Mexanika (yun. μηχανικ? ? ma?ınqayırma s?n?ti) ^{[1] [2]} ? fizikanın cisiml?rin mexaniki h?r?k?tini v? onlar arasındakı qar?ılıqlı t?siri oyr?n?n bolm?si. ^[3] Mexaniki h?r?k?t dedikd? bir cismin dig?r cism? n?z?r?n yerd?yi?m?si ba?a du?ulur. Yerd?yi?m? cisiml?r? t?tbiq olunan quvv?nin t?siri il? ba? verir.

Mexanikanın n?z?ri ??rhl?rinin kokl?ri Q?dim Yunanıstana, m?s?l?n, Aristotel v? Arximedin yazılarına gedib cıxır. ^{[4] [5] [6]} Erk?n muasir dovrd? Qalileo Qaliley, Yohan Kepler, Xristian Huygens v? ?saak Nyuton kimi aliml?r hazırda klassik mexanikanın bunovr?sini qoymaqla mexanikanın ?saslı inki?afına z?min yaratdılar.

Klassik mexanika sur?ti i?ıq sur?tind?n kicik olan ixtiyari cismin h?r?k?tini oyr?nir. Sur?ti i?ıq sur?tin? b?rab?r olan cismin h?r?k?ti nisbilik n?z?riyy?sind?, atomdaxili hadis?l?r v? elementar hiss?cikl?rin h?r?k?ti kvant mexanikasında oyr?nilir.

Q?dim dovrd? yunan filosofları t?bi?t hadis?l?rini muc?rr?d prinsipl?r ?sasında ??rh ed?nl?r sırasında idi. Antik dovrd? mexanikanın ?sas n?z?riyy?si Aristotel mexanikası idi. Q?dim yunanlara q?d?r gedib cıxan ba?qa bir ?n?n? d? var idi ki, burada riyaziyyat cisiml?ri statik v? ya dinamik analiz etm?k ucun daha geni? formada istifad? olunurdu. Bu yana?ma Pifaqorcu Arxitasın ?vv?lki elmi i?l?rind?n ilham almı? ola bil?r. ^[7] Bu ?n?n?nin numay?nd?l?ri arasına Psevdoevklid ( Tarazlı?a dair ), Arximed ( Must?vil?rin muvazin?ti , Uz?n cisiml?r? dair ), Heron ( Mexanika ) v? Papp ( Toplu, VIII kitab ) daxildir. ^{[8] [9]}

Orta ?srl?rd?, 6-cı yuzillikd?n ba?layaraq Aristotelin n?z?riyy?l?ri ba?da ?oann Filopon olmaqla bir cox ??xsl?r t?r?find?n t?nqid olunmu? v? formaca d?yi?ikliy? u?radılmı?dır.

Bu dovrd? ?slam dunyasının gork?mli polimatı ?bn Sina oz h?r?k?t n?z?riyy?sini ??fa kitabında n??r etdirmi?dir (1020). O ?ohann Filoponun Aristotel n?z?riyy?sin? qar?ı ba?latdı?ı t?nqidi inki?af etdirir. Filopona gor? cism? sur?t ver?n anda, bu cism? h?r hansı bir h?r?k?tetdirici qabiliyy?t (kinetik kom?k) daxil olur. Bu qabiliyy?t h?r?k?tverici quvv? (dey?k ki, cismi it?l?y?n ?l) cismi t?rk ed?nd?n sonra cismin h?r?k?t etm?sin? kom?k edir. ?bn Sina "c?hd" anlayı?ını da daxil etmi?dir; sonralar bu anlayı? latıncaya "impetus" kimi t?rcum? olundu. ^{[10] [11] [12]} Bu "c?hd" atılmı? cism? muhitin (m?s?l?n, havanın) muqavim?tini d?f etm?kd? kom?k ed?r?k, onun h?r?k?tini davam etdirir. Atılma anında cism? daxil edilmi? "c?hd" s?rf olunub qurtarmayanad?k cisim m?cburi h?r?k?t edir v? yalnız bundan sonra o, t?bii ? a?a?ı Yerin m?rk?zin? do?ru h?r?k?t edir. ?bn Sinanın impetus haqqındakı t?limi XII ?srd? Paris universitetind? m?lum oldu. Boyuk Albert birba?a ?bn Sinaya istinad etdi, sonralar bu t?limi Jan Buridan sistematik inki?af etdirdi. ^[13]

Sabit quvv? t?tbiq edilmi? cisim haqqında suala cavab olaraq 12-ci ?sr y?hudi-?r?b mut?f?kkiri Hibat Allah ?bul-B?r?k?t ?l-Ba?dadi sabit quvv?nin sabit t?cil verdiyini soyl?mi?dir. ?lomo Pines? gor? ?l-Ba?dadinin h?r?k?t n?z?riyy?si Aristotelin fundamental dinamika qanununun inkarı v? klassik mexanikanın fundamental qanununun tam da d?qiq olmayan seziltisi idi. ^[14]

14-cu ?sr fransız ke?i?i Jan Buridan ?bn Sina v? ?l-Ba?dadi kimi daha ?vv?lki mu?llifl?rd?n t?sirl?n?r?k daha sonralar muasir ?tal?t, sur?t, t?cil v? impuls n?z?riyy?l?rin? cevril?n impetus n?z?riyy?sini i?l?yib hazırladı. ^{[15] [16]} Bu v? dig?r ?s?rl?r 14-cu ?sr ?ngilt?r?sind? du??n cisiml?rl? ba?lı muxt?lif qanunları oyr?nib dusturla?dıran Tomas Bradvardin kimi Oksford kalkulyatorları t?r?find?n inki?af etdirilmi?dir.

Erk?n muasir dovrun iki m?rk?zi fiquru Qalileo Qaliley v? ?saak Nyutondur. Qalileyin mexanika, xususil? d? du??n cisiml?r bar?d? son elmi ??rhl?ri ?ki yeni elm adlı ?s?rd? c?ml??mi?dir.

Bu dovrd? Nyuton Natural f?ls?f?nin riyazi ?saslarında ozunun yenic? i?l?yib hazırladı?ı diferensial v? inteqral hesabından istifad? ed?r?k mexanikanın muf?ss?l riyazi ??rhini verdi. ^[9]

Muxt?lif ideyaların onc?liyi bar?d? b?zi mubahis?l?r var: Nyutonun Riyazi ?sasları ?ubh?siz ki, ru?eym hesab edilm?lidir, t?siri h?dsiz boyukdur v? bu ?s?rd?ki bir cox riyazi n?tic?l?r diferensial v? inteqral hesabı yaradılmamı?dan qabaq ifad? edil? bilm?zdi. Bununla birlikd?, xususil? ?tal?t v? s?rb?stdu?m? il? ?laq?dar ideyaların coxu Xristian Huygens v? orta ?srl?rin daha az tanınan qabaqcıl aliml?ri t?r?find?n ir?li surulmu?dur. Elmi dil v? isbat standartları d?yi?diyi ucun d?qiq etibarlılıq b?z?n c?tin v? ya mubahis?li ola bil?r. Buna gor? d? orta ?srl?r? xas olan h?min ??rhl?rin muasir ??rhl?r? v? ya yet?rli isbata ekvivalentliyi yaxud da muasir ??rh v? hipotezl?r? ox?ar olub-olmaması cox vaxt mubahis? do?urur.

Muasir dovrd? mexanikadakı iki ?sas inki?af Eyn?teynin umumi nisbilik n?z?riyy?si v? kvant mexanikası il? ba?lıdır. Onların h?r ikisi qism?n 19-cu yuzilliyin ?vv?ll?rind?ki ideyalara ?saslanaraq 20-ci yuzillikd? yaradılmı?dır. Muasir butov muhit mexanikasında, xususil? elastiklik, plastiklik, hidroaerodinamika, elektrodinamika v? deformasiya olunan muhitl?rin termodinamikası sah?l?rind?ki inki?af 20-ci ?srin ikinci yarısında ba?lamı?dır.

A?a?ıda mexanikada oyr?nil?n muxt?lif movzulardan ibar?t uc ?sas ba?lıq verilmi?dir.

Qeyd ed?k ki, fizikada ayrıca bir bolm? t??kil ed?n, ist?r klassik sah?l?r, ist?rs? d? kvant sah?l?ri olsun, formal olaraq mexanikadan f?rqli olaraq q?bul edil?n "sah?l?r n?z?riyy?si" var. Ancaq faktiki t?crub?d? mexanika v? sah?l?r? aid olan movzular bir-biri il? sıx ba?lıdır. Bel?likl?, m?s?l?n, hiss?cikl?r? t?sir ed?n quvv?l?r cox vaxt sah?l?rd?n (elektromaqnit v? ya qravitasiya) qaynaqlanır v? hiss?cikl?r m?nb? kimi cıxı? ed?r?k sah?l?r yaradır. ?slind?, kvant mexanikasında hiss?cikl?rin ozu dal?a funksiyası il? n?z?ri olaraq t?svir edil?n sah?l?rdir.

Bolm?l?rin t?snifatını muxt?lif kriteriyalara gor? aparmaq olar.

?n?n?vi bolguy? gor? klassik mexanika uc bolm?y? ayrılır: statika , kinematika , dinamika .

1. Nyuton mexanikası ? h?r?k?t (kinematika) v? quvv?l?rin (dinamika) ?sas n?z?riyy?sind?n b?hs edir.

2. Analitik mexanika ? quvv?l?r yox, sistemin enerjisi ?sas goturulm?kl? Nyuton mexanikasının riyazi olaraq yenid?n formala?dırılmı? halıdır. Analitik mexanikanın iki ?sas qolu var:

• Hamilton mexanikası: enerjinin saxlanması qanununa ?saslanan n?z?ri formalizmdir.
• Laqranj mexanikası: ?n kicik t?sir prinsipin? ?saslanan n?z?ri formalizmdir.

Kvant mexanikası a?a?ıdakı bolm?l?rd?n ibar?tdir:

?rodingerin dal?a mexanikası ? kvant sisteml?rinin xass? v? hallarını dal?a funksiyası vasit?sil? oyr?n?n bolm?dir.

Matris mexanikası sonlu olculu hal f?zasına malik sisteml?ri n?z?rd?n kecirm?y? imkan yaradan alternativ formulyasiyadır.

Kvant statistikası ?n?n?vi kvant mexanikasını statistik kavant sisteml?ri ucun geni?l?ndirir; cox vaxt termodinamik xass?l?rin cıxarılı?ı ucun istifad? olunur.

Kvant mexanikası v? klassik mexanika arasındakı f?rq? ox?ar olaraq, Albert Eyn?teynin umumi v? xususi nisbilik n?z?riyy?l?ri Nyuton v? Qalileyin mexanika formulyasiyalarının ?hat? dair?sini geni?l?ndirdi. Cimin sur?ti i?ıq sur?tin? yaxınla?dıqca Nyuton mexanikası oz dominantlı?ını relyativist mexanikaya verir. Misal ucun, Nyuton mexanikasında s?rb?st hiss?ciyin kinetik enerjisi E = 1 / 2 mv ² , relyativist mexanikada is? E = ( γ ? 1) mc ² dusturu il? hesablanır (burada γ Lorens ?msalıdır). ^[17]

Yuks?k enerjili prosesl?r ucun kvant mexanikası xususi nisbilik n?z?riyy?sini n?z?r? alacaq ??kild? uy?unla?dırılmalı oldu v? bu kvant sah? n?z?riyy?sinin yaranmasına s?b?b oldu. ^[18]

1. ↑ mechanics // Oxford English Dictionary. 1933.
2. ↑ Henry George Liddell; Robert Scott. mechanics // A Greek-English Lexicon. 1940.
3. ↑ Young, Hugh D.; Roger A. Freedman; A. Lewis Ford; Katarzyna Zulteta Estrugo. Sears and Zemansky's university physics: with modern physics (15th). Harlow: Pearson Education. 2020. s?h. 62. ISBN   978-1-292-31473-0 . OCLC   1104689918 .
4. ↑ Dugas, Rene. A History of Classical Mechanics. New York, NY: Dover Publications Inc, 1988, pg 19.
5. ↑ Rana, N. C., and Joag, P. S. Classical Mechanics. West Petal Nagar, New Delhi. Tata McGraw-Hill, 1991, pg 6.
6. ↑ Renn, J., Damerow, P., and McLaughlin, P. Aristotle, Archimedes, Euclid, and the Origin of Mechanics: The Perspective of Historical Epistemology. Berlin: Max Planck Institute for the History of Science, 2010, pg 1?2.
7. ↑ Zhmud, L. Pythagoras and the Early Pythagoreans (ingilis) . OUP Oxford. 2012. ISBN   978-0-19-928931-8 .
8. ↑ " A history of mechanics ". Rene Dugas (1988). p.19. ISBN   0-486-65632-2
9. ↑ ^{1 2} " A Tiny Taste of the History of Mechanics ". The University of Texas at Austin.
10. ↑ Espinoza, Fernando. "An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching". Physics Education. 40 (2). 2005: 141. Bibcode : 2005PhyEd..40..139E . doi : 10.1088/0031-9120/40/2/002 .
11. ↑ Seyyed Hossein Nasr & Mehdi Amin Razavi. The Islamic intellectual tradition in Persia. Routledge . 1996. s?h. 72. ISBN   978-0-7007-0314-2 .
12. ↑ Aydin Sayili. "Ibn S?n? and Buridan on the Motion of the Projectile". Annals of the New York Academy of Sciences. 500 (1). 1987: 477?482. Bibcode : 1987NYASA.500..477S . doi : 10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x .
13. ↑ Espinoza, Fernando. "An analysis of the historical development of ideas about motion and its implications for teaching". Physics Education. 40 (2). 2005: 141. Bibcode : 2005PhyEd..40..139E . doi : 10.1088/0031-9120/40/2/002 .
14. ↑ Pines, Shlomo. Abu'l-Barak?t al-Baghd?d? , Hibat Allah // Dictionary of Scientific Biography . 1. New York: Charles Scribner's Sons. 1970. 26?28. ISBN   0-684-10114-9 . ( cf. Abel B. Franco (October 2003). "Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory", Journal of the History of Ideas 64 (4), p. 521?546 [528].)
15. ↑ Aydin Sayili. "Ibn S?n? and Buridan on the Motion of the Projectile". Annals of the New York Academy of Sciences. 500 (1). 1987: 477?482. Bibcode : 1987NYASA.500..477S . doi : 10.1111/j.1749-6632.1987.tb37219.x .
16. ↑ Gutman, Oliver, Pseudo-Avicenna, Liber Celi Et Mundi: A Critical Edition, Brill Publishers , 2003, s?h. 193, ISBN   90-04-13228-7
17. ↑ Landau, L.; Lifshitz, E. The Classical Theory of Fields (4th Revised English). Butterworth-Heinemann. January 15, 1980. s?h. 27.
18. ↑ Weinberg, S. The Quantum Theory of Fields, Volume 1: Foundations (1st). Cambridge University Press. May 1, 2005. s?h. xxi. ISBN   0-521-67053-5 .