??kli yazılar vasit?sil? oz fikirl?rinin ifad?sin? calı?mı?lar, lakin piktoqramlarla yalnız fikrin mahiyy?tini catdırmaq mumkun idi, mur?kk?b fikirl?rin d?qiq ifad?si c?tin idi, cunki piktoqramlarda dilin lu??t t?rkibi v? qrammatik qurulu?u f?aliyy?td? deyildi. Ona gor? d? t?dric?n h?r biri konkret bir anlayı?ın ifad?cisin? cevrilmi? ideoqramlar yaranmı?dır. E.?. 3200?3100-cu ill?r? aid coxlu ?umer ideoqramları tapılmı?dır, lakin bu cur yazı forması da rabit?li nitqi ifad? ed? bilmirdi. Ona gor? d? ideoqramlardan loqoqramlara v? sonra da fonoqramlara kecilm?si lazım g?lmi?dir. T?dric?n qrammatik formantların fonetik i?ar?l?rl? verilm?si gucl?nmi?dir. "Ardıcıl olaraq qrammatik formantların verilm?si ucun fonetik i?ar?l?rin sayı artır v? t?qrib?n 2500-cu ild?n (Laqa?da Eannatumun hakimiyy?ti dovrund?n), dem?k olar ki, butun qrammatik formalar v? kom?kci sozl?r soz sırası v? qrammatik gost?ricil?r? ?m?l olunmaqla canlı dil? uy?un ??kild? ifad? edilir. Ancaq bu zaman m?’lumatların qrafik verilm?si h?qiqi m?nada yazı ??kli alır…" (9; 41?42)

Bu cur yazı novu loqoqrafik-sillabik (soz-heca) yazı novu adlanır v? daha etibarlı olub, ist?nil?n m?tnin duzgun verilm?sin? kom?k edir.

?umer dili t?dqiqatcılar t?r?find?n bir nec? inki?af m?rh?l?sin? ayrılır. ?. M. Dyakonov dovrl??dirm?ni a?a?ıdakı ??kild? aparmı?dır:

• Arxaik dovr ? e.?.2800?2500-cu ill?r;
• Q?dim ?umer dili dovru ? e.?.2500?2310-cu ill?r;
• ?umer dilinin kecid dovru ? e.?.2300?2100-cu ill?rde
• Yeni ?umer dili dovru ? e.?.2200?2000-ci ill?r;
• Sonrakı ?umer dili dovru ? e.?.2000-ci ild?n canlı ?umer dilinin sonunad?k olan dovr. E.?.1600-cu ild?n sonrakı dovr is? ?umerd?n sonrakı dovr hesab olunur. ?umer dili eramızın I ?srin?d?k elm v? din dili kimi i?l?dilmi?dir.(9; 44?46)

?. T. Kaneva t?r?find?n bu dovrl?r bir q?d?r d? d?qiql??dirilmi?, yazının v? ?umer m?tnl?rinin xarakteristikası verilmi?dir:

1. Arxaik dovr (piktoqrafiya dovru, qrammatik morfeml?r qrafik ifad?sini tapmır. ??ar?l?rin sırası yazıda onların oxunu?una uy?un g?lmir) ? protoyazı dovru -e.?.3000?2750-ci ill?r; bu dovrd? ?umer dili danı?ıq dili v? r?smi dil olmu?dur; bu dovr? aid t?s?rrufat, huquq v? m?kt?b m?tnl?ri qalmı?dır;

2. Q?dim ?umer dili dovru (vacib qrammatik morfeml?rin qrafik i?ar?l?ri mu?ahid? olunur; Eannatumun hakimiyy?tin? q?d?r (e.?.2400-cu il) yazıda i?ar?l?rin sırası onların oxunu?una uy?un g?lm?y? bilir) ? ilkin sulal?l?r dovru ? e.?. 2750?2315-ci ill?r; ?umer dili danı?ıq dili v? r?smi dil kimi i?l?nmi?dir; t?s?rrufat, huquq, tikinti m?tnl?ri, ?ahlara h?sr olunmu? m?tnl?r v? ?d?bi ?s?rl?r qalmı?dır;

3. Kecid dovru ? Akkad sulal?si dovru ? e.?.2315?2200-cu ill?r; ?umer dili akkad dili il? yana?ı, danı?ıq v? r?smi dil kimi i?l?nmi?dir (m?kt?bl?rd?, m?’b?dl?rd?, d?ft?rxanalarda); t?s?rrufat v? car yazıları (car yazıları cox vaxt iki dild? ? akkad v? ?umer dill?rind?dir);

4. Yeni ?umer dili dovru (yazılı m?tn dem?k olar ki, butun qrammatik morfeml?ri ?ks etdirir v? canlı nitq axınına uy?un g?lir) ? II Laqa? sulal?si (e.?.2136?2104-cu ill?r), III Ur sulal?si (e.?. 2100?2000-ci ill?r) dovrl?ri; ?umer dili m?kt?bl?rd?, m?’b?dl?rd?, d?ft?rxanalarda r?smi dil kimi i?l?nmi?dir; saysız t?s?rrufat yazıları, huquq m?tnl?ri, qanunlar, car yazıları, ?d?bi yazılar v? s. qalmı?dır;

5. Daha gec yaranmı? ?umer m?tnl?ri (m?tnl?r dem?k olar ki, nitqi tam ?ks etdirir; leksika v? qrammatikada akkad dili t?’siri v? qrammatik qusurlar mu?ahid? olunur); I ?ssin sulal?si (e.?.2017 ? 1794-cu ill?r), Larsa sulal?si (e.?.2025 ? 1763-cu ill?r), I Babil sulal?si (e.?.1894?1749-cu ill?r) dovrl?ri; ?umer dili yalnız m?kt?bl?rd? oyr?nilir; ikidilli car yazıları, ?umer-akkad lu??tl?ri, leksik, qrammatik v? terminoloji sor?ular, ?vv?lki dovrl?rd? yaranmı? ?d?bi ?s?rl?rin kopiyaları, uz kocurm?l?ri v? bu dovrd? yaranan ?d?bi ?s?rl?r, car himnl?ri, akkad huquq m?tnl?rind? coxlu ?umer sozl?ri v? s.;

6. ?umerl?rd?n sonrakı dovr m?nb?l?ri (qrammatik s?hvl?r cox oldu?undan bu m?tnl?r ?umer dilinin qrammatikasını oyr?nm?k ucun ?lveri?li sayılmır) ? e.?.1749 ? e.?. II ?srl?r; ?umer dili yalnız m?kt?bl?rd? oyr?nilir; ?vv?lki dovrl?rd? yazılmı? m?tnl?rin kopiyaları; t?hrif olunmu? ?umer dilind? orijinal m?tnl?r (a?ılar, andlar, car yazıları, m?s?ll?r, akkad dilind? ?umer ifad? v? sozl?ri v? s.). (8; 13?14)

On Asiyanın q?dim dill?ri, xususil? q?dim ?umer yazıları b???rin uzaq kecmi?i, nec? min il ?vv?lki inki?af s?viyy?si bar?d? misilsiz m?’lumat verir, bizi 5?6 min il ?vv?lki ?cdadlarımızla qovu?durur. ?. M. Dyakonov yazır: "Q?dim On Asiyanın dill?ri yalnız dunyanın ilk sivilizasiyası olmaq e’tibaril? maraq do?urmur, bel? bir sivilizasiya dilci ucun h?m d? ona gor? boyuk maraq do?urur ki, bu ?n q?dim sivilizasiyanın yazılı abid?l?ri b???rin butun sosial v? m?d?ni inki?afının ?sasını qoymu?dur, biz? ?n q?dim dovrl?rd?n ba?layaraq bir nec? min il mudd?tind? h?r?k?td? olan fakt muhafiz? edib saxlamı?dır. Bu faktlar biz? dilin inki?afını bu inki?afın qısa k?siyind? deyil, uzunmudd?tli inki?afı ?rzind? oyr?nm?y? imkan verir." (9; 7)

Uruk m?d?niyy?tinin son m?rh?l?si (IV minilliyin sonu, III minilliyin ?vv?li) protoyazı dovru sayılır. Gil lovh?l?r uz?rind? bu dovr? aid coxlu yazı tapılmı?dır. Bunlar piktoqramlardan (??kli yazıdan) ibar?tdir. Piktoqramları Uruk sakinl?ri yaratmı?lar.

1853-cu ild? Qoyuncuq adlanan ?razid? aparılan qazıntı zamanı Assur hokmdarı A??urbanipalın saray kitabxanası a?kar edilmi?dir. Kitabxanada mixi yazı il? 25 mind?n artıq kitab? meydana cıxarılmı?dır. Bunlar ?umerl?r, babillil?r v? assurlar t?r?find?n hazırlanmı?dır. Gilqame? dastanının bir hiss?si burada, bir hiss?si Nineviyada tapılmı?dır.1850-ci ill?rd? Xorsabat qazıntıları zamanı Assur hokmdarlarının siyahısı tapılmı?dır. 1854-cu ild? Ur ??h?rinin axtarı?ları zamanı Qatran-t?p? yaxınlı?ında yeni ?umer kitab?l?ri a?kar edilmi?dir. 1877?1900-cu ill?rd? Fransanın B?sr?d?ki s?firi Ernest de-Sarzek Laqa? qazıntıları zamanı 30 min? q?d?r mixi kitab? meydana cıxarmı?dır. Suriya, Turkiy?, ?ran, Misir ?razil?rind?n d? q?dim mixi yazılar tapılmı?dır. Nineviyadan 25 mind?n cox, Arraphadan 4 min, ?u?arradan 150, A??urdan 700, Nippurdan 720, Babil, Borsippa, Sippar v? s.-d?n 10 min, Marid?n 20 min, ba?qa yerl?rd?n yuzl?rl? s?n?d tapılmı?dır. (7; 58?60) T?kc? Moskvanın A. S. Pu?kin muzeyind? 2000-d?n artıq mixi yazı lovh?si saxlanılır. (17; 11)

?umer yazıları t?s?rrufata aid s?n?dl?rd?n, dovl?t s?n?dl?rind?n v? daha cox b?dii ?d?biyyatdan ibar?tdir. Bu yazılar ic?risind? himn v? a?la?malar, q?hr?manlıq dastanları, maraqlı hekay?l?r, z?rb-m?s?ll?r, hikm?tl?r, m?kt?b hekay?l?ri, elmi bilikl?r? dair yazılar v? s. vardır.

Q?dim ??rq olk?l?ri tarixinin oyr?nilm?sin? XIX ?srin ikinci yarısından ba?lanmı?dır. Bu sah?d? ilk ciddi ?s?r XIX ?srin sonunda fransız alimi Q. Maspero t?r?find?n yazılmı?dır. Eduard Meyerin "Q?dim tarix" (1895), rus ??rq?unası B. A. Turayevin "Q?dim ??rq tarixi", V. V. Struvenin "Q?dim ??rq tarixinin qısa kursu" (1934), V. ?. Avdiyevin "Q?dim ??rq tarixi" (1948) d?rsliyi v? b. ?s?rl?r arxeoloji qazıntı materialları v? dig?r m?nb?l?r ?sasında, mixi yazıların oxunmu? m?tnl?ri ?sasında Q?dim ??rq haqqında m?’lumatı t?dric?n geni?l?ndirmi? v? d?rinl??dirmi?dir. V. ?. Kuzi??inin redakt?si altında 1979-cu ild? cap olunmu? "Q?dim ??rq tarixi" d?rsliyind? q?dim ??rq xalqlarının tarixi dovrl??dirilmi?, uc m?rh?l?y? ayrılmı?dır: birinci m?rh?l? ? e.?. IV minilliyin sonu v? III minilliyi; ikinci m?rh?l?: e.?. II minillik v? birinci minilliyin ?vv?li; ucuncu m?rh?l?: e.?. I minilliyin ortasından eramızın I minilliyinin ortasına q?d?rki dovru ?hat? edir. Bu cur ba?qa bolgul?r d? vardır.

Mixi yazıların oxunması ucdilli (q?dim fars, babil v? elam dill?rind?) Bisutun yazılarının oxunması il? mumkun olmu?dur. ?vv?lc? XIX ?srin 30-cu ill?rind? (1837) H. Raulinson q?dim fars mixi yazılarını oxuya bilmi?dir. Bundan sonra o, Babil dilind? olan m?tni oxuma?a ba?lamı?dır. Bisutun yazısının elam m?tnini 1855-ci ild? K. E. Norris oxuya bilmi?dir. M?’lum olmu?dur ki, q?dim fars mixi yazısı 40, elam ? 111, babil ? 600 i?ar?d?n ibar?tdir. V? yen? m?’lum olmu?dur ki, mixi yazılar butov m?’naya malik i?ar?l?rd?n, hecayi yazıdan v? fonetik yazıdan ibar?t olmaqla uc curdur. (7; 66?68) 1857-ci ild? mixi yazını oxuyanlar ? E. Hinks, H. Raulinson, Y. Oppert, F. Talbot birlikd? ozl?rini sınamı? v? hamısının eyni m?tni ayrılıqda duzgun oxudu?u m?’lum olmu?dur.

Bu da t?sdiq olundu ki, mixi yazıları ilk d?f? t?tbiq ed?n xalq ?umerl?r olmu?dur. Bundan sonra dunyanın gork?mli ?umer?unasları ?umer dilinin hansı dil ail?sin? m?xsus oldu?u bar?d? fikir soyl?m?y? ba?lamı?lar. Alman alimi Q. Vinkler, fransız alimi E. Reklu, rus alimi L. Reder, turk alimi Ahmet Cavat ?umer dilinin turk-turan dill?rind?n oldu?unu soyl?mi?l?r. Q. Vinkler yazmı?dır: "Biz? catmı? ?umer m?tnl?rinin coxunun dil xususiyy?tl?rini h?l?lik izah ed? bilm?s?k d?, dunyanın bu ilk dili bar?sind? bizd? mu?yy?n fikir yaranıb. Bu dil ?sas ?lam?tl?rin? gor? turk dill?rin? uy?un iltisaqi qurulu?lu dildir v? sami dill?rinin qurulu?undan tamamil? f?rql?nir". (18; 6?7) E. Reklu: "…assuroloqlar… t??ccub icind? gordul?r ki, ?n q?dim ox??killi yazıların dilind? ?ran v? sami dill?rin? xas olan cizgil?r q?tiyy?n yoxdur, ?ksin?, Turan v? Ural-Altay dill?ri il? bir qohumluq vardır. Bu ilkin yazılı i?ar?l?rin ifad? etdiyi dil iltisaqi dill?r tipin? aiddir v? oz xarakterin?, ozun?m?xsus daxili fleksiyasına gor? tamamil? ba?qa dildir".(19; 466)

L. Reder: "?umerl?rin dili ayrıca bir dildir. …Yalnız onu q?ti dem?k olar ki, o, iltisaqi dill?r ail?sin? daxildir v? oz qurulu?una gor? ?n cox turk dill?ri il? muqayis? edil? bil?r." (20; 150) Ahmet Cavat: "?umer dilinin turani dill?r? b?nz?diyi artıq q?bul edilmi?dir. ?umerl?r haqqında ?n yeni v? mo’t?b?r ?s?r n??r etdir?n Voolley ?umerl?rin morfoloji c?h?td?n "?ski turkc?y? b?nz?r" bir dild? danı?dıqlarını q?bul edir." "?umerl?r turkdur, ?umerl?rin turk oldu?u m?s?l?sinin coxlu subutları var; bizi bu q?na?t? g?tir?n ?n guclu subut ikidir: 1) dil subutu; 2) geoloji v? arxeoloji subut". (21; 10,58?59) ?umer m?tnl?ri uz?rind? uzun mu?ahid?l?r aparan, onların turk dili ?sasında oxusu sah?sind? inandırıcı u?urlar ?ld? ed?n T. V. Nuv?dili yazır: "O ki qaldı ?umer dilinin Az?ri Turkusu olması faktına, bu, Mutl?q h?qiq?tdir! Aksiomadır!" H?tta mu?llifin fikrinc?, bu dil? vaxtil? "?umer" yox, "turk dili" deyilib: "Gorduyunuz kimi, butun Kitab (mu?llif ozunun "?cdad" kitabını n?z?rd? tutur ? Q. K.) isbat edir ki, ?umer deyil?n dil olmayıb tarixd?. Vaxtil? "Bu, turk dilidir!" deyib duran azman aliml?rin s?si sonradan y?hudi m?n??li aliml?rin (xususil? Amerika alimi Noy Samuel Kramerin) butun cidd-c?hdl?ri il? tam batırıldı. S?mt azdırıldı. Cunki gil yazılar acılmamı?dan onc? dunya elmi ictimai fikrind? onların mutl?q Assur, Y?hudi kitab?l?ri oldu?u ideyası movcud idi. Dahi fransız Yulies Oppert buna son z?rb? endirdi! Odur ki u dil sonradan q?sd?n "olul??dirildi" v? yeni "lu??ti" yaradıldı, lakin ?umer dili t?miz Az?ri turkusudur!" (22; 24,409)

Mixi yazılardan uc min il? q?d?r istifad? edilmi?, yeni minilliyin ba?lan?ıcında bu yazı novu sıradan cıxmı?dır.

Mixi kitab?l?ri coxdur, lakin bunların hamısının oxunması mumkun olmamı?dır. T?dqiqatcıların fikrin? gor?, mixi yazılar duzgun transliterasiya edilir, lakin onların m?’nalandırılmasına h?mi?? inanmaq olmur. Akkad, babil dill?rind? olan mixi yazıların varisi oldu?u ucun onları ?sas?n duzgun oxumu?lar, lakin ?umer yazılarının "varisi bilinm?diyi" ucun ?umer m?tnl?rini ist?dikl?ri kimi oxumu?lar. ?lifbanın ozunun d? c?tinlikl?ri coxdur. Eyni bir i?ar?nin bir nec? cur oxundu?u m?’lumdur. M?s?l?n, "ayaq" m?’nasını da?ıyan i?ar?nin du, qin, qub, qup, ra, tum ??kill?rind?; "da?" m?’nasını da?ıyan i?ar?nin kur, mat, ?ad, qin, ?at, pat, lad, lat hecaları il? oxunu?ları oldu?u soyl?nilir; "sol ?l" i?ar?si kab, kal, qub, qul, xub, xul kimi oxunmu?dur v? s. Eyni ??yanın t?sviri muxt?lif m?’nalarda ba?a du?ulmu?dur; m?s?l?n, ‘goz’un t?sviri t?kc? goz yox, uz, on, on t?r?f, kecmi? (?vv?lki) m?’nalarında; iki balaca, bir boyuk ?aquli ox su il? yana?ı, o?ul m?’nasında ba?a du?ulmu?dur. Bu v? ya dig?r bir m?tnd? bu i?ar? gah "a" saitini, gah ?umer dilind? "su" sozunu (akkad dilind? "mu" sozunu), gah da "o?ul" sozunu bildirmi?dir.(1; 135?136) Y. Yusifov ?umer m?tnl?rinin oxunması il? ba?lı c?tinlikl?r bar?d? yazmı?dır: "Davamı muasir dill?rd? t?msil olunmu? v? mixi i?ar?l?rl? yazılmı? q?dim dill?r (akkad sami dili, het Hind-Avropa dili, q?dim fars dili) mu?yy?n mu?kulluy? baxmayaraq, oxundu v? ba?a du?uldu, lakin ?umer v? muasir dill?rd? davamı (qohumlu?u) olmayan, yaxud mu?yy?n edilm?y?n ba?qa dill?rin mixi yazı novu ?sasında oxunulub d?rk edilm?si bir cox hallarda ??rti xususiyy?t da?ıyır. ?umer m?tnl?rind? i?l?nmi? mixi i?ar?l?rin bir coxu ba?qa m?’nada da oxunula bil?r. T??ssuf ki, h?l?lik bel? bir vacib ara?dırma aparılmamı?dır. B?lk? bu istiqam?td? aparılan t?dqiqatlar q?dim mixi yazılı dill?rin muasir dill?rl? qohumlu?unu bildir?n yeni muhakim?l?r ortaya cıxara bil?rdi". (7; 123) "Cavan v? ?ux Avropa oz fındıq burnunu qırı?dıraraq vaqonun p?nc?r?sind?n axsaq v? donqar Asiya qarısını t?k?bburl? seyr edir. Tarixd? bir qırpım olan bu v?ziyy?t onların h?r ikisin? ?b?di v? ?z?li gorunur. Cavan, ozun?vur?un Avropa a?lına bel? g?tirmir ki, indi seyr etdiyi bu uzuqırı? kup qarısı vaxtil? ip?-sapa yatmayan, m??rur, c?sur bir goz?l olub. Onun ?aqraq s?sini q?dim Ellada v? Misir mudrikl?ri dinl?yib". (23; 169)

N. Y. Marr yazırdı: "Elmi baxı? ? bu, aydındır, b?s onda "siyas?ti", b?li, m?hz "siyas?ti" nec? ba?a du??k? M?n bilmirdim ki, alim ?n ?vv?l strateq, siyas?tbaz, diplomat v? yalnız butun bunlardan sonra alim olmalıdır; y?’ni mu?yy?n sosial bilikl?rin yaradıcısı v? da?ıyıcısı, yenilik havası il? ?uurları oyadan, bilikl?ri vicdanla ??rh ed?n bir ??xs olmalıdır ki, onun da bir borcu var: movcud bilikl?rimiz c?rciv?sind? ya lap ?vv?ll?rd? bilin?n, lakin h?tta aliml?r? d? b?lli olmayan, ya da lap indic? m?’lum olan ?eyl?r bar?d? utanıb-c?kinm?d?n danı?maq". (24; 144)

Bu sitatları verm?kd? m?qs?dimiz a?kar gorun?nin siyas?tin qurbanı oldu?unu gost?rm?kdir. ?umer m?tnl?ri uz?rind? az-cox ?m?liyyat aparan aliml?rin turk dill?rini ?umerin varisi hesab etm?l?rin? baxmayaraq, hindavropa kokun? ?saslananlar v? bir sıra y?hudi aliml?ri ?umeri varissizl??dirm?k u?runda ?ll?rind?n g?l?ni ?sirg?mirl?r.

Dediyimiz kimi, ?umer yazılarının transliterasiyası aliml?ri t?’min ets? d?, yazıların m?’nalandırılması q?na?tb?x? sayılmır. Eyni m?tnl?ri tamamil? ba?qa cur oxuyanlar da vardır. Bu c?h?td?n Tariyel V?li Nuv?dilinin "?cdad" kitabında maraqlı faktlarla rastla?maq olur. Tariyel V?li Nuv?dilinin "?cdad" kitabı (Sietl, VA, AB?, 1997, 472 s?h.) ? dord dild? ? az?ri (Az?rbaycan), turk (Turkiy? turkc?si), rus v? ingilis dill?rind?dir. Mu?llif muxt?lif m?nb?l?rd?n goturduyu ?umer m?tnl?rini ozun?q?d?rki dovrd? edilmi? t?rcum?l?rd?n tamamil? f?rqli ??kild?, turk-az?ri dili z?minind? izah etmi?dir. Yalnız h?qiqi ?umer m?tnl?ri sayılan m?tnl?ri deyil, aliml?rin akkad m?n??li hesab etdikl?ri bir sıra m?tnl?ri d? turk dili z?minind? izah etm?y? calı?mı?dır. Bu ?s?rd? az?ri dilin? t?rcum?l?rl? yana?ı, rus dilin? t?rcum?l?r d? maraq do?urur, ona gor? ki b?’z?n mu?llif ?umer m?tninin umumil??mi? m?’nasını rus dilind? daha s?lis ifad? etmi?dir. ?ngilis dilin? t?rcum?l?r ?lav? izahatları n?z?rd?n kecirm?k v? umum?n bu dild? t?rcum?nin nec? alındı?ını yoxlamaq baxımından maraq do?urur. Mu?llifin ?sas m?qs?di is? boyuk z?hm?tl? bir nec? dild? hazırladı?ı bu kitabı v? oz fikirl?rini dunyanın aparıcı xalqlarına oz dill?rind? catdırmaq olmu?dur.

Tariyel V?linin "yeni t?rcum?si" dedikd? onu n?z?rd? tuturuq ki, o m?tnl?ri Tariyeld?n ?vv?l d? oxumu?lar, lakin Tariyel bunları tamamil? ba?qa m?zmunda t?rcum? etmi?dir v? bu m?zmunla ?vv?lki t?rcum?l?rin m?zmunu arasında, mu?llifin oz dediyin? gor?, hec bir uy?unluq yoxdur. ?umer m?tnl?rinin ilk oxucu-t?rcum?cil?ri onları varisi bilinm?y?n bir dilin m?tnl?ri kimi oxumu?lar. Tariyel V?li is? m?tnl?ri q?dim turk dili z?minind? izah etmi?dir. B?’z?n t?rcum?l?r q?dim turk formasından cox muasir dil? uy?un g?lir. Mu?llif ?umer v? akkad m?tnl?rin? f?rq qoymamı?, bunların hamısını turk m?tnl?ri kimi izah etmi?dir. Bu bir h?qiq?tdir ki, gil lovh?l?rin ilk oxucuları b?’z?n sozl?rin s?rh?dini duzgun mu?yy?n ed? bilm?mi?, ya sozu parcalamı?, ya da yana?ı sozl?ri birl??dirmi?l?r. Ona gor? d? T. V. Nuv?dili ilk novb?d? sozl?rin s?rh?dini mu?yy?nl??dirm?y? calı?mı?, bundan sonra semantik ara?dırmalar aparmı?dır. Bu, cox c?tin ?m?liyyatdır, b?’z?n muasirl??dirm?y? d? s?b?b olmu?dur, lakin umumilikd? bu cur ara?dırmalar musb?t n?tic?l?r verm?kd?dir.

Kitabın muhum bir qusuru ondan ibar?tdir ki, mu?llif ozund?n ?vv?lki t?rcum?l?ri verm?mi?dir. ?lkin t?rcum?l?r oxucunun ?lind? olmadı?ından muqayis?l?r aparmaq qeyri-mumkundur. T?rcum? olunan m?tnin gil lovh?d?ki fotofaksimili d? cox vacib idi. Mu?llif bir nec? dild? t?rcum?y? z?hm?t c?km?kd?ns?, imkan daxilind? fotofaksimili v? m?tnin ilkin t?rcum?l?rini ?s?r? daxil etmi? olsa idi, oxucunu daha cox inandıra bil?rdi. Mu?llifin fikri aydındır, bildirir ki, m?tnl?r butun hallarda duzgun transliterasiya edilmi?dir, lakin m?’nalandırma duzgun deyildir. Odur ki bu yeni t?rcum?d? soz s?rh?dl?ri d?yi?ir, h?m d? ?ks?riyy?t e’tibaril? d?yi?ir. Orijinalın verilm?si ilkin t?rcum?l?rd? t?bii v? ?uurlu sapmaları daha aydın uz? cıxara bil?rdi. Buna hec bir ?ubh? yoxdur ki, T. V. Nuv?dili son d?r?c? boyuk z?hm?t c?kmi?, uzuntulu axtarı?lar aparmı?dır. Q?dim lu??tl?rd?n nec?-nec? sozun m?’nasını oyr?nm?li olmu?dur. Bu, t?kc? v?t?np?rv?rlik i?i deyil, b???r m?d?niyy?tinin kecdiyi yolu duzgun i?ıqlandırmaq ist?yi baxımından da ?h?miyy?tlidir v? boyuk tarixi-m?d?ni xidm?t istiqam?tind? gorul?n i?dir. Bu cur t?dqiq v? ara?dırmalar yax?ı niyy?tl?rin kom?yi il? davam v? inki?af etdiril?rs?, duzgun istiqam?tin havadarları coxalarsa, b???r tarixi yenid?n yazılmalı v? yaradılmalı olardı. Ona gor? d? tarixcil?r, ??rq?unas aliml?r bu i?? son d?r?c? ciddi yana?malı, t?dqiqatı m?s’uliyy?tl? davam etdirm?lidirl?r. Bel? bir problem? h?v?skar s?’yi il? diqq?t yetirm?k arzuolunmazdır. Bu sah?d? m?kt?b yaratmaq, g?nc elmi i?cil?ri c?lb etm?k, v?sait ayırmaq, dovl?t qay?ısı gost?rm?k vacibdir. ?g?r m?d?niyy?t tariximiz ucun yeni v? parlaq s?hif? acılırsa, ustund? durub acmaq lazımdır. H?qiqi dovl?t ba?cısı-v?t?nda? qay?ısı olmayınca biz tariximizi ?m?lli oyr?n? bilm?y?c?yik.

III minillikd? ?umerl?rin dili h?min ?razid? ? Mesopotamiyada r?smi dil olmu?, e.?. I minilliyin sonlarına ? II?I ?srl?r? q?d?r bu dild?n elm v? din dili kimi istifad? edilmi?dir. ?mkan dair?sind? lap bu son m?qamlara ? e.?. II?I ?srl?r? aid dini v? elmi-m?d?ni m?tnl?r ?ld? edilib oyr?nil?rs?, bu dil "D?d? Qorqud"un v? ya q?dim turk abid?l?rinin dilin? yaxın olmalıdır. Tarixcil?r bel? m?tnl?rin oldu?unu qeyd etmi?l?r (lakin bu cur m?tnl?rin qusurlu oldu?unu deyib yan kecirl?r, b?lk? d? qusurları a?kar turkluyudur). C?tinlik orasındadır ki, ?umer m?tnl?ri, onların faksimili bizim kitabxanalarda yoxdur. B???riyy?t oz kecmi?in? s?hl?nkar yana?ır. Aliml?r m?tnl?ri yer altından uz? cıxarmı?, min bir ?zabla ilkin ??rhini vermi?l?r, lakin bunlar kull halında insanlara catdırılmamı?dır. B???riyy?t kecmi?i oyr?nm?k ?v?zin?, h?l? d? ucurub-da?ıtmaqla, yandırıb-yaxmaqla, qırıb-tokm?kl? m???uldur. Xristian ? mus?lman munaqi??l?ri ba? alıb gedir. ?ri dovl?tl?r kicik dovl?tl?ri m?ng?n?d? sıxır, qanını sorma?a calı?ır. Butun xalqlar, butun dinl?r, butun dill?r bir kokd?n oldu?u halda, insanlar bir-birin? q?nim k?silib, "ali irq" du?unc?l?ri il? b???r sivilizasiyasına l?k? g?tirir, v?h?ilik dovrunun yeni ?razi iddiaları il? ya?ayır. ?umerl?rin turk varisl?rini e’tiraf etm?m?k d? h?min daxili naqisliyin n?tic?sidir. Gorunur, insanın a?ıllanması, kamill??m?si ucun h?l? bir nec? min il d? lazımdır.

Hiss olunur ki, T. V. Nuv?dili ?umer m?tnl?ri il? m???ul oldu?u mudd?td? saysız ?d?biyyat n?z?rd?n kecirm?li olmu?, dunya m?d?niyy?tinin inki?af yolu bar?d? z?ngin bilikl?r qazanmı?dır v? bu bilikl?ri oxucu il? payla?maq ist?yir, lakin muxt?lif dilli m?tnl?r? f?rq qoymaması, Yer uzunu yalnız turk koku il? ba?lamaq ist?yi, ?umerin movcud oldu?u dovrd? artıq protodill?rin coxdan parcalanmı? oldu?unu n?z?r? almaması oxucunu az inandırır. Nuv?dilinin fikrinc?, ulu babalarımız ?umerl?rin Enlil ?sm? Da?an kimi boyuk filosof, astronom v? ?airl?ri, Hun qızı Bida v? Bik? adlı ?air?l?ri, ??msi ?d?d Abi kimi gork?mli salnam?cil?ri olmu?dur. Mu?llif ?umerl?ri q?ti inamla turk-az?ril?rin ?cdadı saydı?ından g?l?c?kd? ?d?biyyatımızın buradan ba?lamalı olaca?ına ?ubh? etmir. H?qiq?t?n ?umerl?rd? elm, m?d?niyy?t, poeziya yuks?k inki?af s?viyy?sind? olmu?dur v? bunlar hansı xalqı is? ozun? c?km?lidir. Dil yaxınlı?ı bir t?r?f?, butun Yaxın ??rqin Azıxdan dirilik tapdı?ını n?z?r? aldıqda bunların bizim aborigenl?r oldu?una inam daha cox artır.

Oxucuda bu inamı bir q?d?r d? artırmaq ucun T. V. Nuv?dilinin t?rcum?l?rind?n bir-iki numun? veririk. T. V. Nuv?dili t?rcum? etdiyi parcaları Niderland alimi Marianna Voqelsanq t?r?find?n t?rcum? v? cap edilmi? ?umer m?tnl?rind?n goturmu?dur. Mu?llif (T. V. Nuv?dili) bunları Enlil ?sm? Da?anın yudisiyaları hesab edir.

31-ci yudisiya: M?tn:

T. V. Nuv?dilinin n?z?rinc?, sozl?rin s?rh?dl?nm?si:

T?rcum?si:

?vv?lki t?rcum?cil?rd? dingir sozu dinqir-tanrı (turkl?rin q?dim tanrısı) kimi izah edildiyi halda, mu?llif sonda -r > -n kecidi il? bu sozu ‘dinc’, ‘sakit’ m?’nasında ba?a du?ur. Bu cur d?yi?iklik m?tnin umumi m?zmununun d?yi?ilm?sin? s?b?b olmu?dur.

Akkad m?tnl?ri hesab olunan bir sıra hetit m?tnl?rini d? mu?llif eyni ??kild? oxumu?dur. Yorqen Laosse v? Torkild Yakobsenin "Bir daha ?ik??bbum bar?d?" m?qal?sind?n ("Gil lovh?l?rin t?dqiqi" jurnalı, 42?2-ci cild, Payız,1990, s.128?177) goturduyu m?tni mu?llif ??msi ?d?d Abi t?r?find?n yazılmı? "Hetitl?rin ?r?bl?r t?r?find?n soyqırımına elegiya" adlandırmı? v? boyuk bir hiss?sinin (b?lk? d? hamısının) t?rcum?si il? m???ul olmu?dur. Mu?llif ??msi ?d?d Abini ?n q?dim az?ri-turk salnam?cisi adlandırmı? v? onun du?unduyu xidm?tl?rini yuks?k qiym?tl?ndirmi?dir. Yuxarıda adları qeyd edil?n mu?llifl?rin h?min m?tnl?ri nec? oxudu?u biz? m?’lum olmadı?ı ucun bu m?tnl?rin yeni t?rcum?si bar?d? q?ti soz dem?k c?tindir, lakin bu ba?dan onu dem?k olar ki, 3000?3500 il ?vv?l? aid edil?n bu m?tnl?ri mu?llif turkc? oxuya bilmi?dir. Bunlardan bir nec?sini oxucunun muhakim?sin? veririk:

1-ci m?ktubun 25-ci m?tni:

Sozl?rin Nuv?dili t?r?find?n s?rh?dl?ndirilm?si:

T?rcum?si: ?t(d) bu b?(y)?m, sev? raam?! (?tdir ki, b?y?m o, ita?t sev??) hullu(li) am, ?ana mutusu (o Allah muc?ss?m?si, ?anının-abrının mutisi xalq) Mar sivri adınu ana ittik b?(y)?m? (Sivri ? oxab?nz?r- ilan adını ona biz verdik b?y?m? (?e’rin mu?llifi ?r?bi n?z?rd? tutur) U tapp? mutusu (u d?y?n?k mutusu, y?’ni "ba?ına vurulub, cor?yi ?lind?n alınan" yazıq) Ete (hetit) elini ina (yen?) Arap hiyyim ki…(Dem?li, bu, 1-ci d?f? deyil) ?r?b hiyim ki (?r?b qiyim-qiyim edib do?rayıb ki…) (22; 229)

Bu m?tnd? d? a?labatan ?eyl?r coxdur. M?s?l?n, ?g?r son cuml?d?ki mutusu v? hiyim sozl?ri duz m?’nalandırılmı?sa, tapp? sozunu ‘t?pm?k’, ‘hucum c?km?k’ m?’nasında da anlamaq olar."Sivri ilan adını ona (biz) verdik b?y?m?" t?rcum?si d? tam a?labatandır.

M?tn: a-na Ku-wa-ri qi-bi-ma um-ma be-el-ka-a-ma ash-shum awili mesh Tu-ru-ki-iki

T?rcum?si: Anaku varı cibim? (O n? ki varı, cibim?). uyma f?lak?t?, q?m? (beel-bol ? f?lak?t), A??um (m??lubiyy?t) av il?m?z Turuku ki…(Cinay?t tor?tm?k Turk? ba?ucalı?ı g?tirm?z ki…) (22; 258)

Birinci iki misra elegiyada cox t?krar olunur v? mu?llif onu h?r d?f?, dem?k olar ki, eyni cur t?rcum? edir: O n? ki var, cibim?. Sonrakı cuml?ni a??um (a?maq, m??lub olmaq) sozun? ?sas?n (Bir d?f?) m??lub olmaq turku av el?m?z (ba?qalarının ovuna cevirm?z) kimi d? anlamaq olar. Ucuncu misrada umma sozu uyma olmasa da, ona yaxın m?’nadadır: d?rd?, q?m? batma, m??lubiyy?t turku ova cevirm?z.

M?tn: um-ma a-na-ku-ma lu Tu-ru-ku-u ki sha ki-ma-ish-tu ul-la-num i-la-ku-nim.

T?rcum?si: Umma una ki, malu Turuki ki, Saki maistu ulanum il? kunim. (Turku mal yı?an hesab el?m?, gunum el? olanım il? d? xo?du) (22; 255?256)

Nam?’lum mu?llif t?r?find?n yazılmı? "Atda saqqo (qabar) x?st?liyinin mualic?si" ??rti adı il? verdiyi m?tnl?rin ("D’Assyrologie et D’Arshologie Orientale", LXXXVI, VOL, N 1, rr.79?83 ? jurnalından goturulmu?dur) t?rcum?sind? inandırıcı c?h?tl?r daha aydın gorunur:

M?tn: 19. i-na sha-’al’-shi sha-pa-ri-im a-na-ku ak-bi…

Sozl?rin Nuv?diliy? gor? s?rh?dl?nm?si: ina Saalsi sap, arim, anaku a? bi(cilgan)

T?rcum?si: Yen? S??lsi s?p, arım (arımmaq, t?mizl?nm?k, sa?almaq ucun), o n? ki a? bıcılqan! S??lsi t?bab?td? i?l?n?n salisal tur?usunun adıdır, aspirindir. H?kim m?sl?h?tidir ki: Bıcılqan yaraya salisal ? s??lsi s?p, yara t?mizl?nsin, sa?alsın. Dord-be? min ilin o tayından bu cur uy?unluqlar tapılırsa, dem?li, ara?dırmalar aparma?a boyuk ehtiyac vardır. Bu m?tnl?ri turk oxumalıdır. Yoxsa h?l? mu?mmalı m?s?l?l?r cox olacaq.