M?rd?kan
?
Az?rbaycan Respublikasının
X?z?r rayonunun
inzibati ?razi vahidind?
q?s?b?dir
. M?rd?kan
Ab?eronun
?imal-??rqind?
X?z?r
sahill?rind? yerl??ir v? Bakının X?z?r rayonunun m?rk?zi sayılır. Ab?eronun ?n q?dim k?ndl?rind?n biri olan M?rd?kan 1936-cı ild?
q?s?b? statusu
almı?dı. 1933-cu ild?
?a?an k?ndi
M?rd?kan k?nd sovetinin t?rkibin? daxil edildi, 1945-ci ild? ayrılsada, 1948-ci ild? yenid?n birl??dirildi v? 1990-cı ild? ?a?an yenid?n ayrılaraq q?s?b? statusu aldı.
[3]
M?rd?kanın adı "M?rdl?r m?kanı" kimi t?rcum? olunur, bu da ya?ayı? m?sk?ninin q?dim
Mard
tayfaları
t?r?find?n salınmasına i?ar?dir. Mardların adına is? ilk d?f?
Qafqaz Albaniyasında
ya?ayan tayfaların sırasında rast g?linir. M?rd?kan yaxınlı?ında qayalarda
tunc dovrun?
(e.?. 3?2-ci minillikl?r) aid keci, kaman v? s. t?svirl?ri, habel? q?dim ya?ayı? yerl?ri a?kar edilmi?dir.
T?dqiqatcı
etnoqrafların
bir qismi "M?rd?kan" sozunu burada m?skunla?mı? "mardlar" tayfasının adı il?, bir qismi is? yerli ?hali etimalogiyasına gor? "M?rdi m?kan" sozu il? ba?layır. Tarix elml?ri doktoru, gork?mli Bakı tarixcisi
Sara xanım A?urb?ylinin
fikrinc? "M?rd?kan" toponimi vaxtil? burada ya?amı?, ?sl m?rd?kanlıların ulu babası "M?rd"
q?bil?sinin
adı il? ba?lıdır, "kan" fars dilind? "m?kan" dem?k olmaqla b?rab?r, "do?uldu?u yer", "v?t?n" m?nasını da bildirir. Dem?li, M?rd?kan M?rd q?bil?sinin ya?adı?ı yer, M?rd q?bil?sinin v?t?ni dem?kdir.
[3]
memarlı?ının m?rk?zi sayılan M?rd?kan haqqında muxt?lif xarici s?yyahların salnam?l?rind? m?lumatlar var. Bakı milyoncularından
Hacı Zeynalabdin Ta?ıyev
,
Musa Na?ıyev
,
??msi ?s?dullayev
v? ba?qalarının burada ba?ları, yara?ıqlı binaları olmu?dur. M??hur rus ??rq?unası ?.N.Berezin "Ab?eron yarımadasına s?yah?t" (1845) adlı ?s?rind? M?rd?kanda olmasından, bu k?ndin tarixi-memarlıq abid?l?rinin qeyri-adiliyind?n yazmı?dır. O, 1720?21-ci ill?rd? Bakı hakimi M?rz? M?h?mm?d xan t?r?find?n tikdirilmi? bir qalanı (hazırda da?ılmı?dır) t?svir etmi?dir. T?dqiqatcılar bildirirl?r ki,
Herodot
,
Strabon
kimi s?yyahların da M?rd?kan haqqında yazıları olub.
[4]
M?rd?kan ?halisinin sayı haqqında ilk m?lumatlar
XIX ?srin ?vv?ll?rin?
aid olsa da, tarixi dovrun t?hlill?rin? gor?,
orta ?srl?rd?
, h?tta XVIII ?srd? d? bu k?ndin ?halisi d?f?l?rl? cox olmu?dur. M?rd?kanda evl?rin sayı 1849-cu ild? 90, 1886-cı ild? 131 v? 1921-ci ild? 235 idi. ?hali sayı 1842-ci ild? 307, sonrakı ill?rd? daha sur?tl? artmı? v? 1886-cı ild? 930, 1913-cu ild? 3430 v? 1939-cu ild? 6521 n?f?r olmu?dur. ?hali sayı 1959-cu ild? 10,2 min, 1979-cu ild? 12,9 min, 1989-cu ild? 16,0 min, 2009-cu ild? 23,6 min,2016-ci ild? 24,3 min v? 2020-ci ild? 25232 n?f?r olmu?dur.
Q?s?b?nin
hazırda ?hali sayı 40 min n?f?r? yaxındır. ?slind? movcud v? ya qeydiyyata alınmayanların sayı 15 min? yaxın, h?mcinin kecmi? pioner du??rg?l?rind? (20 sayda) m?skunla?an kockunl?rin sayı 5 mind?n artıqdır. M?rd?kanın ?ncirli,
Qızılqum
, Koc?ril?r ba? yerl?rinin boyuk hiss?si daimi ya?ayı? yerl?rin? cevrilmi?l?r.
[3]
Dordkunc M?rd?kan qalası
M?rd?kanın q?dim tikilil?rin? dordkunc
M?rd?kan qalası-1
(XIV ?sr), dair?vi
M?rd?kan qalası-2
(1232),
Xanbaba hamamı
(XIX ?sr),
?eyx Kazım hamamı
,
Pir-H?s?n m?qb?r?si
(1612),
Ta?ıyevin imar?ti
(1900-cu ill?r), Tuba ?ahi m?scidi (1482) ,turb?l?r (XV v? XVII ?srl?r) v? sair daxildir.M?rd?kan q?s?b?sinin axundu Hacı Saleh Qafarovdur.
Dordkunc qala
dordkunc h?y?tin ic?risind? tikilib. H?y?t yeddi metr hundurluyund? qala divarları il? ?hat? olunmu?dur. Qalanın hundurluyu 22 m. Kvadrat qalanın uz?rind?ki yazıda bel? m?lumat verilir: Mudrik ?slamın ?ahı, ?irvan?ah Ahsitan,
II M?nucohrun
o?lu hicri il? 583-cu il (1187?1189 ill?r).
M?rd?kanın ??h?rsalma qurulu?u dord funksional zonadan ibar?t olmaqla inki?af etmi?dir: ya?ayı? zonası; ictimai m?rk?z; ?kin sah?l?ri; ba?lar zonası.
Ya?ayı? zonası
Dordkunc qalanın
?trafında kicik torpaq sah?l?rin? malik olmaqla c?ml??mi?dir. H?y?tl?rin bel? kicik olması, mudafi? qalasına yaxınlıq ist?yind?n ir?li g?lmi?dir. Bu, strateji ? mudafi? ?n?n?l?ri il? ?laq?dar idi.
Orta ?srl?r
dovrund? k?ndd? iki m?h?ll? ? dordkunc qala ?trafında formala?an "Yuxarı" m?h?ll? v? ondan a?a?ıda sonradan salınmı? "A?a?ı" m?h?ll? movcud olmu?dur. K?ndin inki?afı il? ?laq?dar
XIV ?srd?
dair?vi qala ?trafında ― Qum m?h?ll?si formala?mı?dır. M?rd?kanda ?sas?n 10-na yaxın iri n?sill?r m?skunla?mı?, sonralar is? bunların b?zil?ri xırda n?sill?r? bolunmu?dur:
R?himlil?r
, Subhanlılar,
N?z?rlil?r
, Burclul?r, Babarzav?ndlil?r, X?lilv?ndl?r, Ocaqquluv?ndlil?r, Tahirv?ndlil?r v? d.
XX ?srin ?vv?ll?rind?
Dordkunc mudafi? qalası yaxınlı?ında v?t?g? sahibi Heyd?r Almaszad? t?r?find?n daha bir
m?scidin
in?asına gost?ri? verilmi?, bu da yeni dini m?rk?zin formala?masına s?b?b olmu?dur. K?ndin diqq?ti c?lb ed?n II d?r?c?li memarlıq
abid?l?ri
m?scidl?rdir. M?rd?kanda indiki dovr? q?d?r 3 m?scid binası in?a edilmi?dir. ?hali ?kin v? maldarlıq ucun k?ndin k?narındakı torpaq sah?l?rind?n istifad? etmi?dir. M?rd?kan k?ndinin c?nubunda yerl???n ?kin sah?l?ri "Uzun d?r?", M?rd?kanla
?a?an
k?ndi arasındakı bostan v? bu?da sah?l?ri "B?nd ustu" adlandırılmı?dır. K?ndin c?nub-??rq hiss?sind? "A? da?" toponimini alan sah?d? Ab?erona xas a?
?h?ngda?ı
cıxarılmı?dır ki, bu da yerli in?aat materialı kimi tikintid? geni? istifad? olunmu?dur. "T?m?nni" ?razisi mal-qara otarılması ucun ayrılmı?dır.
M?rd?kan Az?rbaycanın ?n muhum d?nizk?narı iqlim
kurortudur
. Burada ixtisasla?dırılmı?
kardioloji
,
nevroloji
(Gun??li),
qastroentoroloji
(Ab?eron, Bakı), uraloji (Qaranqu?) v?r?m v? d.
sanatoriyalar
, pansionatlar, iqlim mualic?si ucun istirah?t v? mualic? yerl?ri vardır. D?niz sahilind? akvaparklar, idman kompleksi "
Dal?a Arena
" f?aliyy?t gost?rir. Q?s?b?d? X?z?r rayon ?H binası,
H.?liyev m?rk?zi
,
Dendrologiya parkı
v? burada S.Yeseninin ev muzeyi, X?z?r rayon x?st?xanası, Oz?l tibb mu?ssis?l?ri, internat, musiqi m?kt?bi, 2 ATS, m?d?niyy?t v? g?ncl?r evi, poct m?nt?q?si, 2 kitabxana v? d. sosial binalar vardır. Burada 7 m?kt?bd? 5233 ?agird t?hsil v? 3 u?aq ba?casında 306 u?aq t?rbiy? alır (2011). M?kt?bl?rin coxu q?s?b?nin kohn? hiss?sind? yerl??diyi ucun yeni salınan m?sk?nl?rd? m?kt?b v? u?aq ba?calarına boyuk ehtiyac vardır. M?rd?kanda muasir ticar?t m?rk?zl?ri f?aliyy?t gost?rir. ?stehsalat mu?ssis?l?rind?n yeyinti s?nayesin? aid olan makaron fabriki qism?n f?aliyy?t gost?rir. Bir nec? kicik mu?ssis? vardır. Burada ovuntu metallurgiyası v? bullur istehsal mu?ssis?l?ri artıq f?aliyy?t gost?rmirl?r. M?rd?kanda m???ulluq probleminin h?lli ucun buranı beyn?lxalq ?h?miyy?tli mualic?-istirah?t, turizm m?rk?zin? cevirm?k ucun butun imkanlar vardır.
[3]
- Az?rbaycan Sovet Ensiklopediyası