Karfagen
v? ya
Qartac
[
m?nb? gost?rin
]
(
az-?bc?d
.
?????
,
t?l?ffuzu
Qartaj;
puni.
??????????????
,
t?l?ffuzu
Qart-hada?t
? "
yeni ??h?r
";
q.yun.
Καρχηδ?να
;
lat.
Carthago
) ? muasir
Tunis
??h?rinin yaxınlı?ında da?ınıq ??h?r, eyniadlı q?dim imperiyanın paytaxtı.
Karfagen ?sası e.? 825-ci ild? finikiyalılar t?r?find?n qoyumu?dur. E.? VI-cı ?srd? oz
metropoliyası
?
Tird?n
? ayrılmı? v? must?qil dovl?t olmu?dur. Karfagenin yerl??diyi ?lveri?li yarımada co?rafi v?ziyy?ti onu qurudan ?lcatmaz edirdi v? Aralıq d?nizi sahili olk?l?ri il? ticar?ti ucun yax?ı imkanlar yaradırdı. E.? VIII?VII ?srl?rd? Karfagen
?imali Afrika
, C?nubi ?spaniya, Q?rbi Siciliyada bir sıra koloniyaların ?sasını qoydu. E.? V ?srd?n Karfagend? respublika idar? usulu movcuddur. Xalq yı?ınca?ı h?lledici rol oynamırdı, ?sas hakimiyy?t aristokratik oliqarxiyadan olan s?rk?rd?l?rin ?lind? c?ml??irdi. Dovl?tin idar?sind? iki seckili hakim ?
suffet
? dururdu. Karfagend? ?ks?r ??h?r-dovl?tl?rind? oldu?u kimi t?msilcilik hakimiy?ti var idi. Ali hakimiy?t
aristokratiyanın
?lind? idi. Ali t?sisat 10 (sonralar 30) n?f?rd?n ibar?t a?saqqallar ?urası idi. E.? 450-ci ild? b?zi n?sill?rin (?sas?n
Maqonların
) hakimiy?tini m?hdudla?dırmaq ucun hakiml?r ?urası yaradılır. 104 n?f?rd?n ibar?t olan bu orqan, ilk olaraq v?zif? s?lahiyy?tl?ri qurtaran m?murların muhakim?si idi, t?dric?n bu orqan butun hakimiyy?ti oz ?lind? c?ml??dirir.
30 n?f?rd?n ibar?t Dovl?t aristokratiya ?urası ali hakimiyy?ti t?msil edirdi. Karfagend? iri quldar t?s?rrufatları v? s?n?tkarlıq istehsalı inki?af etmi?di. Bu t?s?rrufatlarda n?inki ancaq qulların, el?c? d? yarıazad asılı istehsalcıların ?
bodların
? ?m?yind?n d? istifad? olunurdu. Sosial qurulu?a gor? Karfaqen etnik ?lam?t? gor? bir nec? t?b?q?y? bolunurdu. Finikiyadan g?lm?l?r tam huquqlu sayılırdı, butun ba?qa etnikl?r o cuml?d?n yunanlar "
Sidon
huququ" huququna malik idil. ?n haqsız t?b?q?-etnik liviyalılar hesab olunurdu.
Tabe edilmi? olk?l?rin ?halisi tez-tez, q?ddarlıqla yatırılan usyanlar edirdi. Karfagenin muharib?l?ri i??alcı s?ciyy? da?ıyırdı. Ordusu piyadalardan, suvaril?rd?n, doyu? arabalarından v? doyu? fill?rind?n ibar?t idi. O muhasir? v? sapand silahlardan istifad? edirdi. Guclu donanmanın rolu cox ?h?miyy?tli idi. Ordunun nuv?sini "piyada muq?dd?s qo?un" adlanan v? ?yanlardan ibar?t qo?un t??kil edirdi. ?yanlar atlı qo?unda da i?tirak edirdil?r. Ordunun ikinci hiss?si muzdlu, asılı v? mutt?fiq afrikalı d?st?l?rd?n t??kil olunurdu. Karfagenlil?rin doyu? qaydaları: ortada piyadalardan, cinahlarda suvaril?rd?n ibar?t idi. On c?bh? yungul silahlanmı? doyu?cul?rl? mudafi? olunurdu. Qo?un ad?t?n, mohk?ml?ndirilmi?, qorunan du??rg?d? yerl??irdi. Qo?un i??al etdiyi olk?nin hesabına dolanırdı. Karfagenin tarixind?
Pun muharib?l?ri
on?mli yer tutur. E.? I ?srd? Karfagen, bu d?f? artıq Roma koloniyası kimi b?rpa olundu. 439-cu ild? Karfagen
Vandal krallı?ının
paytaxtı oldu. 533-cu ild? Bizans t?r?ind?n azad edildi. 698-ci ild? ?r?bl?r t?r?find?n alındı v? bird?f?lik da?ıdıldı. Qalıqları muasir Tunisin yaxınlı?ındadır.
I minilliyin ikinci rubu Q?rbi Aralıq d?nizind?
finikiyalı
koloniyaların birl??mi? dovl?tinin ? Karfagen dovl?tini ? yaranması dovrudur. Karfagen bilavasit? Misirl?, Yunanıstanla, ?taliya il?(?sas?n
Etruriya
il?), Siciliya v? Sardiniya il? ?laq? saxlayırdı. Ticar?tin inki?afı t?dric?n bura muxt?lif dill?rd? danı?an ?halini c?lb edirdi: finikiyalılardan ba?qa burada yunanlar v? etrusklar da m?skunla?ırdı. Karfagenin yaranmasından suqutuna q?d?r onun ?sasını donanma t??kil edirdi. ?g?r ilk ca?larda karfagenlil?r
q?dim Misir
v?
?umer
g?mil?rin? ox?ayan, ancaq qamı?dan deyil, mohk?m
Livan kedrından
duz?ldilmi?, hundur kormalı v? burunlu, goy?rt?siz v? goy?rt?li, bir enli duz yelk?ni v? kormada olan ikili sukan avarlı g?mil?rd? uzurdul?rs?, ? e.? I minilliyin birinci yarısından g?mil?rin konstruksiyası xeyli t?kmill??dirildi. G?mil?r artıq iki
goy?rt?li
oldu; doyu?cul?rin yerl??diyi yuxarı goy?rt?nin
fal?bortu
, yumru qalxanlarla mudafi? olunurdu, a?a?ı goy?rt?d? is? (iki c?rg?d?, biri o birisinin uz?rind?) avar c?k?nl?r otururdu(y?qin ki qullardan ibar?t), burunda suyun altında, du?m?n g?mil?rini batırmaq ucun guclu
taran
qurulmu?du, sukanlara n?zar?t ed?n g?minin dumancısını is? yuxarı qaldırılmı? v? ic?ri burulmu? korma mudafi? edirdi. Burunda ?lav? dordkunc yelk?n qaldırmaq mumkun idi. Ancaq ticar?t g?mil?rind? ?vv?lki t?k burun v? korma eyni il? tikilirdi, amma onlarda da iki c?rg? avar c?k?n var idi. Karfaqenin d?niz ticar?tind? ?sas r?qibl?ri, yunan
polisl?ri
idi.
E.? VII?VI ?srl?rd? karfegenlil?r Afrikada f?al hucum siyas?ti aparırdılar. D?niz sahili boyu
Herkules
sutunlarına do?ru(indiki
C?b?llutariq bo?azı
), el?c? d? onların o tayında Atlantika sahill?rind? Karfagen koloniyaları yaranırdı. Artıq e.? VII ?srd? M?rake?in Atlantika sahill?rind? Karfagen koloniyaları vardı.
E.? VI ?srin ortalarında
Malxın
ba?cılı?ı il? karfegenlil?r liviyalılara qar?ı muharib? aparırdı v? y?qin ki q?l?b? n?tic?sind? yerli tayfalardan birin? ??h?rin ?razisin? gor? icar? od?ni?l?rind?n qurtula bildil?r. E.? VI ?srin sonunda ?imali Afrikadakı yunan koloniyası Kirena il? s?rh?dl?rin t?nziml?nm?si u?runda aparılan coxillik muharib? d? qurtardı. S?rh?d Karfagend?n xeyli ??rq?, Kirenaya do?ru quruldu. ?imali Afrikadakı istilaların ?n ?h?miyy?tli n?tic?l?rind?n biri iri karfagenli torpaq sahibliyinin yaranması oldu. Baqrada cayı vadisind?, d?niz sahilind? iri t?s?rrufat komleksl?ri yarandı. Burada suvarma ?kinciliyi, maldarlıq t?tbiq olunurdu v? cox sayda qul i?l?dilirdi. Bu t?s?rrufatların t?crub?si bazasında Karfagend? aqronomiya elmi olduqca inki?af etdi. Onun gork?mli xadimi
Maqonun
?s?ri d?f?l?rl? yunan v? latın dill?rin?(o cuml?d?n Roma senatının ?mri il?) t?rcum? edilmi?dir, t?bi?t elml?ri v? k?nd t?s?rrufatı il? ba?lı calı?malarda bu ?s?rd?n sitatlar g?tirilirdi. Karfagenin iri torpaq sahibkarları-quldarları, ticar?t-s?n?tkar aristokrat qrupla?masının xarici istila siyas?tin? qar?ı cıxı? ed?n qrupla?ma t??kil edirdil?r. Eyni zamanda Karfagen Pireney yarımadasında mohk?ml?nirdi. Burada
Qades
(indiki
Kadis
)??h?rinin ba?cılı?ı il? finikiyalıların koloniyaları ?vv?ll?r d? Tartess ??h?ri il?, qalay-t?n?k? il? z?ngin olan Britaniya adalarına ged?n ticar?t yolları u?runda mubariz? aparırdılar. Tir v? Karfagen Qades? h?rt?r?fli yardım edirdil?r. Onlar
Tartessi
quruda darmada?ın ed?r?k, onu muhasir?y? m?ruz qoydular v? onun ?razil?rinin bir hiss?sini i??al etdil?r. E.? VII-ci ?srin ortalarında Karfagen
Balear adalarında
oz koloniyası Ebessin(indiki ?visa) ?sasını qoydu. Bu adaları da Karfagen Tartessd?n almı?dı. E.? VII ?srin ikinci yarısında karfagenlil?r yarımadada mohk?ml?nm?k q?rarına g?ldil?r. Qades Karfagenin bu addımını onun ?lvan metallar ticar?ti inhisarına t?hdid hesab ed?r?k Karfagen? ciddi muqavim?t gost?rdi, lakin karfagenlil?r Qadesi alıb onun divarlarını da?ıtdılar. Bundan sonra ?ubh?siz ki Karfagenin hakimiyy?ti altına yarımadanın ba?qa finikiyalı koloniyaları da du?du. Karfagenlil?rin sonrakı ir?lil?m?si, yunan(fokey) kolonizasiyası il? toqqu?du. E.? 600-cu ild? fokeyalılar karfagenlil?rin donanmasını bir nec? d?f? m??lub etdil?r v? Karfagenin Pireney yarımadasında ir?lil?m?sini dayandırdılar. Eyni zamanda
fokeyalıların
Korsika adasında da koloniya yaratmaları, Karfagen-
etrusk
?laq?l?rini uzun mudd?t? ?ng?ll?di. E.? VI ?srd? karfagenlil?r Siciliyada(Malxın komandanlı?ı altında) bir sıra muharib?l?r apardılar. N?tic?d? adanın q?rb hiss?sinin ?h?miyy?tli hiss?si, o cuml?d?n buradakı kohn? finikiyalı koloniyalar onların ?lin? kecdi, lakin Malxın Sardiniyaya yuru?u u?ursuz alındı v? Karfagen hokum?ti s?rk?rd?ni v? onun ordusunu surgun? m?hkum etdi. Karfagend? ?n ?vv?ld?n hakimiy?t ticar?t-s?n?tkar oliqarxiyasının ?lind? idi. ?fsan?y? gor? ilk ca?larda olk?nin ba?ında, ??h?rin ?sasını qoyan Elissa adlı ?ahbanu dayanırdı. Elissa butl??dirilmi?di v? Tinnit tanrısı kimi sitayi? olunurdu. Sonralar hakimiyy?ti oliqarxik diktaturanın kollektiv orqanları ? a?saqqallar ?urası v?, guman ki ona r?hb?rlik ed?n 10 (onlar) ?urası tutdu. A?saqqallar ?urasının Malxın qovulması bar?d? q?rarı ??h?rd? siyasi mubariz?nin k?skinl??m?sin? g?tirdi. Qovulma haqqında q?rara tabe olmayaraq, Malx Karfageni hucumla aldı, sonra is? xalq yı?ıncaqını ca?ıraraq,
onlar
?urasının uzvl?rinin edam olunmasına nail oldu. Qaynaqlara gor? Malx Karfagend? oz qanunlarını t?tbiq etdi. Gorunduyu kimi,
q?dim yunan tiranları
kimi, o xalq h?r?katına arxalanmaq ist?yirdi, ancaq uzun mudd?t? xalqın d?st?yini qazana bilm?di. Du?m?nl?r onu hakimiy?ti q?sb etm?kd? sucladılar, v? onun devrilm?sin? v? edamına nail oldular. Hakimiy?t? Malxın ?leyhin? olan, v? y?qin ki Malxın devrilm?sind? f?al i?tirak ed?n, oliqarxik qrupla?manın numay?nd?si Maqon g?ldi.
Maqonun v? onun o?ullarının v? n?v?l?rinin(e.? VI ?srd?n e.? V ?srin ortalarına q?d?r) hakimiy?td? olması olk? ucun vacib d?yi?iklikl?r zamanı oldu. Onlardan muzdlu qo?unun yaradılmasını qeyd etm?k lazımdır. Bu qo?un sayca v? pe??karlıqda v?t?nda? qo?unundan xeyli ustun idi. Bu islahatın n?tic?sind? Karfagen c?miy?tinin demokratik cevr?l?rin nufuzu k?skin z?ifl?di. Maqon v? Maqonil?r rejimi muzdlu orduya arxalanırdı. Cox guman ki, Maqonun hakimiy?t? g?lm?sind?n sonra ?taliyanın etrusk ??h?rl?ri il? mutt?fiqlik ?laq?l?ri yaradılmı?dır. Bu ittifaq umumi du?m?n? -fokeyalılara v? onların mutt?fiql?ri tartessalılara qar?ı yon?lmi?di. Etrusklarla ittifaq o q?d?r mohk?m, muxt?lif Karfagen-Etrusk ?laq?l?ri is? o q?d?r d?rin idi ki, sonralar qar?ılıqlı ticar?t t?f?rruatlarla t?nziml?nmi?di v? qar?ılıqlı z?man?tl?r t?sdiq edilmi?dir. Etrusk ??h?ri Pirqda finikiyalı m?hsuldarlıq v? e?q ilah?si
A?tarta
(etrusk m?tnind?
Uni-A?tart
) ithaf?n, paralel olaraq etrusk v? finikiya dill?rind? yazılanlar, h?m etrusk muhitind? karfagenli butl?rin yayılmasını, h?m d? etrusk v? finikiyalı tanrıların eynil??m?si d?r?c?sinin gost?ricil?ri idi. Karfagen-Etrusk ittifaqı Q?rbi Aralıq d?nizi hovz?sind? siyasi v?ziyy?ti ?h?miy?tli d?r?c?d? d?yi?di.
Alaliya doyu?und?n
(
Korsika
sahill?rind?) sonra, Aralıq d?nizi yollarında yunanların(fokeyalıların) a?alı?ı sarsıldı. Bundan sonra Karfagen Sardiniyaya bir nec? yuru? t??kil etdi. Sardiniyanın sahill?rind? bir nec? koloniya, ic?ril?rind? is? xırda punik ya?ayı? m?sk?nl?ri salındı. Alaliya yaxınlı?ındakı q?l?b? Tartessi siyasi v? h?rbi m?nada t?crid etdi, v? e.? VI-ci ?srin 30-cu ill?rinin ?vv?li ? 20-ci ill?rin sonunda karfagenli i??alcılar Tartessi h?rfi m?nada yerl?-yeksan etdil?r, h?tta Tartessin qalıqlarını axtaran arxeoloqların butun s?yl?ri hec bir n?tic? verm?di. E.? 509-cu ild? Karfagen etrusk ??h?rl?ri, el?c? d? Roma il? bir sıra sazi?l?r ba?ladı. Bu anla?malara gor? karfagenlil?r mu?yy?n m?nt?q?d?n ?imalda (y?qin ki sohb?t ?spaniyadan gedir), etrusklar v? romalılar is? ? c?nubda, gors?nm?y?c?kl?rin? boyun oldular. Bu muqavil?l?rl? Q?rbi Aralıq d?nizi hovz?sinin mutt?fiql?r ? karfagenlil?r v? etrusklar ? arasında bolu?durulm?si ba?a catdı v? karfagenlil?rin Aralıq d?nizinin q?rb hiss?sin? olan iddiaları qanunil??dirildi. Karfagenlil?rin yunanlar(m?s?l?n, indiki Marsel yaxınlı?ındakı Massaliya sakinl?ri) il? toqqu?maları gah bir, gah da o biri t?r?fin q?l?b?si il? kecirdi v? tutarlı d?r?c?d? quvv?l?rin nisb?tin? t?sir etmirdil?r.
E.? V ?srd? ?h?m?ni ordularının Yunanıstana hucumu
?h?m?ni ?mperiyası
il? Karfagen dovl?ti arasında h?rbi ittifaq ucun z?min yaratdı.
Karfaqenin bir Romanın is? o biri t?r?fd?n geni?l?nm?si bu iki dovl?tin toqqu?masını qacılmaz edirdi. E.? 3 ?srd? Karfaqenl? Roma arasındaki ziddiy?tl?r son h?dd? catdı. Roma yı?ma ordusundan(milis)f?rqli olaraq Karfaqen ordusu muzdlu idi, burada ist?nil?n milliy?t? m?nsub insan tapmaq olardı. Bundan ba?qa Karfaqenin liviyalılardan ibar?t qo?unu da vardı, amma liviyalıların sosial durumunu n?z?r? alsaq bu qo?unun olduqca etibarsız oldu?u q?na?tin? g?lm?k olar. E.? 264 ild? Birinci
Pun muharib?si
ba?ladı. O ?sas?n Siciliyada v? d?nizd? aparılırdı. N? q?d?r ki Romanın donanması yox idi Karfaqen Romadan qorxmaya bil?rdi, lakin romalılar e.? 260 ild? yunanların z?ngin d?nizci t?crub?sini istifad? ed?r?k donanma yarada bildi v? oz g?mil?rini xususi korpu-qarmaq (qar?a) il? t?chiz ed?r?k Karfaqen donanmasını Milı yaxınlı?ında m??lub etdi, lakin bu romalılar q?l?b?d?n yet?rinc? yararlana bilm?di. Bir ild?n sonra spartalı Ksantippin ba?cılı?ı il? Karfaqen qo?unu romalıları m??lub etdi. Karfaqen? bu doyu?d? fill?rd?n istifad? yardım etdi. Ancaq e.? 251 ild? Panorma yaxınlı?ında romalılar Karfaqeni m??lub ed? bildi. ?ki ild?n sonra karfaqenlil?r romalıları d?nizd? muharib?nin b?lk? d? ?n a?ır m??lubiy?tin? u?ratdılar. Bununla da muharib?nin birinci m?rh?l?si ba?a catdı. ?kinci pun muharib?si m??hur Karfaqen soyadı Barka(?ldırım) il? ba?lıdır. Muharib?nin ilk m?rh?l?sind? Karfaqen Siciliyanı, sonra is? Sardiniyanı itirdi. Karfaqen Romaya 10 il ?rzind? 3200 talant kontribusiya od?m?li oldu. Hakimiy?t
Qamilkar Barkanın
siyasi r?qibl?rinin ?lin? kecdi. Bu zaman Karfaqen hakimiy?tin son d?r?c? yanlı? addımı muzdlu ordunun maa?ının azaldılması oldu, narazı liviyalılar muzdluları d?st?kl?di. Cıxılmaz v?ziy?t? du??n Karfaqen aristokratiyası Qamilkar Barkanı yen? hakimiy?t? ca?ırdı. Uc illik muharib? n?tic?sind? Qamilkar Barka usyanı yatıra bildi, lakin Sardiniya qarnizonu t?qibl?rd?n ehtiyat ed?r?k Romadan himay? ist?di. Muharib?nin ba?lanmasına cuzi b?han? axtaran Roma, ancaq 1200 talant kontribusiya muqabilind? Karfaqenl? anla?dı.
Karfaqend?ki din Finikiyadaki dinl? eyni idi. Tir, Sidon v? ba?qa Finikiya ??h?rl?rind? oldu?u kimi burada da tanrılara qurbanlar g?tirilirdi. Qurbanlar ad?t?n yandırılırdı. B?zi t?tqiqatcılar heyvanlarla yana?ı, kicik ya?lı u?aqların da yandırıldı?ını iddia edirl?r. Karfagen panteonu bir cox tanrılardan ibar?t idi:
Karfagenli d?nizcil?r Qannon v? Qamilkonun d?niz s?yah?tl?rinin punik orijinallarından yunan dilin? t?rcum? edilmi? t?svirl?ri yunan-romalı al?mind? yax?ı m?lum idi. S?yah?tl?rin tarixl?ri muxt?lif cur verilir. ?n cox ehtimal olunan tarix Qannon ucun e.? VII-VI-ci, Qamilkon ucun is? e.? VI-cı ?srdir. Bu s?yah?tl?r zamanı karfagenlil?r C?b?llutariq bo?azından cıxaraq Afrikanın q?rb sahill?rind? bir nec? koloniya cıxarmı?dılar. Onlar h?tta Seneqal cayı a?zında forpost yaratmı?dılar ? Kerna. Herodot x?b?r verir ki, karfagenlil?r Misird? qulluq edibl?r, v? h?tta Qırmızı d?nizd?n c?nuba h?r?k?t ed?r?k, Afrikanı dolanıb q?rbd?n Karfagen?, oradan is? Misir? qayıdıblar. Karfagend? tarix?unaslıq muhum nailiy?tl?r? catmı?dı. Karfagenli tarixcil?rin ?s?rl?rind?n, ?imali Afrika v? Karfagenin ozu bar?d?, ?ntiq mu?llifl?r geni? m?lumatlar ?ld? edirdil?r. Afinada f?ls?f? m?t?bl?rind?n birin? karfagenli filosof Qasdrubal ba?cılıq edirdi. Karfagend? h?mcin qrammatika m?kt?bi inki?af etmi?dir. Karfagenin m?hvi ?imali Afrikada finikiyalı m?d?niyy?tin tamamil? m?hv olmasına g?tirm?di. Punik dili burada eramızın V-ci ?srin? q?d?r g?lib catdı. Karfagen irsinin xususi il? ?imali Afrika xalqlarının m?d?niyy?tin? guclu t?siri olmu?dur.
- Военная энциклопедия в восьми томах. 3 "Д"- Квартирьер.Москва Военное издательство 1995 s?h? 504
- История Древнего Мира. Расцвет Древних Обществ. Главная редакция восточной литературы Москва 1989 s?h. 399
- Африка взаимодействие культур.Москва "Наука" Главная редакция восточной литературы. 1989 s?h. 11
 Tunisd?
yerl???n UNESCO-nun Umumdunya irsi
|
|---|
| | |
- ↑
1
2
archINFORM
(alm.)
.
1994.