M?zd?k Bamdad o?lu
(
V ?sr
?
529
v? ya
531
) ? yeni din yaradıcısı, islahatcı.
Z?rdu?t
v?
Maninin
ideyalarını yenid?n reform ed?n M?zd?k B?mdad o?lu klassik feodal c?miyy?tind? indiy?d?k kims?nin cur?t etm?diyi baxı?larla cıxı? etdi. N?y? gor?s?, Q?rb dunyasının h?l? ?srl?r sonra du?un?bil?c?kl?ri d?y?rl?ri daha onc? q?bul etdirm?y? calı?an M?zd?kin adı m?nb?l?rd? yalnız "umumi qadın" fikrini on plana c?k?n bir "zındıq" kimi c?kilib. Umumiyy?tl?, ?r?b-fars tarixcil?ri bu cur m?s?l?l?r? xususil? on?m verirdil?r.
Bab?kin
20 ild?n artıq apardı?ı azadlıq mubariz?sini detalları il? yazmaqdansa, onların qadınlı ki?ili n? il?s? m???ul olduqlarını ozl?rinin elml?rin? daha cox layiq bilirdil?r. Y?ni kimi n? maraqlandırırsa, ondan yazmaq daha rahat olur. Ona gor? d?, M?zd?k B?mdad o?lunun teoloji, liberal v? sosial baxı?larına xususi yer ver?c?yik.
M?zd?kil?rin oldurulm?si miniaturl?rd?
Teoloji baxı?-M?zd?kiliy? gor? ba?lan?ıc ikili xarakterlidir. Aydınlıq elmdir, Qaranlıq is? c?hal?tdir. H?r ikisinin oz himay?cisi vardır. ??ı?ı, aydınlı?ı Tanrı, qaranlı?ı is? ?eytan t?msil edir. Tanrı ?n ali quvv?dir v? onun qar?ısında dord guc dayanır: Muhakim? etm? (Tamyiz), Anlamaq (F?hm), Qorumaq (Hifz), Sevinm?k (Surur).V? Tanrı bu dord gucu layiq oldu?u ??xsl?r? verib: Mobidl?r mobidin? ba? hakimliyi, Herbada anlama?ı, Spahbed? qo?un ba?cılı?ını, Rami?qara sevinci. Bu dord secilmi? 12 ruhi quvv?nin yaratmı? olduqları dair?nin icind?ki 7 v?zirl? dunyanı idar? edirl?r. Butun bu keyfiyy?tl?r bir insanda topla?arsa, o insan ilahi quvv?y? sahib olacaqdır. Qiyam?t gunun?, axir?t?, ilahi m?hk?m?y? inam dig?r dinl?r kimi bu idealogiyanın da ?sasını t??kil edir. Onlara gor?, Qiyam?t gunu anlayı?ı ?slind? yenid?n do?ulu?, y?ni ruhun bir b?d?nd?n dig?rin? kecm?sidir (reinkarnasiya, t?nasux).
Sosial baxı?-
Orta ?sr
feodal
dunyasında sosial b?rab?rsizliy? qar?ı ba? qaldırmı? bir cox h?r?katların ?sasında mu?yy?n dini baxı?lar dayanmaqdadır. Q?rb dunyasında bu cur h?r?katlar bid?tci t?riq?tl?r formasında xarakteriz? olunur. Cunki feodalizm dovrund? zulmun m?nb?yind? dovl?tl? yana?ı, din v? din xadiml?ri d? dayanırdı. Ona gor? d?, h?r?katlar h?m dovl?t?, h?m d? din? qar?ı cıxı?ları ozund? ehtiva edirdi. Bir sıra tarixcil?rin ilk "kommunist" hesab etdikl?ri M?zd?k? gor? "Tanrı torpaqdakı m?hsulu v? dig?r insana g?r?kli olan ?eyl?ri c?miyy?td? b?rab?r ??kild? bolu?durulm?si m?qs?dil? yaradıb. Hec bir ??xs dig?rind?n artıq pay almamalıdır. ?nsanlar bir-biril?rin? qar?ı duzgun davranmayaraq bir-biril?rind?n asılı v?ziyy?t? du?ubl?r. Guclu z?ifi ?z?r?k h?m malını, h?m d? ya?amaq huququnu ?lind?n alıb. Mulkiyy?t baxımından h?r k?sin b?rab?r olması ucun mutl?q bir ??xsin aya?a qalxaraq varlılardan alıb yoxsullara verm?si lazımdır. H?r kim olursa olsun, hec k?sin dig?rind?n artıq var-dovl?t?, mulk? v? bird?n artıq qadına sahib olma?a haqqı yoxdur".
M?lumdur ki,
Sasanil?r
zamanında z?rdu?ti rahibl?r at??g?d?l?rin ?tafında yerl???n geni? ?razil?rin sahibi hesab edilirdil?r. Ona gor? d?, M?zd?kin sosial b?rab?rlik ideyaları onların "dinl?rin?" uy?un deyildi v? buna gor? d? M?zd?kiliy? qar?ı mubariz?nin labudluyunu du?unurdul?r.
Liberal baxı?-M?zd?kiliy? gor?, insanlar azad yaradılıb v? h?r bir ?ey Tanrı t?r?find?n onlar arasında b?rab?r bolunu. Birinin dig?rinin uz?rind? hec bir huquqi, siyasi, sosial ustunluyu yoxdur. ?nsanlara z?r?r verm?k gunah anlayı?ına daxildir. ?nsan yalnız haqsızlı?a qar?ı ba? qaldırark?n qan tok? bil?r, dig?r hallarda bu q?ti ??kild? qada?andır. ?nsanlar bir-biril?rin? qar?ı xo? fikirl?r du?unm?li, ba?qalarına z?r?r verm?d?n Tanrının onlara verdiyi h?r cur zovql?, ?yl?nc? il? m???ul olmaq huququna sahib olmalıdır.
?nsanın daxili v? zahiri t?miz olmalı, evlilik, andicm? v? bir sıra dini tor?nl?rd? ??rab v? cor?kd?n istifad? edilm?lidir. Heyvanları oldurm?k v? onların ?tind?n istifad? qada?andır. M?zd?k? gor?, insanları f?lak?t?, h?risliy? surukl?y?n yalnız iki ?eydir: S?rv?t v? qadın. Ona gor? d? onların ortaq olması bu probleml?ri tamamil? aradan qaldıracaqdır. Manid?n f?rqli olaraq M?zd?k? gor?, sosial b?rab?rliyin Tanrının kom?yil? bu dunyada qurulması mumkundur. Bunun ucun istismarcılara qar?ı f?al mubariz? aparılmalıdır.
H?r?katın ba?lanması-K?ndlil?rin istismarı, onların ?mlakının musadir? edilm?si iri feodalların gucl?nm?sin?, dovl?t x?zin?sinin bo?almasına v? bunun sonucunda imperiyanın z?ifl?m?si prosesinin k?skin xarakter almasına s?b?b olmu?du. ?ri fodallardan ehtiyat ed?n
I Qubad
(
488
-
528
) 481-ci ild?n f?al mubariz?y? kec?n M?zdak B?mdad o?lundan d?st?k ist?yir v? bir mudd?t onların fikirl?ri il? h?r?k?t etm?y? m?cbur olur. Bel? ki, qıtlıq zamanı M?zd?kin m?sl?h?ti il?, Qubad dovl?tin taxıl anbarlarını xalqın istifad?sin? verir. Cunki, M?zd?k? gor?, h?r k?s Ad?min n?slind?ndir v? bir-biril?rin? yardım etm?lidirl?r ki, hec k?s aclıq hissini duymasın. ?mperiyada yaranmı? bohrandan cıxı? yolu tapmayan Qubad car?ni A? Hun imperatorlu?una sı?ınmaqda gorur. Bunun muqabilind? A? Hun imperatoru 499-cu ild? 30 min n?f?rlik suvarid?n ibar?t qo?unu ?rana gond?rir. Az sonra gucl?n?n Qubad artıq M?zd?kil?r? ehtiyacı olmadı?ından kohn? dostlarına qar?ı mubariz?y? ba?layır. M?zd?kil?r? qar?ı aparılan bu mubariz? Qubadın o?lu
I Xosrov ?nu?ir?vanın
(528-575) zamanında daha k?skin xarakter alır v?
529
-cu ild? M?zd?k edam edil?r?k oldurulur v? 80 min m?zd?ki q?tl? yetirilir.
M?zd?k ol?nd?n sonra M?zd?kin ardıcılları amansız t?qibl?r? m?ruz qalıb, m?ml?k?tin ucqar yerl?rin?, ?sas?n d? Orta Asiya m?nt?q?l?rin? qacıb getm?li olurlar
[1]
Lakin m?zd?kilik ideyaları 200 il mudd?tind? oz varlı?ını qoruyub saxlaya bilir. Bel? ki, ?slam dininin geni? vus?t aldı?ı dovrl?rd? d?
Az?rbaycan
,
Xorasan
,
Soqdiana
,
Gurgan
,
Kirman
,
?sfahan
,
?hvaz
,
T?b?ristan
kimi ?razil?rd? h?l? d? onun numay?nd?l?ri v? topluluqları ya?ayırdı.
Nizamulmulk
VIII ?sr hadis?l?rind?n danı?ark?n ?ran ?halisinin yarıdan coxunun m?zd?ki v? rafizi inancında olduqlarını qeyd edir.
- ↑
В.B.Бapmoльд. Coч.м. II. Ч. 1. M, 1963. c.2I7: m.VI. M.. 1966, c. 215: m.VII. M.. 1971, c. 441: Mэpu Бoйc. Зopoacтpuйцы.Bepoвания u oбычau. M.. 1987, c. 158-160.
- H. Borm:
Prokop und die Perser. Untersuchungen zu den romisch-sasanidischen Kontakten in der ausgehenden Spatantike
. Stuttgart 2007, p. 230?233.
- A. Christensen:
Le regne du roi Kawadh et le communisme Mazdakite
. Kopenhagen 1925.
- P. Crone: "Kavad’s heresy and Mazdak’s revolt". In:
Iran
29, 1991, p. 21?42.
- H. Gaube: "'Mazdak: Historical reality or invention?" In:
Studia Iranica
11, 1982, p. 111?122.
- G. Gnoli: "Nuovi studi sul Mazdakismo". In: Accademia Nazionale dei Lincei (Hrsg.),
La Persia e Bisanzio [Atti dei convegni Lincei 201]
. Rom 2004, p. 439?456.
- Z. Rubin: "Mass Movements in Late Antiquity". In: I. Malkin/Z. Rubinsohn (Hrsg.),
Leaders and Masses in the Roman World. Studies in Honor of Zvi Yavetz
. Leiden/New York 1995, p. 187?191.
- K. Schippmann:
Grundzuge der Geschichte des sasanidischen Reiches
. Darmstadt 1990.
- W. Sundermann: "Neue Erkenntnisse uber die mazdakitische Soziallehre". In:
Das Altertum
34, 3, 1988, S. 183?188.
- Ehsan Yarshater
: "Mazdakism". In:
Cambridge History of Iran
III/2. Cambridge 1983, p. 991?1024.