Hovard Ayken
(
8 mart
1900
[1]
,
Hoboken
,
Nyu Cersi
?
14 mart
1973
[2]
[3]
[…]
,
Sent-Luis
,
Missuri
) ?
AB?
muh?ndisi.
Hovard Ayken ?ndianapolisd?,
?ndiana
?tatında boyuyub (o, 1900-cu il 8 martda anadan olub). 8-ci sinifd?n sonra o, i?ıqlandırma v? istilik t?chizatı ?irk?tind? gec? operatoru i?l?m?k m?cburiyy?tind? qalmı?dı, gunduzl?r is? Arsenal texniki m?kt?bin? gedirdi. M?kt?b r?hb?rliyi g?ncin bacarıqları il? maraqlandı v? ona imtahanları vaxtından ?vv?l verm?k ucun ??rait yaratdılar. Sonra o, Viskonsin ?tatı universitetin? daxil olur v? eyni zamanda qaz ?irk?tind? i?l?yir. 1923-cu ild? Ayken bakalavr d?r?c?sini, gec? i?i ucun is? qaz ?irk?tinin ba? muh?ndis v?zif?sini ?ld? edir.
10 il energetika muh?ndisi i?l?dikd?n sonra o, 1935-ci ild? Cikaqo universitetin? daxil olur, sonra is? Harvord universitetinin fizika uzr? aspirantı olur, 1939-cu ild? Aykenin Harvord universitetinin fizika ?ob?sin? t?qdim olunmu? "Enerjinin m?kan keciriciliyi n?z?riyy?si" adlı doktorluq dissertasiyası analitik qeyri-x?tti differensial b?rab?rliyi h?ll etm?yin mumkunsuzluyu haqqında m?yus ifad?l?rl? boldur, adekvat olaraq t?dqiq etdiyi m?fhumu izah ed?r?k deyir ki, h?tta onların r?q?msal h?lli insan ucun ?lcatmaz olan h?cmd? hesablamalar t?l?b edir.
1937-ci ild? bu du?unc?l?r n?tic?sind? onun "T?klif edil?n avtomatik hesablama ma?ını" adlı i?i (o, bunu oz v?saiti il? cıxartmı?dı) meydan g?ldi. O, burda ma?ını kommutasiya lovh?si ??klind? izah edirdi, harda ki hesablayıcı ma?ının muxt?lif qov?aqları montaj olunub, bel? ki kommutasiya lovh?sinin h?r bir paneli ayrı-ayrı riyazi ?m?liyyatların icra edilm?si ucun n?z?rd? tutulub.
Harvord o dovrd? "?sl" ara?dırmalar m?rk?zi idi, ona gor? d? Ayken ozun? d?st?k tapa bilm?di, ?ksin? r?qab?t var idi. Coxları inanmırdı ki, bel? ma?ın yaratmaq olar. Onu yalnız astronom ?epli v? biznes m?kt?binin professoru Ted Braun d?st?kl?yirdi. Ayken bu i?? "Monro" firmasını, xusus?n d? ??xs?n ba? muh?ndis C. Ceyzi c?lb etm?y? calı?ırdı. ?? Ceyzi maraqlandırsa da, r?hb?rlik ideyanı praktik hesab etm?di v? onun h?yata kecirilm?sind?n imtina etdi.
Ceyz Ayken? IBM firmasına muraci?t etm?yi tovsiy? etdi, onun bu firmanın prezidenti Tomas Uatsonla tanı?lı?ı bel? oldu. 1939-cu ild? muqavil? ba?landı, hansı ki IBM firması AB? h?rbi-d?niz mu?ssis?sinin maliyy? d?st?yi il? Ayken ma?ınının yaradılmasını ohd?sin? goturdu. 7 il sonra, 1944-cu ild? "Mark-Q" adını almı? ma?ın qurulma?a ba?ladı. Ma?ında istifad? olunan rele, say?aclar, ?laq?l?ndirici qur?ular, cap ed?n mexanizml?r, perfokart daxil etm?k ucun qur?ular o vaxt IBM firmasının istehsal etdiyi tabulyatorların standart hiss?l?ri idil?r.
23 qiym?tli onluq saylarla i?l?y?n bu ma?ın toplama ?m?liyyatını 0,3 san, vurma ?m?liyyatını is? 3 saniy?y? yerin? yetirirdi v? cox boyuk olcusu var idi (uzunluq ? 17.4 m, hundurluk ? 2.5 m).
"Mark-1" yuks?k i? qabiliyy?ti (?g?r bu termini ma?ına t?tbiq etm?k olarsa) v? etibarlılı?ı il? f?rql?nirdi. Bu n?h?ng h?rbi d?niz donanmasının m?xfi layih?l?rinin ?sas hesablarını yerin? yetir?r?k fasil?siz olaraq gund? 24 saat i?l?yirdi. ?lk 3 ild?ki i?ind? "Mark-1" komputerind? 19 muxt?lif riyazi funksiyaların c?dv?li (Bessel funksiyası, Henkel funksiyası, inteqral sinus v? kosinus v? s.) qurulmu?du. X?tt t?nlikl?rinin boyuk sistemi il? ba?lı h?ll?rl? ?laq?dar Vasili Leontyev (sonralar Nobel mukafatı laureatı) "Mark-1" ma?ınının kom?yi il? coxsaylı t?dqiqatlar aparırdı.
Qeyd etm?k lazımdır ki, 1944-cu ild? "Mark-1" muasir komputerl?rin xususiyy?tl?rin? malik idi, xusus?n d? ?m?liyyatların yerin? yetirilm?sind? zaman bolgusund?, bununla bel? ayrı-ayrı qur?ular arasında ziddiyy?t yaranmırdı v? proqramla?dırmada alt proqramlar geni? istifad? olunurdu. Sonralar is? "?m?liyyat yerin? yetirm?k qollarının ist?nil?nini secm?k yollarını t?min ed?n" qur?u da daxil edildi (y?ni, ??rti kecid ?m?liyyatı).
1947-ci ild? Aykenin laboratoriyasında o vaxtlar ucun qeyri-adi xususiyy?ti olan yeni releli "Mark-1" ma?ını yaradıldı: o eyni zamanda 2 muxt?lif tap?ırı?ı yerin? yetir? bil?n bir v? ya iki ayrı ma?ın kimi i?l?yirdi. Bir rejimd?n dig?rin? kecid kecirici vasit?sil? ba? tuturdu. Ma?ına uz?n vergul daxil edilmi?di.
Son ill?r Hovard Aykeni qınayırdılar ki, o, oz komputerl?rinin layih?l??dirilm?sind? elektromexaniki qur?ulardan elektron qur?ulara h?v?ssiz kecir. B?lk? d? ehtiyatla, gozl?m?kl?: "Xeyr, m?n bilirdim ki, bu yolla getm?k lazımdır. M?n texnologiydan asılı olmaq ist?mirdim, h?l? yad v? sınaqdan kecirilm?mi? komponentl?rin yeni t?tbiqind? etibarlılıq haqqında narahat olmaq ist?mirdim. Dig?r layih?l?rin normal getdiyini v? muh?ndisl?rin texnologiya il? i?l?m?yi oyr?ndiyini gor?n kimi elektronikaya kecdim". Bu, ma?ının ucuncu v? dorduncu versiyası olan "Mark-I" v? "Mark-IV"-u yaratmaq ?r?f?sind? ba? verdi. Umumiyy?tl?, geriy? baxdıqda aydın olur ki, elektron-vakuum texnologiyası ?sasında olan komputerl?r daha etibarlı rele v? yarımkecirici texnologiyalara kecid idi. Aykeni bu planda ilk ixtiracı saymaq olar.
"Mark-III" ma?ınının layih?l??dirilm?sinin ba?lan?ıcı 1948-ci ilin yanvarına qeyd edilib v? 1950-ci ild? yekunla?ıb. Onda saylar v? ?mrl?r ikilik kodda t?qdim olunurdu v? s?thi maqnitl? ortulmu? 9 ?d?d aluminium barabanda saxlanılırdı.
Harvordda Ayken t?r?find?n h?rbi hava quvv?l?ri ucun yaradılan son komputer "Mark-IV" 1952-ci ild? ba?a catdı. O zaman layih?l??diril?n daha az etibarlı elektrostatik yadda?lı ma?ınlardan f?rqli olaraq "Mark-IV"-un yadda?ı ixtiyari yolla maqnit nuv?l?rd? h?r?k?t ed?n 200 registrd?n ibar?t idi. Ma?ın, h?mcinin 4000 16 d?r?c?li say v? 1000 ?mr ucun maqnit barabanda ayrı sektorlu boyuk h?cmli yadda?a malik idi. Ma?ında indeks registri v? adi yazıya yaxın c?br ifad?l?rind? proqramların yazısı ucun xususi klaviaturalı ?ifr? acan qur?u t?tbiq edilmi?di.
Proqramla?dırmanın avtomatla?dırılması i?ind? boyuk xidm?tl?r 1944-cu ild?n 1949-cu il?d?k Harvordda "Mark" ma?ını il? i?l?y?n Qreys Hopper? (AB? H?rbi D?niz Quvv?l?rinin kontr-admiralı) m?xsusdur. ?lk kompilyatorun (yeri g?lmi?k?n, "kompilyator" termini ilk d?f? Qreys Hopper t?r?find?n daxil edilmi?dir) v? ilk proqramla?dırma dilinin yaradılmasında olan tohf?si danılmazdır, onun adı is? h?min dovrd? Hovard Ayken v? onun komputerl?ri il? qırılmaz sur?td? ba?lıdır.
Son ma?ın layih?l??dirilm?sind? Ayken komputer s?naye istehsalında yaranan probleml?r? diqq?t yetirdi, n? vaxt ki, onlar artıq laboratoriya t?dqiqatlarının predmeti olmurlar. Ona Klod ?ennonun 1938-ci ild? cap olunan rele sxemi il? ba?lı i?i yax?ı m?lum idi, lakin 1949-cu il? q?d?r ?ennonun i?inin elektron sxeml?rin layih?l??dirilm?sind? istifad? olunması haqqında hec bir m?lumat yox idi. 1951-ci ild? Ayken h?mkarları il? birlikd? "Elektron hesablayıcı v? idar?edici sxeml?rin sintezi" adlı kitab cıxartdı.
On sozd? o yazırdı: "Laboratoriyada oldu?u kimi, d?rs sinfind? d? elektron idar?edici sxeml?rin funksional xarakteristikasının adekvat riyazi metod ara?dırmalarında olan catı?mazlıq bu sah?nin sur?tli inki?afı v? bu sualla maraqlanan t?l?b?l?rin oyr?dilm?sind? yegan? v? ?n ciddi mane? idi. Kommutasiya v? idar?edici sistem n?z?riyy?sinin sonrakı sur?tli inki?afı bu mu?ahid?nin mudrikliyini t?sdiql?di.
1947/1948-ci d?rs ilind? Ayken birinci olaraq Harvordda r?q?mli hesablama qur?usunun layih?l??dirilm?si haqqında kurs aparma?ı t?klif etdi. Bundan d?rhal sonra r?q?msal komputerl?rd? istifad? edil?n texnologiyalara istiqam?tl?ndirilmi? r?q?msal sxemin analizi kursu aparıldı. Onun i?i ?rzind? Harvord hesablayıcı texnikası sah?sind? alim d?r?c?si m?nims?mi? ilk universitetl?rd?n biri oldu.
Ayken ?n yax?ı anlamda istedadlı v? ruhlandırıcı mu?llim idi. Bel? ki, Ayken irad?li, must?qil, m?qs?dyonlu v? inadlı olaraq vaxtını maksimum d?r?c?d elm?, i??, d?rs? ayıraraq t?l?b? v? h?mkarlarından da eynisini gozl?yirdi, buna gor? d? n?tic?l?r onun gozl?ntil?rini d? ust?l?yirdi. O, h?ddind?n artıq aktiv adam idi. Onun izini elm v? texnikanın bir cox sah?l?rind? tapmaq olar, son patent is? onun olumun? 1 il qalmı?, 72 ya?ı tamam olanda verildi.
Omrunun son ill?rind? o, Monsanto Chemical firmasında maqnit domenl?ri sah?sind? t?dqiqatlarla ?laq?dar suallar uzr? m?sl?h?tci i?l?yirdi. 1973-cu il 14 martda Sant-Luis?, Monsanto firmasının ?tab m?nzilin? s?yah?t zamanı Hovard Ayken q?fl?t?n infarktdan v?fat etdi.
Onun t?dqiqatlarının v? mu?llimlik f?aliyy?tinin n?tic?l?ri bir cox ill?r idar? etdiyi "Komputer laboratoriyaları ?m?yind?", bir cox jurnal n??rl?rind? v? AB? H?rbi D?niz Donanması v? H?rbi Hava Quvv?l?rinin hesabatlarında, atom energetikası komissiyasında, telefon laboratoriyasında, Amerika qaz assosasiyasında v? dig?r t??kilatlarda ?ks edilmi?dir.
Hovard Aykenin nailiyy?tl?ri butun dunyada q?bul olunub v? bunu onun layiq gorulduyu mukafatlar da t?sdiq edir. 1946-cı ild? hesablayıcı ma?ınlar uzr? ilk Komitet t?sis edil?nd? Ayken Corc Stibits v? Con fon Neymanla birg? oranın ilk uzvl?rind?n oldu.
O, Amerika radiomuh?ndisl?ri elm v? inc?s?n?t institutunun uzvu idi; Ayken gork?mli xidm?tl?rin? gor? H?rbi D?niz Flotunun v? xususi v?t?nda? xidm?tl?rin? gor? H?rbi Hava Quvv?l?rinin mukafatlarına layiq gorulmu?du; Viskonsin universiteti ona boyuk pe??kar xidm?tl?rin? gor? diplom t?qdim etmi?di; Belcika onu tac Ordeninin zabit xacı il? t?ltif etmi?di; Fransa onu ??r?f Legionunun c?ngav?ri adlandırmı?dı. Ona Darm?tatda Almaniya ali texniki m?kt?binin f?xri d?r?c?si, ?spaniyada Ali m?clisin elmi ara?dırmalar uzr? f?xri d?r?c?si, ?svecd? Muh?ndislik akademiyasının uzvu adları verilmi?di.
Humbolt Dovl?t Universitetinin riyaziyyat professoru, Smitson Dovl?t muzeyinin komputer texnikası tarixi layih?sinin ba? eksperti Henri Tromp yazırdı: "M?n ?min?m ki, Ayken komputer ?srinin ilk x?b?rvericil?rind?n idi. Onun ??xsi keyfiyy?tl?ri 40?50-ci ill?rd? onunla calı?an ?m?kda?lara boyuk t?sir gost?rmi?di".
Az?rbaycan dilind?
Rus dilind?
?ngilis dilind?