I Axsitan

Vikipediya saytından
Naviqasiyaya kec Axtarı?a kec
I Axsitan ibn III M?nucohr
Şirvanşah I Axsitan Bakı limanında, Oqtay Sadıqzadənin rəsm əsəri (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
?irvan?ah I Axsitan Bakı limanında, Oqtay Sadıqzad?nin r?sm ?s?ri ( Az?rbaycan Tarix Muzeyi )
1160 ? 1196
?vv?lki II Afridun ibn M?nucohr
Sonrakı ?ah?n?ah ibn M?nucohr
??xsi m?lumatlar
Do?um tarixi XII ?sr
Do?um yeri ?amaxı
V?fat tarixi
V?fat yeri ?amaxı
Atası III Boyuk M?nucohr
Anası Tamar Baqrationi
H?yat yolda?ları ?sm?t?ddin S?fv?t-?slam
Dini Sunni ?slam

I Axsitan ( XII ?sr , ?amaxı ? 1196 , ?amaxı ) ? ?irvan?ahlar dovl?tinin iyirmi birinci hokmdarı, ?irvan?ah III Boyuk M?nucohrun o?lu.

Adı

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Axsitanın adının yazılı?ı v? oxunu?u uzun mudd?t aliml?r arasında mubahis?l?r? s?b?b olmu?dur. Xaqani v? Nizaminin ?s?rl?rinin muxt?lif ?lyazmalarında onun adı Axtsan , yaxud Axt?an , yaxud da Axsitan yazılmı?dır. Bir sıra mu?llifl?r ? Dorn, Xanıkov, Paxomov v? ba?qaları onun adını muxt?lif cur oxmu?lar. Fars ?lyazmalarında gost?ril?n uc variantdan biri ? " Axstan " Axsitanın adı c?kil?n sikk? v? kitab?l?rd? rast g?lin?n formaya uy?undur. Sonra, Hadi H?s?nin fıkrinc?, Xaqani poemasındakı Zeleman t?r?fınd?n ara?dırılan Axstan sozunun olcusu v? adın " Kartlis tsxovreba "dakı oxunu? variantı - Axsartan ? onun Axsatan kimi t?l?ffuzunu daha duzgun hesab etm?y? imkan verir. [1] [2] Paxomovun, Zelemanın v? S. A?urb?ylinin fikrinc? is?, Xaqani ?erinin v?znin? ?saslanaraq, Axsitan kimi t?l?ffuz etm?k daha do?rudur. Dornun c?dv?lind? bu ?irvan?ahın adı atasının adı il? birl??diril?r?k bir ??xs ? M?nucohr Axsitan kimi verilmi?dir. [3] Axsitanın titullarına kitab?l?rd? v? sikk?l?rd?, habel? Nizaminin " Leyli v? M?cnun " poemasının altı b?ndind? rast g?linir. Poemada Axsitanın adı a?a?ıdakı l?q?bl?rl? c?kilir: C?lal ?d-Dovl? v?-d-Din ?bu-1-Muz?ff?r M?lik ?l-Mu?zz?m Axsitan ibn M?nucohr, ?irvan?ah, Xaqan-i K?bir, yaxud ?kb?r. [4] [5] [6]

Hakimiyy?t dovru

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Axsitanın sikk?l?rini ara?dıran t?dqiqatcılar onun hokmranlıq ill?rini t?qrib?n mu?yy?nl??dir? bilmi?l?r. Bel? ki, x?lif? ?l-Must?ncid h.555?566 (1160?1170)-cı ill?rd?, II Arslan?ah ibn To?rul is? h.555?571 (1160?1176)-cı ill?rd? hakimiyy?t surduyund?n birinci nov? m?xsus sikk?l?rd? h.555?566 (1160?1170)-cı ill?r arasında z?rb olunmu?dur.

Lakin Amerika numizmatika c?miyy?tind?ki birinci nov? aid sikk?d? ? Sankt-Peterburq Ermitajında bir nec? bel? sikk? oldu?undan o nadir tapıntı sayılmır ? ?lli be? (x?ms v? x?msin) y?ni h.555 (1160)-ci il tarixi gost?rilmi?dir. Dem?li, h?min sikk?, ??ksiz, Axsitanın III M?nucohrun olduyu ild? ?irvan?ah taxtına cıxark?n k?sdiyi ilk sikk?dir. Sonra, x?lif? ?l-Mustadi h.566?575 (1170?1180)-ci ill?rd?, sultan III To?rul is? h.571?590 (1176?1194)-cı ill?rd? hokmranlıq etmi?l?r. Dem?li, ikinci nov? aid sikk?l?r h.571?575 (1176?1180)-ci ill?r arasında z?rb edilmi?dir. Ucuncusu, x?lif? ?n-Nasirlidin Allah h.575?622 (1180?1225)-ci ill?rd?, sultan III To?rul is? h.571?590 (1176?1194)-cı ill?rd? hakimiyy?td? olduqlarından ucuncu nov sikk?l?r h.575?590 (1180?1194)-cı ill?r arasında k?silmi?dir. Dorduncusu, sultan III To?rul h.590 (1194)-cı ild? olduyund?n v? ondan sonra ?raq s?lcuqları ?v?zin? Xar?zm?ahlar hokmranlıq etm?y? ba?ladı?ından uz?rind? x?lif?nin adı olub sultan To?rulun is? adı c?kilm?y?n dorduncu nov sikk?l?r h.590 (1194)-cı ild?n sonra k?silm?li idi.

M?nucohrun h.555 (1160)-ci ild? olduyunu v? Axsitanın ilk sikk?sinin h.555 (1160)-cı ild? z?rb edildiyini n?z?r? aldıqda, onda Axsitanın hakimiyy?t? ba?laması h. 555 (1160)-cı il? du?ur. Axsitanın z?rb etdirdiyi son sikk?l?r h. 590 (1194)- cı ild?n sonraya aiddir. Axsitanın olum tarixi n? m?nb?l?rd?, n? d? numizmatik m?lumatlarda gost?rilir. Hadi H?s?nin Xaqani yaradıcılı?ına dair ara?dırmaları gost?rir ki, ?air Axsitanın olumun? m?rsiy? yazmamı?dır. [7] Bundan bel? cıxır ki, guya Axsitan Xaqanid?n cox ya?amı?dır. M?lumdur ki, Xaqani h.595-ci ilin ??vval ayında (iyul, 1199), son ill?rini t?nha kecirdiyi T?brizd? olmu?dur. [8] Saray h?yatına nifr?t b?sl?y?n Xaqani saraya qayıtmaq haqqında Axsitanın t?klifl?rini d?f?l?rl? r?dd etmi?dir. S. A?urb?yliy? gor?, Xaqani x?st? oldu?undan Axsitanın olumun? m?rsiy? yaza bilm?mi?, yaxud munasib?tl?ri pis oldu?undan yazmaq ist?m?mi?, yaxud da ki, yazdı?ı ?s?r h?l?lik tapılmamı?dır. Epiqrafik v? ?d?bi faktlar da I Axsitanın hakimiyy?t dovrunun v? onun davamiyy?tinin aydınla?dırılmasına yardım gost?rir. Axsitan atası III M?nucohr kimi uzun mudd?t hakimiyy?t surmu?dur. Ab?eron yarımadasındakı M?rd?kan k?ndind? iki da? uz?rind? h?kk olunmu? natamam kitab?d? (Xanıkov h?min kitab?ni a?karlayaraq Peterburqa gond?rib v? hazırda h?min kitab? Ermitajda saxlanılır) deyilir: "…islamın mudrik hokmdarı M?nucohr o?lu ?irvan?ah Axsitan… hicri ucuncu (v?) s?ks?ninci (v?) be? yuzuncu ild?" (h.583 (1187/8)-cu il). [9] Gorunduyu kimi, Axsitan h.583 (1187/8)-cu ild?, habel? h.584 (1188)-cu ild? sa? idi, bel? ki, Nizami h.584-cu il r?c?b ayının 30-da (24 sentyabr, 1188) tamamladı?ı " Leyli v? M?cnun " poemasını I Axsitana ithaf etmi?di. [10] XIII ?srin ?vv?lin? aid m?nb?d? 1192-ci ild? ?amaxıda d?h??tli z?lz?l? oldu?u x?b?r verilir. Bu z?lz?l?d? Axsitanın da ail?si h?lak olmu?du. Lakin Axsitan bu vaxt oz kur?k?ni eld?g?z ?mir ?miran Om?rl? birlikd? Beyl?qanda imi?. Dem?li, Axsitan o vaxt sa? olmu? v? ehtimal ki, bundan sonra bir nec? il d? ya?amı?dır. H?min m?nb?d? ?irvan?ah Axsitanın 1195-ci ild? atab?y ?bu B?kr? qar?ı ??mkir vuru?masında i?tirak etdiyi gost?rilir. [11] [12] Axsitan ??mkir vuru?masından sonra bir il, yaxud ondan bir az cox ya?amı?dır. Onun olumu Nizaminin , Bertelsin fikrinc?, 1196-cı ilin iyulundan, y?ni h.593-cu ild?n sonra yazılmı? "??r?fnam?" ( ?sk?nd?rnam?nin bir hiss?si) poemasında xatırlanır:

Axsitanın gulu v? s?rvi olsa da,
S?n bu gulustanın ya?ıl buda?ısan.
O, m?ni nem?tl? ucaltmı?dısa,
S?n m?ni torpaqdan goyl?r? qaldırdın.
M?ni ondan da bet?r v? uca tutub,
Ba?ın qapısını uzum? ba?lamadın. [13]

?air bu ?eird? Axsitanın varisinin adını c?kmir. Poemanın yazıldı?ı tarix ? h.593 (1196/7)-cu il ehtimal ki, Axsitanın olum tarixini gost?rir v? dig?r materiallarla ziddiy?t t??kil etmir. [14]

F?aliyy?ti

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]
?irvan?ah I Axsitanın zamanında ?saslı b?rpa olunaraq mudafi? qur?usuna cevrilmi? q?dim m?b?d ? Qız qalası

I Axsitanın hokmranlıq ill?ri ?irvan dovl?tinin iqtisadiyyatının boyuk yuks?li?i, ??h?rl?rinin cic?kl?nm?si, s?n?tkarlı?ın v? ticar?tin inki?af dovru kimi qeyd edilir. H?min dovr olk?d? nisbi ?min-amanlıq, Axsitanın anası ?ahbanu Tamar vasit?sil? qohum oldu?u qon?u Gurcustanla sulh v? mutt?fiqlik munasib?tl?ri dovru idi. Vassallıq v?ziyy?ti il? bir araya sı?mayan bu dostluq v? mutt?fiqlik munasib?tl?ri Xaqaninin ?s?rl?rind?, xususil? onun bu yaxınlarda T?brizd? d?rc olunmu? m?ktublarında ?ksini tapmı?dır. Xaqani h.571 (1176)-ci ilin ??vval ayınad?k ?amaxıda olmu?, ?irvanın m?d?ni v? ?d?bi h?yatında f?al i?tirak etmi?dir. [15] [16] Xaqaninin bu yaxınlarda tapılmı? m?ktublarından birind? Axsitanın siyasi f?aliyy?ti acılıb gost?rilir.

H?min m?ktub Xaqani ?irvanı t?rk etdikd?n sonra s?f?r? cıxan ?irvan?ah C?lal ?d-Din Axsitanın Akuran Kurandan (Gurcustanla s?rh?dd?, ??ki yaxınlı?ında k?nd) yazdı?ı m?ktuba Xaqaninin cavabı idi. Xaqani x?b?r verir ki, ?irvan?ahın ??kid?n Abxaza (Gurcustana) do?ru h?r?k?t etdiyini e?itmi?dir. Abxazda olan Axsitanın m?ktubuna cavab olan ikinci m?ktubdan aydınla?ır ki, Axsitan oraya gurcu hokmdarı III Georginin hakimiyy?tind?n narazı olan v? onu taxtdan salmaq ist?y?n feodal v? ?yanları, qiyam qaldırmı? ?ahzad? Dyomnanı sakitl??dirm?k ucun getmi?dir. Axsitan Gurcustana secm? ?irvan qo?unu il? getmi? v? gorunduyu kimi, gurcu hokmdarının sarayında qayda-qanunu b?rpa etm?kl? Baqratil?r dovl?tini suquta u?ramaqdan xilas etm?k ucun t?kc? guc deyil, h?m d? diplomatiya i?l?tm?li olmu?du. [17] .Axsitan I Demetrinin Gurcustanda hakimiyy?ti dovrund? ??ki "kafirl?rinin, ehtimal ki, xristian ?halinin kom?yil? gurcu hokmdarı t?r?find?n i??al olunmu? ??kiy? getdi. [18] .Lakin, m?ktubdan gorunduyu kimi, Axsitanın hakimiyy?ti dovrund? ??ki yenid?n ?irvan dovl?tinin t?rkibin? daxil edilmi?di. Bel?likl?, Axistanın h.569 (1173/4)-cu ilin sonunda Gurcustana yuru?u muk?mm?l hazırlanmı?dı.

O, secm? qo?unu il? bir h?ft? Akuran Kuranda dayandıqdan sonar ??kinin c?nubundan Abxaza yollandı. Burada onun c?sur doyu?cul?ri guclu z?rb? il? qiyamcıları m??lubiyy?t? u?ratdı. [19] Axsitan qo?unla Gurcustana olk?ni i??al etm?k deyil, bir mutt?fiq kimi, qohumu hokmdar III Georgiy? taxt-tacını saxlamaqda kom?k etm?k m?qs?dil? getmi?di. III Georginin bacısı qızı ?sm?t ?d-Din Axsitanın arvadı idi. Axsitan qon?uları il? munasib?td? cox a?ıllı v? ehtiyatlı siyas?t yeridirdi. O, ?raq s?lcuqil?rinin daha guclu oldu?unu gorub, ona x?rac verir v? z?rb etdirdiyi sikk?l?rd? s?lcuq sultanlarının da adını c?kirdi.

Lakin bu vassalıq formal xarakter da?ıyırdı v? ?irvan?ahlar XII ?srin ikinci rubund?n monqol basqınlarına q?d?r guclu m?rk?zl??dirilmi? dovl?tin tam s?lahiyy?tli v? must?qil hokmdarı olmu?lar. Axsitan kimi, sonrakı ?irvan?ahlar da oz dovl?tl?rinin mudafi? qabiliyy?tinin mohk?ml?ndirilm?sin? boyuk ?h?miyy?t verirdil?r. M?nucohr, Axsitan v? onların varisl?ri dovrund? ?irvanda , ?amaxıda , Bakıda v? Ab?eronda dovrumuz?d?k g?lib catmı? bir sıra qala, q?sr, divar v? qala istehkamları tikilmi?dir. Bununla D?rb?ndin v? Gurcustanın ?irvana qar?ı daim movcud olan hucum t?hluk?si aradan qaldırıldı, habel?, Axsitanın D?rb?nd arxasındakı D??t-i Qıpcaq coll?rind? v? Gurcustanda ya?ayan v? ?irvana du?m?n munasib?t b?sl?y?n qıpcaqlar uz?rind? nufuzu mohk?ml?ndi. ?irvan?ahlarla Eld?g?zl?r arasındakı qar?ılıqlı munasib?tl?r? dair daha sonrakı ?XVI ?sr m?nb?l?rind? m?lumat verilir. H?min m?nb?l?rd? gost?rilir ki, "S?lcuqi II To?rulun qarda?ı sultan M?sud (h.529?547 (1134?1152)-ci ill?r) Atab?y ??ms ?d-Din Eld?g?zi (h.531?571 (1136?1175)- ill?r) qo?unun bir hiss?si il? Arrana gond?rdi v? o, qısa mudd?td? Arran, G?nc?, ?irvan v? Bakını butovlukd? z?bt etdi…" [20] [21]

Lakin Hadi H?s?n X. F. ?hm?drozun ?s?rin? istinad ed?r?k Eld?g?zin n? vaxtsa ?irvan?aha qar?ı cıxıb, onun ?razisini tutdu?una ?ubh? il? yana?ır. Ehtimal ki, Eld?g?z v? sonralar Qızıl Arslan ?irvanı h?qiq?t?n tutmu?lar. Lakin bu, Eld?g?zin gurcul?r uz?rin? m?lum h?rbi s?f?rl?rind? gurcu qo?unlarını darmada?ın ed?r?k Qafqaz olk?l?rini i??al etdiyi vaxtlar olmu?dur." [22] [23] Gurcu hokmdarları o vaxtlar C?nubi Qafqazın nufuzlu v? guclu dovl?tl?rind?n olan ?irvan dovl?ti il? mutt?fiq olmaqda maraqlı idil?r. Bel? ki, onlar ?irvan?ahların simasında XII ?srd? d?f?l?rl? Gurcustana hucum etmi? s?lcuqil?r v? Atab?yl?rl? uzunmudd?tli mubariz?l?rind? ozl?rin? istinadgah axtarırdılar. Bu mur?kk?b xarici siyasi v?ziyy?td? Axsitan dayısı o?lu v? arvadının dayısı olan gurcu hokmdarı III Georgiy? h?lledici yardım gost?rdi. " Kartlis tsxovreba "da I Axsitanın gurcu hokmdar evi il? ?laq?l?ri ?ksini tapmı?dır. Gurcu salnam?si x?b?r verir ki, "Movakanın, ?irvanın v? D?rb?ndd?n Xalxala q?d?r d?niz sahilinin hokmdarı Aqsartan (Axsitan) Georgiy? (1156?1184) o?ul munasib?ti b?sl?yirdi. Cunki o, boyuk hokmdar Davidin bu olk?l?r? ?r? verdiyi bibisi Tamarın o?lu idi. D?rb?nd x?z?rl?ri bu ?irvan?ahı sıxı?dırma?a ba?layanda, o, kom?k ucun hokmdara muraci?t etdi, hokmdar Lix da?larının h?r iki t?r?find?n qo?un topladı, yunan imperatorunun qarda?ı Androniki d? ozu il? goturub, D?rb?nd qapısından kec?r?k Mu?kur , ?arabama (??b?ran) mahallarını viran etdi v? ?aburan (??b?ran) ??h?rini aldı.Hokmdar ??h?rin qapıları qar?ısında olark?n Andronik onun v? butun qo?unun diqq?tini c?lb etdi. Georgi ??h?ri dayısı o?lu ?irvan?aha verdi." [24] [25] [26]

III Georgi v? qızı Tamara

Bu vaxt Bizans imperatorunun qarda?ı, III Georginin bibisi o?lu v? Axsitanın xalası o?lu Andronik Komnen arvadı v? u?aqları il? ?irvanla Gurcustan s?rh?ddind? qonaq idi. [25] Onlar Axsitanla birlikd? ?irvan-Gurcustan qo?unun ba?ında duraraq, rusların v? qıpcaqların ?irvana basqının d?f olunmasında f?al i?tirak etdil?r. Gurcu salnam?cisi bu muharib?d? Axsitanın v? ?irvan qo?ununun h?lledici rolunun ustund?n sukutla kec?r?k, q?l?b?ni butovlukd? Georginin v? Andronikin igidliyi il? ba?layır. H?min hadis?l?r Xaqaninin I Axsitana h?sr olunmu? v? onun q?l?b?sini t?r?nnum ed?n uc m?dhiyy?sind? d? ?ksini tapmı?dır. H?min ?eirl?rd? Xaqani Volqadan kecib g?l?n rus d?niz quldurlarının basqınından danı?araq deyir ki, onlar 73 g?mi il? Ruinas (Sarı) adasına yaxınla?ıb, lovb?r saldılar, sonra Kur cayı il? uzuyuxarı qalxaraq L?mb?rana g?lib cıxdılar. Eyni vaxtda, qıpcaqlar D?rb?ndi ?l? kecirdil?r v? c?nubdan ir?lil?y?r?k ??b?ran qalasını tutdular. [27] [28] [29] Zavallı Axsitan, kom?k ucun III Georgiy? muraci?t etmi?dir. Gurcu-?irvan qo?unları il? birlikd? i??alcıları rn??lubiyy?t? u?radaraq ?irvandan qovmu?, donanmalarını is? m?hv etmi?dil?r. Qıpcaqlar da m??lub edildil?r. Axsitan D?rb?ndi v? ??b?ranı geri aldı v? onlar yenid?n ?irvan?ahın torpaqlarına daxil olundular. [30] H?min m?dhiyy?l?rin birind? Xaqani deyir:

Boyuk xaqanimiz ?bulmuz?ff?r,
Z?f?rcalanların onund? ged?r.
X?zran ordusuna q?l?b? calmı?,
Boynuna Xiz?r?n k?m?ndi salmı?…
Goyl?r qılıncına gost?rdi m?d?d,
F?th oldu ?liyl? ??b?ran, D?rb?nd. [31]

?irvana edil?n bu basqın Axsitanın hakimiyy?t dovrunun muhum hadis?l?rind?n biri olub, h.570 (1174/5)-ci ild? ba? vermi?dir. [32] [33]

Axsitanın gurcu xan?dan evi il? ?laq?l?ri sonralar da davam etmi?dir. Xaqaninin T?brizd?n gurcu hokmdarına gond?rdiyi m?ktubdan aydın olur ki, III Georgi h.573 (1177/8)-cu ilin ?vv?lind? ?amaxıda Axsitanın sarayında qonaq olmu?, burada dostluq haqqında muqavil? imzalayıb Gurcustana qayıtmı?dır. [34] III Georgi 1184-cu ild? oldukd?n sonra Axsitan onun hakimiyy?t? kecmi? qızı Tamarla qohumluq v? mutt?fiqlik munasib?tl?rini davam etdirirdi. "Kartlis tsxovreba"da yazıldı?ına gor? Tamar birinci ?ri rus knyazı Georgid?n bo?andıqdan sonra, t?qr. H.582 (1187)-ci ild? onunla evl?nm?k ist?y?nl?r arasında "ona d?lic?sin? vurulmu? ?irvan?ah Axsartan" da elci g?lmi?di.

Gurcustan kralicası Tamara

Lakin Tamar bu t?klifı r?dd etdi v? tezlikl? g?nc osetin knyazı David Soslana ?r? getdi. [35] Axsitan bu vaxtlar artıq cavan deyildi, ehtimal ki, ya?ı 60-ı kecmi?di. Hakimiyy?tinin ilk on ilind? nikahla D?rb?nd ?miri v? gurcu hokmdarı il? munasib?tl?rini qaydaya salan Axsitan s?yl?rini s?lcuqil?r v? Eld?g?zl?rl? yaxınla?ma?a yon?ltdi.

?irvan?ah oz siyas?tind? onun taxta oturmasına kom?k gost?rmi? Eld?g?zl?r? arxalanırdı. Atab?y v? sultan Qızıl Arslan h.587 (1191)-ci ild? ismailil?r t?r?find?n olduruldukd?n sonra onun qarda?ı u?aqları, Cahan P?hl?vanın o?lanları arasında hakimiyy?t u?runda mubariz? ba?ladı. Bunun n?tic?sind? olk? onların arasında a?a?ıdakı ??kild? bolu?duruldu: ?bu B?kr Az?rbaycan v? Arranı , Ozb?k H?m?danı idar? etm?y? ba?ladılar. Rey , ?sfahan v? ?raqın qalan hiss?si Qutluq ?nanc Mahmuda v? ?mir ?miran Om?r? catdı. Sonuncular Naxcıvanda olan ?bu B?kr? qar?ı cıxdılar, lakin m??lubiyy?t? u?radılar. [36] [37] ?mir ?miran Om?r ?irvana qacdı. "Burada ?irvan?ah (Axsitan) onu qar?ılayaraq ehtiram gost?rdi, qızını ona ?r? verdi, ona pul, yuz? yaxın at, silah v? lazım olan h?r ?ey ba?ı?ladı" . Bundan sonra ?irvan?ah kur?k?ni ?mir ?miran Om?rl? ?bu B?krin ustun? yeridi, lakin onlar Beyl?qan yaxınlı?ında m??lubiyy?t? u?radılar v? ?bu B?kr onları Arrandan qovub cıxardı. Bu hadis?l?rd?n sonra t?qrib?n 1192-ci ild? ?irvan?aha v? onun ail?sin? b?db?xtlik uz verdi. Gurcu salnam?si x?b?r verir:

"?irvan?ah v? ?mir Mirman car?siz v?ziyy?t? du?dul?r. Bel? ki, ?irvan olk?si o vaxt Allahın q?z?bin? ducar oldu: yerin silk?l?nm?sind?n ??maxiyy? ??h?rinin divarları v? qalaları uculub da?ıldı. H?r ?ey m?hv oldu, el?c? d?, ?irvan?ahın arvadı v? u?aqları h?lak oldular. Onlar bundan x?b?r tutduqda a?layıb ba?larına kul sovurdular, ?traflarına baxdıqda Allahdan ba?qa bir kom?kci v? xilaskar gorm?dil?r". [38] [39]

?amaxını b?rk da?ıdan bu z?lz?l?d?n coxlu adam, o, cuml?d?n ?irvan?ahın ail?si, onun arvadı ?sm?t ?d-Din, o?lu v? v?li?hdi M?nucohr, qızı ? ?mir ?miran Om?rin arvadı v? dig?r qızları h?lak oldu. Bu f?lak?t n?tic?sind? Axsitandan sonra ?irvanı onun ehtimal ki, ?yal?t hakiml?ri olan qarda?ları idar? etm?y? ba?ladılar. Ehtimal ki, ?irvanın paytaxtı ?amaxı da?ıldıqdan sonra ?irvan?ah oz iqam?tgahını X?z?r d?nizind? rahat liman, yax?ı mohk?ml?ndirilmi?, iki c?rg? qala divarları il? dovr?l?nmi? ??h?r mudafı? istehkamları sırasında Qız qalası olan Bakıya kocurmu?du. Xaqaninin ?irvan?ah Axsitanı m?dh ed?n m??hur q?sid?sind? Bakının ?h?miyy?ti qeyd edilir.

Bakı duasını unutmaz bir an
Olub say?sind? B?stam, Xav?ran. [40]

Xaqani Bakıdan yenilm?z qala, ??rqin muhum ??h?rl?rind?n biri kimi danı?araq, onu Xorasanın cox yax?ı mohk?ml?ndirilmi? ??h?ri B?stanla muqayis? edir. ?irvan?ahın iqam?tgahının Ab?erondakı Bakıya kocurulm?sil? ?laq?dar burada XII ?srin sonlarından mudafi? qalaları v? burcl?ri tikilm?y? ba?ladı.

?irvanın paytaxtı ?amaxı da?ıldıqdan v? ?bu B?krl? muharib?d? m??lub edildikd?n sonra ?irvan?ah Axsitan v? ?mir ?miran Om?r III Georginin qızı hokmdar Tamardan yardım ist?m?k m?qs?dil? Tiflis? g?ldil?r. Gurcu m?nb?yin? gor?, ?irvan?ah Tamarın azya?lı qızı Rusudanı Eld?g?z ?mir ?miran Om?r? almaq ucun elcilik etmi?, lakin r?dd cavabı almı?dı. Lakin Tamar Eld?g?zi v? qohumu Axsitanı yax?ı qar?ılamı?, onlara horm?t gost?rmi? v? ?bu B?kr? qar?ı birg? mubariz? aparmaq t?klifl?ri il? razıla?mı?dı. "Bu vaxt hokmdar Tamarın butun v?zirl?ri v? s?rk?rd?l?ri onun huzuruna yı?ıldı, ?irvan?ah da zahir oldu. Onlar du?m?ni qar?ılamaq q?rarına g?ldil?r, buna gor? d? qo?un yı?maq ucun butun vilay?tl?r? (?mr) gond?rdil?r" . [41] [42]

Arran qo?unlarının bir d?st?si d? ?irvan?aha v? onun doyu?cul?rin? qo?uldu. Bir turkm?n d?st?si d? toplanıb onun s?r?ncamına g?ldi. Birl??mi? ?irvan-gurcu qo?unları ??mkir vilay?tin? daxil oldular v? 1195-ci il iyulun 1 d? ??mkir ??h?rinin h?nd?v?rind? ba? ver?n vuru?mada ?bu B?krin qo?unları m?glubiyy?t? u?radıldı, o ozu is? c?tinlikl? yaxasını qurtarıb Beyl?qana qacdı. S?h?risi ??mkirlil?r g?lib ??h?rin acarını t?qdim etdil?r. Mutt?fıq qo?unlar Atab?yl? muharib?ni davam etdir?r?k, Arran v? Az?rbaycanın bir sıra ??h?r v? qalalarını tutdular, habel? coxlu q?nim?t v? ?sir goturdul?r. Bu hadis?l?rd?n sonra Axsitan oz qo?unları il? ?irvana qayıtdı. ?mir ?miran Om?r is? G?nc?y? daxil oldu, lakin 22 gund?n sonra oldu. [43] [44] [45]

Axsitanın omrunun sonunad?k, gorunur, ba?qa ?h?miyy?tli bir hadis? olmamı?dır. Axsitan uzun omur surmu?dur. Axsitanın otuz yeddi illik hokmranlı?ı dovrund? apardı?ı daxili v? xarici siyas?t, olk?d? dovl?tin m?rk?zl??dirilm?sinin gucl?ndirilm?si n?tic?sind? ?irvan?ahlar dovl?tinin siyasi, iqtisadi v? m?d?ni h?yatının inki?afi ucun ?lveri?li ??rait yaranmı?dı. XII ?srd? ?irvanın sosial v? m?n?vi h?yatının dirc?lm?si c?miyy?tin butun ?vv?lki inki?afından do?an tarixi qanunauy?unlu?un n?tic?si idi. Alim, fılosof v? ?airl?r? hamilik ed?n Axsitanın hakimiyy?ti dovrund? poeziya yuks?k inki?af s?viyy?sin? catdı. Atası III M?nucohrun vaxtında oldu?u kimi, ?irvan?ahın sarayında Az?rbaycan ?eir m?kt?bini yaradan butov bir gork?mli ?airl?r d?st?si topla?mı?dı. Onların arasında bir sıra goz?l ?s?rl?r yaratmı? Xaqani oz istedadı il? secilirdi. H?min dovrd? ba?qa bir dahi ?air ? 1188-ci ild? Axsitanın sifari?il? " Leyli v? M?cnun " poemasını yazmı? Nizami butun Yaxın ??rqd? ?ohr?t qazanmı?dı. [46]

Sikk?l?ri

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Axsitanın sikk?l?rinin a?a?ıdakı dord novu vardır. [47]

Birinci nov sikk?nin uz t?r?find? x?lif? ?l-Must?ncid billahın (h.555?566 (1160?1170)-cı ill?r) v? ?raq sultanı Arslan ?ahın (h.555?571 (1160?1176)-cı ill?r) adları v? h?mi??ki kimi dini r?mz, arxa t?r?fınd? "?l-m?lik ?l-mu?zz?m Axsitan ibn M?nucohr" h?kk olunmu?dur. Amerika Numizmatika Fondundakı z?rbxananın adı v? k?silm? tarixi gost?rilm?y?n mis sikk? d? bu nov? aiddir. H?min sikk?d? x?lif? Must?ncid (h.555?566 (1160?1170)-cı ill?r) v? s?lcuq sultanı Arslan ?ahın (h.555?571 (1160?1176)-ci ill?r) adları vardır. Uz t?r?find? "?l-m?lik ?l-muezz?m Axsitan ibn (M?nucohr) be? v? ?lli (x?ms v? x?msin)" , arxa t?r?find? is? "?l-Must?ncid) billah ?l- sultan Aslan ?ah" [ sic ] yazılmı?dır. [48] [49] [50] [51]

?kinci nov sikk?nin uz t?r?fınd? x?lif? ?l-Must?di (h.566?575 (1170?1180)-ci ill?r) v? sultan III To?rul (ibn Arslan ?ahın) (h.571?590 (1176?1194)-cı ill?r) adlan durur. ?ks t?r?find?: "?l-m?lik ?l-mu?zz?m Axsitan ibn M?nucohr" .

Ucuncu nov sikk?nin uz t?r?find? din r?mzi, x?lif? ?n Nasirlidin Allahın (h 575?622 (1180?1225)-ci ill?r v? sultan III To?rulun (h.571?590 (1176?1194)-cı ill?r)adı v? "?l-mu?zz?m Axsitan ibn M?nucohr" yazılmı?dır.

Dorduncu nov sikk?nin uz t?r?find? din r?mzi, x?lif? ?n-Nasirlidin Allahın (h.575?622 (1180?1225)-ci ill?r) yerl??dirilmi?dir. Sultanın adı yoxdur. ?ks t?r?fd? din r?mzi v? "?l-m?lik mu?zz?m Axsitan ibn M?nucohr ?irvan?ah" . [52] [53] Bu gumu? sikk? sayıla bil?n sonuncu ?irvan?ah sikk?l?ridir, bel? ki, onların t?rkibi azacıq gumu? qatılmı? misd?n ibar?tdir. H?min sikk?l?r ?irvan?ahın ?raq s?lcuq sultanlarından asılı oldu?unu gost?rir. Lakin sonuncu nov sikk?d? Axsitanın "m?lik ?l-mu?zz?m" titulu il? yana?ı ilk d?f? " ?irvan?ah " sozunun ?lav? edilm?si v? sultanın adının olmaması ?irvan?ahın must?qilliyini v? s?lcuqil?rin vassallı?ını q?bul etm?diyini gost?rir ki, bu da S?lcuqil?r dovl?tinin t?n?zzul? u?raması v? ?irvan?ahlar dovl?tinin gucl?nm?si il? ba?lı idi.

Ail?si

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Tamaranın bacısı ?sm?t?ddin S?fv?t?ddin S?fv?t-?slamla (o. 1192) evl?nmi?dir. Axsitanın dord qızı v? iki o?lu olmu?dur. Xaqani Axsitanın Gurcustana s?f?ri zamanı ona yazdı?ı m?ktubda ?irvan?ahın korp? o?lu "M?lik F?xr ?d-Dunya v?-d-Din o?lu m?lik ?bul F?th M?h?mm?d ?ah" ın adını c?kir. [54] Xaqani ?irvanın v?li?hdinin t?rbiy?cisi v? mu?llimi olmu?dur. Axsitanın bu o?lu u?aq ik?n, 1176-cı ilin axırlarında ?irvanda olmu?du. [55] Axsitanın arvadı t?qrib?n 1176-cı ilin axırında, yaxud 1177-ci ilin ?vv?lind? bir o?lan da do?mu?du. Bu, Nizaminin " Leyli v? M?cnun " poemasında o?lu M?h?mm?di etibar etdiyi v?li?hd idi. O vaxtlar M?nucohr adlanan ?ahzad?nin t?qrib?n 11?12, Nizaminin o?lunun is? 14 ya?ı vardı. H.571 (1176) -ci ild?n T?brizd? ya?ayan Xaqani o?lu olması munasib?til? ?amaxıya m?ktub yazaraq, Axsitanı t?brik etmi?, o is? ?v?zind? ?air? h?diyy?l?r gond?rmi?di. [56] [57] Qızlarından birinin ?mir ?miran Om?r? ni?anlandı?ı bilinir, dig?r uc qızının adı is? nam?lumdur. Hamısı 1192-ci ild? z?lz?l?d? v?fat etmi?l?r.

H?l? M?zy?dil?rin ?irvanın q?dim torpaqlarından saydıqları D?rb?nd? g?linc?, Axsitan onu oz nufuzuna tabe etdirm?k m?qs?dil? gurcu hokmdarı I Demetrinin (1125?1156) [58] kur?k?ni olan D?rb?nd ?miri ?bul Muz?ff?r Seyf ?d-Dinin qızı v? ?mir B?ybarsın bacısına evl?nmi?di. Bel?likl?, I Axsitanın arvadı ?sm?t ?d- Din S?fv?t ?d-Din S?fv?t ?l-?slam Axsitanın dayısı qızı (anasının qarda?ı I Demetrinin qızı) v? gurcu hokmdarı III Georginin bacısı qızı (Axsitanın dayısı o?lu III Georginin bacısı qızı) idi. Bu nikahla Axsitan h?m D?rb?nd hakiml?ri, h?m d? gurcu hokmdar evi il? qohumluq v? mutt?fiqlik munasib?tl?ri yaratmı?dı.

Ail? uzvl?ri

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]
  • Atası III Boyuk M?nucohr . ?irvan?ah .
  • Anası Tamar . Gurcustan carı IV Davidin qızı, ?irvan m?leyk?si, omrunun son dovl?rind? Ti?va monastırında rahib?, Baqrationi sulal?sind?n. ?irvan?ahdan 3 o?lu v? 1 qızı olmu?dur.
    • Tamarın o?ullarından biri. ?erva?idze sulal?sinin qurucusu. Babası IV David t?r?find?n Suxumi?trafı torpaqların idar?si ona verilmi?dir.
    • Tamarın kicik o?lu. III M?nucohrun olumund?n sonra Tamar kicik o?lunu hakimiyy?t? g?tirm?y? c?hd etmi?dir.
  • H?yat yolda?ı ?sm?t?ddin S?fv?t?ddin S?fv?t ?l-?slam. D?rb?nd ?miri ?bul Muz?ff?r Seyf ?d-Dinin qızı, Baqrationi sulal?sind?n. Axsitanın ?n azı 2 o?lu v? 4 qızı olmu?dur.
    • O?lu M?lik F?xr ?d-Dunya v?-d-Din o?lu m?lik ?bul F?th M?h?mm?d ?ah. U?aq vaxtı olmu?dur.
    • O?lu M?nucohr. Axsitanın v?li?hdi. ?irvan z?lz?l?sind? olmu?dur.
  • Qızı. Eld?niz ?ahzad?si ?mir ?miran Om?rin h?yat yolda?ı. Axsitanın qızı bacıları il? birlikd? ?irvan z?lz?l?sind? olmu?dur. ?mir ?miran Om?r G?nc? ?halisi t?r?find?n oldurulmu?dur.
  • Qarda?ı II Afridun ibn M?nucohr . ?irvan?ah . Oldurulmu?dur.
  • Qarda?ı F?riburz. Atasının hakimiyy?ti dovrund? x?st?l?nib olmu?dur.
  • Bacısı Alcic?k Sultan. Atasının hakimiyy?ti dovrund? x?st?l?nib olmu?dur.
  • Qarda?ı ?ah?n?ah . X?l?fi
  • Qarda?ı F?rruxzad
S?L?F
II Afridun ibn M?nucohr 		I Axsitan
K?sranil?r 		X?L?F
?ah?n?ah ibn M?nucohr

?stinadlar

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]
  1. ↑ Brosse, c.397
  2. ↑ Hadi H?s?n. F?l?ki ?irvani, s.26.
  3. ↑ Дopн. Oпыт иcтopии, c.551
  4. ↑ Nizami. Leyli v? M?cnun. Te9hran, h.1317 (fars dilind?), s.ЗO, s?t. 4, 6?9, 11
  5. ↑ Бepтeльc. Hизaми и Физyли, c.142
  6. ↑ Kulliyat Xakani, c.l 19.
  7. ↑ Hadi H?s?n. F?l?ki ?irvani, s.28, 32
  8. ↑ O.B.Bильчeвcкий. Xpoнoфaммы Xaкaни. "Эпифaфикa Bocтoкa", XIII, M., 1960, c.59
  9. ↑ A.A.Aлecкepзaдe. Haдпиcь мapдaкянcкoй квaдpaтнoй бaШ-ни. Cб. "Apxитeктypa Aзepбaйджaнa эпoxи Hизaми" M., 1947, c.379.
  10. ↑ Бepтeльc. Hизaми и Фyзyли, c.141
  11. ↑ Иcтopия и вocxвaлeниe вeнцeнocцeв. Пepeв. c фyз. K.C.Keкeлидзe. Tбилиcи, 1954, c.56?57, 59?62
  12. ↑ P.K.Kикнaдзe. ПapcaдaH Гopгиджaнидзe и "Иcтopия и вocxвaлeниe вeнцeнocцeв". Tбилиcи, 1975 c.144 (gurcu dilind?)
  13. ↑ Бepтeльc. Hизaми и Фyзyли, c.152?153
  14. ↑ S. A?irb?yli ? ?irvan?ahlar dovl?ti, Bakı, 2006
  15. ↑ Гaфap Keндли. Xaкaни Шиpвaни, c.181
  16. ↑ P.A.Гyceйнoв, C.C.Aлияpoв. Из иcтopии coюзныx oтнoшeний Aзepбaйджaнa и Гpyзии в XII в. "Уч. Зaп. AГУ им. C.M.Kиpoвa", 1977, N°4.
  17. ↑ Qafaг K?ndli. Xaqani ?irvaninin ikiyeni m?ktubu. T?briz, h. 1349, 1314?328 (fars dilind?)
  18. ↑ Фaлaки Шиpвaни. Oдa нa cмepть цapя Дeмeтpe I, c.287, 289
  19. ↑ Qafar K?ndli. Xaqani ?irvaninin iki yeni m?ktubu, s.320?328
  20. ↑ Mиpxoнд. Payдaт ac-caфa. Изд. Лyкнoв., 1940, т.IV, c.202
  21. ↑ Hadi H?s?n. F?l?ki ?irvani, s.35
  22. ↑ The history ofDamascus, ed. H.F.Amedroz. 1908, c.48, ?r?b m?tni, s.364?365
  23. ↑ Hadi H?s?n. F?l?ki ?irvani, s.35.
  24. ↑ Бpocce, c.397
  25. ↑ 1 2 Иcтopия и вocxвaлeниe вeнцeнocцeв, c.27?28
  26. ↑ Пaxoмoв. Kpaткий кypc… c.35
  27. ↑ Hadi H?s?n. Fel?ki ?irvani, s.36?37
  28. ↑ Изыcкaния, c.18?19
  29. ↑ Бapтoльд. Mecтo пpикacпийcкиx oблacтeй, c.369
  30. ↑ Hadi H?sen. F?l?ki ?irvani, s.36?37.
  31. ↑ Xaqani ?irvani. Secilmi? ?s?rl?ri. Bakı, 1987, s. 190?191.
  32. ↑ Б. Дopн. Kacпий. CПб, 1875, c.524?530
  33. ↑ Bильчeвcкий. Xpoнo-фaммы Xaкaни, c.62
  34. ↑ Qafar K?ndli. Xaqani ?irvaninin iki yeni m?krubu, s.314?315
  35. ↑ Иcтopия и вocxвaлeниe вeнцeнocцeв, c.45?46
  36. ↑ Aл-Xycaйни, c.148?149, 157
  37. ↑ Иcтopия и вocxвaлeниe вeнцeнoceв, c.56?57.
  38. ↑ Aл-Xycaйни, c. 157?158
  39. ↑ Иcтopия и вocxвaлeниe вeнцeнocцeв, C57
  40. ↑ Xaqani ?irvani. Secilmi? ?s?rleri. Bakı, 1987, s.3l
  41. ↑ Иcтopия и вocxвaлeниe вeнцeнocцeв, c.57?59
  42. ↑ aл- Xycaйни, с.157?158
  43. ↑ Aл-Xycaйни, s. 154?160
  44. ↑ Иcтopия и вocxвaлeниe вeнцeнocцeв. c.59?65
  45. ↑ Kикнaдзe. Пapcaдaн Гopгиджaнидзe, c.144
  46. ↑ Бepтeльc. Hизaми и Физyли, c.140?141.
  47. ↑ Пaxoмoв. Moнeтныe нaxoдки в ACCP в 1924. "Изв. Aзepб. Apxeoл. Koм." вып.I, Бaкy, 1925, c.71?74
  48. ↑ Kyймджaн. Уникaльнaя мoнeтa, c.343?346
  49. ↑ Kyймджaн ,Hyмизмaтичecкaя иcтopия, c.169?173
  50. ↑ Пaxoмoв. Moнeтныe нaxoдки, вып.I, c.71?72
  51. ↑ Пaxoмoв, Kpaткий кypc… c.36
  52. ↑ Пaxoмoв. Moнeтныe нaxoдки, вып.I, c.71?74
  53. ↑ Kyймджaн. Hyмизмaтичecкaя иcтopия, c.174?183
  54. ↑ Qafar K?ndli. Xaqani ?irvaninin iki yeni m?ktubu, s.319
  55. ↑ Гaфap Keндли. Xaкaни Шиpвaни, c.181?185
  56. ↑ Бepтeльc. Hизaми и Физyли, c.141?144
  57. ↑ Qafar K?ndli. Xaqani ?irvaninin iki yeni m?ktubu, s.303?304
  58. ↑ Mинopcкий, c.223

?d?biyyat

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]
П: " ?irvan?ahlar dovl?ti " portalı
  • Az?rbaycan tarixi.Uzaq kecmi?d?n 1870-ci il? q?d?r.Red.Suleyman ?liyarlı.Baki 1996
  • Z.Bunyadov "Az?rbaycan Tarixi" Baki, 2005, s?h 297
  • Az?rbaycan tarixi (III?XIII ?srin I rubu) Yeddi cildd? II cild.Bakı-Elm-2007
  • Ziya Bunyadov. Az?rbaycan VII?IX ?srl?rd?.Bakı, "??rq-Q?rb", 2007
  • A?urb?yli S. ?irvan?ahlar dovl?ti (VI ?XVI ?srl?r). Bakı: Az?rn??r, 1997, 405 s.

H?mcinin bax

[ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]
M?nb? ? " https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=I_Axsitan&oldid=7527030 "