Lullubi ? tarixi Az?rbaycan ?razisind? movcud olmu? ilkin etno-siyasi birlikl?rd?n biri. B.e.?. III m.i.-b.e.?. II m.i. yarısında Az?rbaycanın c?nubunda Urmiya golund?n c?nubda Lullubi tayfa ittifaqı yaranmı?dır. B.e.? XXIII ?srd? bu ittifaq Lulubi dovl?tin? cevrildi.

Guney Az?rbaycan ?razisind?ki bu etnos e.?. XXIII ?sr? aid akkad m?nbl?rind? lulubum adlandırılır. ?.M.Dyakonova gor? bu etnonim nam?lum "lul" komponentind?n v? elamca ?m bildi?n "b" komponentind?n ibar?tdir.M?hz bu ehtimal lulubil?rin tarix?unaslıqda uzun bir mudd?t Elamdilli v? ya Kaspidilli olması fikrin? s?b?b olmu?dur. ?.M.Dyakonov ozu d? bu fikr? t?r?fdardır.Bel? cıxır ki,akkadlar bu etnonimi elamlardan goturmu?l?r.

Urartu m?nb?l?rind? is? "luli-in-a" du?m?n olk? anlamındadır.Lulubi etnonimi hurril?rd? lullu,urartularda lulu kimi i?l?nmi?dir.Dem?li "bi" ??kilcisi urartular v? hurril?r? m?lum deyildi. Q.A.Meliki?viliy? gor?,lulubi etnonim deyil, ona gor? ki,hurric? lullu "ic?risind?n qul g?tiril?n da?lı", urartuca "yadelli", "du?m?n" m?nalarındadır. Lakin lulubl?rin (el?c? d? kaspil?rin ) "-bi"-"-pi" ??kilcisin? gor? elamdilli sayılması a?labatn deyil v? elmi obyektivlikd?n uzaqdır.Bu ??kilci q?dim turk etnonimiyası ucun s?ciyy?vidir. Herodot skifl?rd? aqrippi v? traspi adlaı tayfaların adlarını c?kir. M?rk?zi Asiyada v? Altayda erk?n orta ?srl?rd? barabi,nu?bisyanbi v? tatabi adlı turkm?n??li tayfalar m?lumdur. Q. Qeybullayev bu tayfaların adlarındakı "-bi", "-pi" ??kilcisi il? lulubi, subi v? kaspi etnonimind?ki "-bi","-pi" ??kilcil?rini eyni sayır.

Ehtimal ki,lulubi etnonimi Qanqlı /K?ng?r ( ?umer) dilind? formala?mı? v? onlardan da qon?u xalqlara ( elamlar , akkadlar v? s.) kecmi?dir. ?umerc? "be" c?nab, hokmdar sozu q?dim turkc? bi, biy (muasir turk dill?rinin ?ks?riyy?tind? b?y formasında i?l?dilm?kd?dir.) sozu il? eynidirs?,onda umumiyy?tl? lulubi, subi, kaspi v? skif tayfalarının adlarındakı b?nz?r komponentl?r turkm?n??li sayıla bil?r. Bel?likl?, akkad m?nb?l?rind? "lulube "adlandırılanların etnik adı mu?yy?n olunmasa da etnonimd?ki "be" sozu gost?rir ki, lulubil?rin qon?lu?unda dilind? "be" sozu olan bir turk etnosu ya?ayırdı. Ba?qa sozl? lullu adlanan etnosu bir qon?u turkm?n??li etnos (guman ki, ?umerl?r v? ya kutil?r ) "lulube" v? ya"lulubi" adlandırmı? v? bel? ??kild? d? akkadlara kecmi?dir. Ehtimal ki, m?nb?l?rd? lullu kii qeyd olunmu? bu etnosun adı Guney Az?rbaycanda Lalanda? (Urmu bolg?sind?), Leyla da?ı ( S?h?ndd? ), Leylan v? ba?qa toponiml?rd? qalmı?dır.

Lulubil?rin etnik m?nsubiyy?ti il? ba?lı umumi fikir bel? idi ki,guya onlar Elamm?n??li idil?r.Lakin Y.Yusifov bu fikri t?kzib etmi? v? lulubil?rin turk m?n??li olduqlarını soyl?mi?dir.O yazmı?dır ki, On Asiyada turkm?n??li etnoslar e.?. III minillikd?n ya?ayırdı.Bu fikr? haqq qazandıran b?zi faktları is? Q.Qeybullayev "Az?rbaycan turkl?rinin t???kkulu tarixind?n" adlı kitabında vermi?dir.

Lulubil?rin hokmdar adları m?lumdur.Lakin bu adlar semit m?n??li akkad dilind? yazıldı?ına gor? cox t?hrif olunmu?dur.H?m d? ki,lulubi hokmdarlarının adları ?sas?n teofor adlardır v? bu adlarıdakı tanrı adları da b?z?n akkad m?n??lidir. M?s?l?n:

• Satuni-(e.?.XXIII ?sr).Lulubi hokmdarlarından birinin adı.Ehtimal ki,?umerc? "sa"-ur?k,"Utu"- gun?? tanrısı v? "ni"-verdi.mukafatlandırdısozl?rind?n ibar?tdir.Ad "Utu tanrısı ur?k verdi" m?nasındadır.
• ?ma?kun-(e.?.XIII ?sr).Lulubil?rd? bir hokmdarın adı.Ehtimal ki,?umerc? "ama"-ana (guan ki,ilah? n?z?rd? tutlur.) v? akkadca " i?kun" olcub bicmi?dir sozl?rind?ndir.
• Lulubil?rin oz dill?rind?n biz? yegan? "Kiur"-tanrı sozu catmı?dır.

?.M.Dyakonov yazır ki,lulubil?rin dilind? kin,kinq sozu qala m?nasında idi.O,bunu da qeyd edir ki,h?min m?nada kin sozu kassil?rin d? dilind? movcud idi.Kin,Kinq sozunun h?m lulubil?rd?,h?m d? kassil?rd? olması onların etnik c?h?td?n qohumlu?una i?ar? ed?n faktdır.Diqq?ti c?lb ed?n is? kin sozunun h?m d? kinq (turk dill?ri ucun s?ciyy?vi olan "nq" qovu?uq s?si il?) formasının movcud olmasıdır.Qeyd etm?k lazımdır ki,buryat-monqol dill?rind? cayın ildırımlı sahili,ildırımlı qaya anlamlarında "qanq" sozu vardır.Danı?ıqda qanq sozunun qınq-qinq ??klin? du?m?si mumkundur.Da?lıq Altayın toponimiyasnda kanq dik qalxmı? da? m?nasındadır.Orxon turk yazılarında Kanq toponiminin adı c?kilir. Orta Asiyada Sırd?ryanın sıldırım sahilind? Kanq qalası v? onunla ?laq?dar Kanqa ?yal?ti eramızın ?vv?ll?rind?n m?lumdur.Bu adı fars dilind?ki "kan"- "qazımaq"(kanal sozu buradandır) sozu il? ba?layan ?ran?unaslar s?h edirl?r.Kanal sozund?n bu q?d?r toponimin tor?m?si inandırıcı deyil.Q?dim turk tayfalarından olan k?ng?rl?r d? oz adlarını Kanq toponimind?n almı?lar.( Q.Qeybullayev -Az?rbaycan turkl?rinin t???kkulu tarixind?n)V.?.Abayev osetin dilind? qala m?nasında "qanax" sozunu turkm?n??li hesab edir.

• M?nb?l?rd? lulubil?rin yalnız uc hokmdarı haqqında m?lumat v? onların adı qorunub saxlanmı?dır.Bu hokmdarlar a?a?ıdakılardır:
• e.?. t?xmin?n. 2230?2200-ci ill?r ? Lullubi hokmdarı Satuni
• e.?. t?xmin?n. 2220?2170-ci ill?r ? Lullubi hokmdarı ?mma?qun
• e.?. t?xmin?n. 2170?2150-ci ill?r ? Lullubi hokmdarı Anubanini

Lulubi dovl?ti ?kicayarası il? iqtisadi v? siyasi ?laq?l?r saxlayırdı. Lulubil?r ?imali ?kicayarasının Qasur ??h?rind? mal mubadil?si edir v? mal-qaranı taxıla d?yi?irdil?r. Aratta dovrund? oldu?u kimi Lulubi da? sakinl?ri d? taxıla ehtiyac duyurdu. Onlar maldarlıq il? yana?ı d?my? ?kinciliyi il? d? m???ul olurdular.

Lulubi dovl?ti d? Aratta dovl?ti kimi ?kicayarası m?d?niyy?tinin t?sirin? m?ruz qalmı?dı. Burada da mixi yazı sistemi il? tanı? idil?r v? akkad dilini bil?n mirz?l?r v? akkad q?l?b? abid?l?ri hazırlama ?n?n?sin? uy?un abid?l?r yaradan ustalar vardı. Anubanininin "Da? sutunu" ?kicayarası numun?l?ri ?sasında lulubi ustaları t?r?find?n hazırlanmı?dı.

Lulubil?r s?ma, gun??, b?r?k?t v? m?h?bb?t, ay v? s. tanrılara sitayi? edirdil?r. T??ssuf ki, bu tanrıların lulubi dilind? adları dovrumuz? catmamı?dır. Anubanininin da? sutununda bu tanrıların akkad dilind? adları c?kilir. Anum (s?ma tanrısı), ??tar (b?r?k?t v? m?h?bb?t ilah?si, bu ilah?y? ?nanna adı il? Aratta dovl?tind? d? sitayi? olunurdu), Sin (ay ilah?si, bu ilah?y? sitayi? Selena adı il? Qafqaz albanlarında da movcud olub), ?ama? (Gun?? tanrısı) v? s. Da? sutun abid?sind? s?ma tanrısı Anumun adı birinci c?kilir. Bu da onu gost?rir ki, lulubi c?miyy?tind? ata n?sli huququ artıq ustunluk t??kil edir.

1. Qiyas?ddin Qeybullayev-Az?rbaycan turkl?rinin t???kkulu tarixind?n,Bakı,1994
2. ?.M.Dyakonov-Midiya tarixi,Moskva-Leninqrad,1956(rusca)
3. M.N.Poqrebova-C?nubi Qafqaz v? onun skifl?r dovrund? On asiya il? ?laq?l?ri,Moskva,1984(rusca)
4. E.V.Sevortyan-Turk dill?rinin etimoloji lu??ti(I.II,III cildl?r),Moskva,1974,1978,1982(rusca)

• Aratta dovl?ti
• Lulubi dovl?ti