H?qiq?t ? coxm?nalı mubt?da . Bir cox mur?kk?b terminl?rin t?rkib hiss?si.

" H?qiq?t " ozu ayrıca termin kimi istifad? edilmir. Ancaq bununla bel?, o b?zi terminl?rin sinonimi kimi istifad? edilir. Onun coxm?nalılı?ı a?a?ıdakı anlamlarda gorunur:

1. H?qiq?t ? reallı?ın subyektiv d?rk edilm?si.
2. H?qiq?t ? ?dal?t termininin sinonimi. Ani du?unc?d? " h?qiq?t " subyektin h?r?k?tin? haqq qazandırır.
3. H?qiq?t ? Duzgunluk termininin sinonimi.
4. H?qiq?t ? H?qiq?t? uy?un g?l?n h?r ?ey ^[1] .

Zaman v? m?kan c?rciv?si fovqund? olan, f?ls?f? tarixinin h?m dun?ni, h?m d? bugunu ucun eyni ?h?miyy?t k?sb ed?n vahid ideyanın iki ?sas qanuna uy?unlu?u vardır. Birincisi, onun butun varolu?un t?m?lind? v? mahiyy?tind? dayandı?ını q?bul ed?r?k ona do?ru aparan duzgun m?nb?l?rin v? vasit?l?rin secilm?sidir. Platonun bildirdiyin? gor?, insanlar ancaq "butun canlı varlıqları, o cuml?d?n, ozunu d?, ust?lik torpa?ı, s?manı, tanrıları, s?madakıları, yerin altındakıları, Aidd?kil?ri (olul?r dunyasındakıları) yaradan s?n?tkarın" (17, 354) yaratdıqlarının kolg?l?rini gorur v? onları h?qiq?t z?nn edirl?r. Dem?li, h?qiq?t? ged?n yol bu kopiyalardan deyil, orijinal ideyaların k??find?n kecm?lidir. Y?ni h?m maddi, h?m d? qeyri-maddi ?eyl?r t?k Yaradanın vahid ideyasının coxsaylı t?zahurl?ri kimi geriy? ? m?nb?y? aparan vasit?l?rdir.

Eyni zamanda ifad? olunan h?r fikir, h?r ideya m?nb?nin h?qiq?tinin inikası olmur, h?tta b?z?n tamamil? ?ks m?na da?ıya bilir. Sufi mut?f?kkir M?nsur H?llac (X ?sr) yazır: "Kufr v? iman isim baxımından f?rqlidir, h?qiq?t baxımından is? onlar arasında f?rq yoxdur" (25, 53). Y?ni eyni m?nb?d?n qaynaqlanan sozl?r, yaxud eyni ideya onu soyl?y?nin dilind?, qazandı?ı formada yeni bir "h?qiq?t" qazanmı? olur. Yanlı?lı?ın m?nb?d? yox, ifad?d? oldu?unu anlayanlar h?qiq?ti oyr?nm?k ucun formaya deyil, onun mahiyy?tin? muraci?t edirl?r. Dig?r bir sufi mut?f?kkir ?bu Y?zid Bistami (IX ?sr) deyir: "Suyun r?ngi qabının r?ngin? gor?dir. Su a? qabda olarsa r?ngi a?, qara qabda olarsa qara, sarı qabda olarsa ? sarı, qırmızı qabda ? qırmızı v? s. olar…" (26, 57). Dem?li, varlıqların v? ya hadis?l?rin m?hz bilavasit? m?nb?y? istinad?n oyr?nil?n mahiyy?ti h?qiq?t? daha yaxın olur.

?kinci qanunauy?unluq is?, bu vahid ideyanın ?b?diliyi v? k?silm?zliyidir. S?lah?ddin X?lilov yazır: "Sivilizasiyanın ?n muhum ??rtl?rind?n biri m?hz k?silm?z tarixdir. Bel? ki, c?miyy?tin inki?afında qazanılan h?r hansı bir nailiyy?t sonradan davam etdirilmirs?, o, boyuk mudd?t intervalında tarixi proses? daxil ola bilmir" (10, 24). Filosofun bu sozl?rini daha boyuk miqyasda q?bul edib, onu h?r hansı xalqın tarixin? deyil, umumilikd? Mutl?q ?deyanın, vahid h?qiq?tin ?b?di sirkulyasiyasına aid ets?k, sad?, eyni zamanda, daim qorunan bir qanunauy?unlu?un ?ahidi olarıq: tarixd? yaranmı? h?r yeni ideya, f?ls?fi sistem ozund?n ?vv?lkinin davamı, ?vv?lki is? ozund?n sonrakı ucun sabit bir postament olmalıdır. Bu prinsipd?n k?narda qalan h?r bir ideya is? oyundan k?nar v?ziyy?t? du?m?y? m?hkumdur.

?nsan ?ld? etdiyi m?lumatı t?sdiql?m?k, oyr?ndikl?rinin mahiyy?tini, h?qiq?tini d?rk etm?k ucun muxt?lif vasit?l?rl? onun m?nb?yin? can atır v? ona yaxınla?dıqca h?qiq?tin daha d?rin qatları acılır. M?nb?nin butunlukl? k??fi is? Mutl?q H?qiq?tin d?rki dem?kdir. T?bii ki, onu kolg?l?ndir?n, m??zind?n uzaq salan, t?hrif ed?n t?liml?r, t?hlill?r d? olmu?, onu gorunm?z hala g?tir?n informasiya bollu?u da yaranmı?dır, lakin h?r dovrd? onun mahiyy?tini gor?n v? onun parlamasına xidm?t ed?n v? bununla da yer uzund? mutl?q h?qiq?tin qorunmasına ??rait yaradan ??xsl?r d? ya?ayıb-yaratmı?lar. "Muxt?lif varlıq v? var olma formalarında t?zahurl?ri n? q?d?r f?rqli olursa olsun, mahiyy?td? eyni h?qiq?t", "hansı m?d?ni q?libl?r icind? ??kil qazanırsa-qazansın, mahiyy?td? eyni bilik" (8, 29) olan bu ideyanın, hikm?tin qorunması namin?dir ki, Allah T?ala ozunun secdiyi pey??mb?rl?r?, n?bil?r?, filosoflara, aliml?r? oz v?hyini, k??fini, ilhamını lutf etmi? v? etm?kd?dir. Bel? ??xsl?rin du?unc?l?rinin, m?n?vi dunyalarının bir qapısı xalqa ? ideyanın t?zahur meydanına, dig?ri is? bu hikm?tin sahibi olan Haqqa, Yaradana acıqdır.

Filosof v? mut?f?kkirl?rin f?rqli dunyagoru?l?ri, tarix boyu t???kkul tapıb mu?yy?n zaman k?siyind? inki?af edib ya t?n?zzul? u?rayan, ya da h?l? d? movcudlu?unu davam etdir?n dini, f?ls?fi, mistik c?r?yanlar v? t?liml?r, muxt?lif sah?l?ri ?hat? ed?n coxsaylı elml?r h?m vahid ideyanın m?nb?l?rinin coxlu?undan, h?m d? bu m?nb?l?r? ged?n yolların r?ngar?ngliyind?n x?b?r verir. M?lumdur ki, kicik m?nb?l?rin k??fi daha boyuk m?nb?y? yol aca bilir. Bu baxımdan, muasir dovrun qloballa?ma ideyalarını, yaxud elml?r arasında yaxınla?ma, sintezl??m? hallarını kicik olcul?rd?n daha geni? sah?l?r? kecid adlandırmaq olardı.

Vahid ?deyanın t?zahurl?rinin xarakterl?rinin, novl?rinin, malik olduqları ?h?miyy?t d?r?c?l?rinin t?snifatı bel? bir n?tic? cıxartma?a imkan verir ki, onun mahiyy?tinin, y?ni Mutl?q H?qiq?tin d?rkinin uc m?nb?yi vardır: s?mavi kitab (ilahi v?hy ), t?bi?t v? insan. H?r m?nb? ozun? xas idrak vasit?si t?l?b etdiyi kimi, vasit?y? muvafiq d? m?nb?nin t?r?fl?ri acıqlanır. V? bu m?nb?l?r? yana?ma prizması, metodları, onlardan birininmi, ikisininmi v? ya h?r ucunun ??rhi mu?yy?n f?ls?fi c?r?yanların, m?kt?bl?rin yaranmasına s?b?b olmu?dur. T?bii ki, f?ls?f? tarixi boyu bu m?nb?l?rd?n gah biri, gah dig?ri, gah t?k, gah sintez ??klind? aktual olmu?, hakim ideologiyanın t?m?lind? dayanmı?dır.

H?l? q?dim dovrd? h?qiq?tin t?k m?nb?yi kimi t?bi?ti gotur?nl?r onu oyr?nm?k ucun vasit?l?r arayıb-axtarmı?lar. M?s?l?n, ilahi istedada malik ??xsl?r (maqlar, ?amanlar v? s.) muxt?lif quvv?l?r vasit?sil?, ayrı-ayrı rituallarla, dualarla t?bi?tin sirl?rin? ?amil olma?a, t?bi?t hadis?l?rin? mudaxil? etm?y?, h?tta onları ozl?rin? tabe etm?y? calı?mı?lar. T?bi?tin sirri il? yana?ı, q?dim mifl?rin, ?fsan?l?rin bildirdiyin? gor?, insanlar ?b?diyy?tin sirrini d? t?bi?tin ozund? axtarmı?lar. Buna numun? olaraq, Q?dim ?umer abid?si olan "Bilqamıs dastanı"nı gost?rm?k olar. Burada Tanrılar ?b?dilik sirrini nam?lum cic?kd? gizl?dirl?r. Onu tapan Bilqamıs (insan) olsa da, bu hikm?t, ?b?dilik sirri h?min cic?yi yey?n ilana qism?t olur. T?bi?td? gizl?dil?n sirr yen? t?bi?td? qalır (Geni? bax: 2). Eyni halı h?qiq?ti, butun varlıqların t?k m?nb?yini gah havada, gah odda, gah da suda axtaran q?dim yunan f?ls?f?sind? d? mu?ahid? etm?k mumkundur.

Bunlarla yana?ı, t?bi?ti yet?rli bir m?nb? kimi gorm?yib dig?r m?nb?l?rl? onu tamamlamaq ist?y?n filosoflar da olmu?dur. M?s?l?n, f?ls?f?sinin ?sasını d?rkedil?n dunya v? tanrılar haqqında bilikl?r (16, 256) t??kil ed?n, t?bi?t v? Yaradanı (ilahi v?hyi) eyni, ic-ic? m?nb?l?r kimi gotur?n Pifaqor (e.?. VI ?sr) bel? hesab edir ki, O, "butun quvv? v? yaradılmı?ların yaradanı, h?r ?eyin ilkin ba?lan?ıcı, s?mada ? nurun m?nb?yidir. O, h?m d? umumi ata, h?r ?eyin du?unc?si v? canı, butun cevr?l?rin h?r?k?tverici ba?lan?ıcıdır" (16, 268). O, r?q?ml?r vasit?sil? n?inki varlı?ı, varolu?u izah etm?y? v? onları d?rk etm?y?, h?m d? kosmosla harmoniyaya girm?y? c?hd edir v? "ilkin sur?ti v? ilkin ba?lan?ıcı d?rk v? ifad? etm?k c?tin oldu?una, sozl?rl? aydın izah oluna bilm?diyin? gor?, aydınlıq ucun r?q?ml?r? muraci?t edir" (16, 428). Onun fikrin? gor?, "h?qiqi varlıq maddi deyil, cismani deyil v? yegan? ?b?di v? t?sirlidir. Qalan h?r ?ey var olanla eyni addadır ? maddidir, cismanidir, do?ulub v? m?hv olandır v? sozun h?qiqi m?nasında var deyil" (16, 254) v? o, "r?q?ml?ri t?qlid etdiyi ucun vardır" (16, 255). Bu s?b?bd?n, Pifaqor h?qiq?t? catmaq, onu d?rk etm?k ucun ?sl mahiyy?t? can atmaq, onunla harmoniyada olma?ı ?sas v? yegan? ??rt kimi q?bul edir.

Pifaqordan f?rqli olaraq Platon ir?li daha bir addım atır v? oz mu?lliminin yolunu davam etdir?r?k insanı du?unc? obyektin? cevirir v? "insanı ilahi s?rv?tin bir hiss?si" (19, 639 (62 b)) hesab edir. Lakin insan sad?c? ilahi s?rv?t deyil, h?m d? butun varlıqları oz du?unc?sind? ehtiva edir. Sokratın fikrin? gor?, "?eyl?r iki curdur: ?b?di, yaradılmayan v? daim yaranan, lakin hec vaxt varlı?ı olmayan. Du?unc? v? fikirl? d?rk edil?nl?r, gorunur ki, daim var olanlardır; r?y v? a?ılsız hissl?r? tabe olanlar is? yaranır v? m?hv olurlar, hec vaxt h?qiq?t?n var olmurlar" (18, 469 (28 a)). Onu da xususil? vur?ulayaq ki, Sokrat f?ls?f?sind? sohb?t maddiyyat fovqun? qalxa bil?n insandan gedir, cunki "filosof ilk novb?d? ruhunu b?d?nind?n azad etm?kl? ozunu mu?ahid? ed? bilir" (19, 642 (65 a)). Dem?li, insan maddiyyatdan uzaq olmaqla butov? ? hiss?si oldu?u ilahi mulk? birl??m?k v? bununla da h?r ?eyi d?rk etm?k qudr?tind?dir: "M?g?r du?unc?d? ? yalnız orada ? h?qiqi varlıqdan n? is? onun qar?ısında acılmırmı?" (19, 643 (65 c)). Gorunduyu kimi, Platon h?qiqi varlı?ın sirl?rini haradasa k?narda ? t?bi?td?, ilahi quvv?d? deyil, insan ruhunda c?ml??dirir ? m?rk?z noqt?y? insanı qoyur. Filosof yazır: "?g?r butun ruh butovlukd? oz f?ls?fi ba?lan?ıcının ardınca gedirs? v? ziddiyy?tl?rl? parcalanmırsa, onda onun h?r hiss?si n?inki qalan h?r bir ?eyi ?dal?tl? ed? bil?r, h?m d? bunda ozunun xususi m?mnuniyy?tl?rini, ?n yax?ıları v? gucu catdı?ı q?d?r ?n h?qiqil?ri tapa bil?r" (17, 346).

Antik dovrd? f?ls?f? ozund? bir cox elml?ri ehtiva etmi? v? zaman-zaman bu elml?rd?n h?r biri must?qillik ?ld? ed?r?k ozun? spesifik bir inki?af yolu secmi?dir. Bu ozunu m?nb?l?r? munasib?td? d? gost?rmi?dir, xususil? Platon f?ls?f?sind?. Bel? ki, m?nb?l?r bir-biril? sıx ba?lı olsa da, sanki bir-birl?rini tamamlasa da, h?r ucu vahid bir m?nb?d?n qaynaqlanmı?lar. Bu m?nb?l?rin bolunm?si v? get-ged? nisbi must?qillik qazanmaq istiqam?tind? inki?af etm?si ilk olaraq Aristoteld?n ba?lamı?dır. T?sadufi deyil ki, orta ?srl?rd? d? bir m?nb?nin dig?rl?rini kolg?l?m?sin? imkan yaradan f?ls?fi c?r?yanların m?rk?z noqt?sind? m?hz Aristotel t?limi durmu?dur. Buraya numun? olaraq h?m xristian, h?m d? islam al?mind? yaranmı? f?ls?fi m?kt?bl?ri gost?rm?k olar. Onu da ?lav? ed?k ki, m?hz m?kt?bl?rin must?qill??m?sinin n?tic?sidir ki, din v? elm bir-birind?n sur?tl? ?ks qutbl?r? c?kilmi?, aralarında ziddiyy?tl?r, barı?mazlıqlar artmı?dır.

Orta ?srl?rd? s?mavi dinl?rin nazil olması v? hakim ideologiya s?viyy?sin? qalxması n?inki ?lahi v?hyi on plana cıxartdı, ust?lik t?bi?t v? insanı da onun bir hiss?sin? cevirdi. Bu, bir t?r?fd?n, onun nufuzunun artması, dig?r t?r?fd?n d?, insan v? t?bi?t? yeni bir rakursdan baxı? imkanı verm?si il? ?laq?dar idi. Dinl?rin nazil oldu?u ilk ill?rd? bu, ozunu daha k?skin gost?rmi?l?r. Buna numun? olaraq ortodoks goru?lu filosofları gost?rm?k olar.

Bununla bel?, ideyanın k?silm?zliyi prinsipin? uy?un olaraq q?dim dovrd?n ba?lamı? inki?af x?tti orta ?srl?rd? d? davam etdi. Sad?c? bir f?rql?: ilahi v?hy ?sas t?m?l v? baxı? buca?ını t?yin ed?n ?sas meyar idi. M?s?l?n, oz goru?l?rind? yeniplatonculu?a v? xristianlı?a istinad ed?n IX ?sr fransız filosofu ?oann Skott Eriuqena (877) bel? hesab edir ki, "dunyanın inki?afı Allahdan ba?layıb yen? Allaha qayıdan bir dair?vi h?r?k?tdir. Tanrının yaratması il? ba?layan bu inki?afda ozu yaradılmamı? v? yaradan t?bi?t olan ?lahi Ruh m?rh?l?-m?rh?l? axır… Bel?c? t?bi?td? uc bolm? var: Tanrı, ideyalar, ayrı-ayrı ?eyl?r" (23, 141?142). Tanrının ozunu d?rk edilm?z hesab ets? d?, filosof O?ul v? Muq?dd?s Ruhu Onun d?rkin? aparan r?mzl?r, t?bi?ti v? butun varlıqları is? Mutl?q Ruhun t?zahuru olaraq q?bul etmi?dir, y?ni insan t?bi?ti, onda olan ilahi sirl?ri d?rk etm?kl? Allaha geri don? bil?r.

Alman filosofu Nikolay Kuzanlı (1464) is? umumiyy?tl? dunya v? Allah dualizmini q?bul etmir v? bildirir ki, dunya Allahın icind?dir, O, butun dunyanı ?hat? edir. Kainatın Allah sur?tind? yaradıldı?ını (13, 151) bildir?n filosofa gor? "Allah, sad? v?hd?t, t?k Kainatda var olmaqla sanki bir qayda olaraq Kainat vasit?sil? h?r bir ?eyd? olur, coxluq is? t?k Kainat vasit?sil? Allahda olur" (13, 109). X?tt noqt?nin acılı?ı oldu?u kimi, (13, 241) kainatı da Allahın t?zahuru hesab ed?n Kuzanlı, eyni zamanda, Allahın K?lamı v? O?lu kimi insanı da h?m ?qli, h?m d? hissi t?bi?ti bukulu ??kild? ozund? ehtiva ed?n bir mikrokosm adlandırmı?dır (13, 150). Lakin n?z?r? alsaq ki, filosof Allahın bir insan du?unc?sind? vahid noqt? halında d?rkedilm?z olub yalnız x?tt (coxluq, t?bi?t ? K.B.) ??klind? d?rk edil? bil?c?yini q?bul etmi?dir, onda bildirm?k olar ki, Kuzanlının da goru?l?rind? m?nb? Allah-t?bi?tdir. Bununla filosof h?r iki m?fhumun ayrılmazlı?ını v? insanın n? is? anlaması ucun m?hz t?bi?t? ? Mutl?q H?qiq?tin t?fsilatlı ??kild? acıldı?ı m?nb?y? muraci?t etm?sinin z?ruriliyini vur?ulayır.

T?bi?tl? yana?ı, qeyd etdiyimiz kimi, insan da ilahi al?m? aparan bir vasit?dir. Bel? ki, orta ?srl?rd? Q?rb f?ls?f?sind? aparıcı ideologiya olan xristianlı?a gor?, insan yaradılmı?lar arasında gunah icind? olan ?n a?a?ı varlıqdır v? o, omru boyu gunahlarını t?mizl?m?kl? m???ul olmalıdır. Filosoflar bu fikri mudafi? ed?n din xadiml?rind?n, teoloqlardan f?rqli movqed? durmu?lar. Bel? ki, Muq?dd?s Ucluyun bir t?r?fi olan ?sa M?sih ? Atanın o?lu, Muq?dd?s K?lam (Loqos) olmaqla yana?ı, h?m d? bir insandır. Bu baxımdan, xristian filosoflarının dunyagoru?l?rind? iki x?tt mu?ahid? etm?k mumkundur: ya insan ?sa M?sih? b?nz?m?kl?, onun buyurdu?u yolla gedib oz ruhunu xilas etm?li (bu, daha cox teoloqlara xasdır), ya da ?sa M?sih vasit?sil? oz icind?ki ?sanı ? ?lahi K?lamı k??f etm?lidir (bu, irrasional t?f?kkurlu filosoflara xasdır). Y?ni b?zil?rin? gor?, yalnız ?sa ilahi sirl?r da?ıyıcısıdır, dig?rl?rin? gor? bu nem?t h?r bir ??xs? verilmi?dir v? onu d?rk etm?k lazımdır. M?s?l?n, M.Ekxarta gor?, "Allah h?r ?eyd?dir, lakin bunu coxu bilmir, bunu d?rk ed?n bilir, buna gor? d? insan dig?r yaradılanlardan daha f?zil?tlidir" (22, 62?63). Mut?f?kkir bel? hesab edir ki, "m?n Onu vasit?siz d?rk edir?ms?, M?n O oluram, O is? m?n!" (22, 155). Yeri g?lmi?k?n, bir nov bu du?unc?l?rin davamı olaraq, Hegel (XIX ?sr) d? Allah v? insanı ozl?rini d?rk etm?l?rind? bir-biri ucun vasit? olduqlarını hesab etmi?dir: "…Tanrı yalnız ozunu tanıdı?ı q?d?r Tanrıdır; Onun ozu haqqında biliyi daha sonra Onun insanda ozunud?rkidir" (12, 389).

Gorunduyu kimi, xristian filosofların goru?l?rind? yalnız ?sa M?sih deyil, umumiyy?tl? insan Muq?dd?s Ucluyun bir t?r?fidir v? o, m?hz Allahla v?hd?td? oldu?u zaman h?qiqi biliyin m?nb?yi ola bilir. Lakin burada iki ?sas c?h?ti vur?ulamalıyıq. ?vv?la, Yeni Dovrd?n ba?layaraq bu a?ırlıq m?rk?zi t?bi?t? t?r?f kecdi v? insanın da yalnız onun bir hiss?si, y?ni maddi varlıq olaraq t?dqiq edilm?sin? ustunluk verildi. ?kincisi, ist?r orta ?srl?rd?, ist?rs? d? sonralar ilahi v?hy ya insanın ? ?sa M?sihin, ya da t?bi?tin icind? "?ridilmi?" halda oyr?nilib, m?nims?nilmi?dir

Vahid ideyanın bir qolu da ?slam ??rqind? inki?af etm?kd? idi: f?rqli din v? prinsipl?r ?sasında. Burada da m?nb?l?r gah bir-birini tamamlayan t?r?fl?r, gah da bir-birini inkar ed?n t?r?fl?r kimi cıxı? etm?kd? idi. M?s?l?n, "Butun adlar 32-dir" v? ya "butun ?eyl?r varlı?ını 32 h?rfd?n aldı", ? dey?n hurufiliyin banisi F?zlullah N?imi onu da bildirir ki, "h?rf v? k?lam Kamil ?nsandan ayrılmazdır", "ruh v? h?rf eynidir" (14, 126?127). Y?ni maddi v? ihahi al?ml?rin sirl?rini ozund? ehtiva ed?n insan mikrokosmdur v? irrasional bilikl?rin m?nb?yidir. Mut?f?kkir? gor?, "insan h?m natiq kimi, h?m d? ilahinin da?ıyıcısı kimi olumsuzdur. Tanrının butun keyfiyy?tl?ri olumsuzdur …v? insana xasdır. Lakin o, cahilliyind?n bunu bilmir" (14, 118?119). Dem?li, cahilliyind?n qurtulmaqla, ozunu d?rk etm?kl? insan n?inki kainatın sirl?rinin hamısını anlamaq, h?tta Tanrıya cevril? bilm?k iqtidarındadır.

Yaxud, dig?r bir islami c?r?yan olan ismaililikd? (IX?XI ?srl?r) d? insan ilahi sif?tl?r? v? keyfiyy?tl?r? malik, ilahi sirl?rin da?ıyıcısıdır. Olumsuz v? ilahi keyfiyy?tl?r? malik imamilik prinsipini q?bul ed?n "ismaililikd? gizli mistik bilik dini biliyin ?sası kimi yalnız imama xasdır" (11, 35). "?mamın varlı?ının s?b?bi h?r bir varlı?ın v? bel?likl? d? yer uzund?ki varlı?ın son s?b?bi" (11, 35) kimi q?bul edilmi?dir. O, Allahın insanlarla bir nov ?laq?l?ndiricisi, onu h?r cur elmd?n agah ed?n b?l?dcidir: "Bu dunyada biliy? yol h?mi?? acıqdır, cunki dunyaya momin Mu?llim (?mam ? K.B.) gond?rilmi?dir" (11, 35). Onu da ?lav? ed?k ki, bura h?r cur bilik v? elml?r daxildir: "?mamın biliyi t?bii v? fovq?lt?biidir. Onlar insanlara ozl?rinin z?ruri v? vacib bildiyi q?d?r dini bilik ver? bil?rl?r. ?mamın vasit?si olmadan adi ol?ril?rin effektli dini biliy? catması mumkun deyil" (20, 150).

Maraqlıdır ki, ?slam ??rqind? dinin hakim movqeyin? baxmayaraq, antik dovrun bir sıra muvafiq goru?l?rinin ?ks-s?dası olaraq t?bi?ti yegan? m?nb? kimi q?bul ed?n f?ls?fi c?r?yanlar da yaranmı?dı: b?rahim? (brahmanizm), mulhid (inkar ed?n), tabiiyyun (t?bi?t?unas), hissiyun (hiss orqanlarına inanan), zindiqlik, d?hriyy? (zamancılıq). M?s?l?n, "Al?m bir yaradıcı t?r?find?n deyil, ba?lan?ıcsız olaraq ozund?n var olmu?dur" (21, 56), ? dey?n X ?srin tanınmı? t?bi?tci filosoflarından olan ?bu‘l-Huseyn ?hm?d Rav?ndi (910) v? ?bu B?kr M?h?mm?d Razi (932) ?sas?n dini v? Allahı pey??mb?rin (s.) du?unc?sinin m?hsulu kimi inkar etm?y? calı?araq (21, 65) t?k h?qiq?t v? bilik m?nb?yi kimi t?bi?ti q?bul etmi?dirl?r.

Ox?ar movqey? ??rq f?ls?f?sind? Mahmud Pasixani Gilani t?r?find?n XV ?srd? yaradılmı? noqt?vil?r c?r?yanında da rast g?lm?k olar. Onların fikrin? gor? "butun movcudat v?hd?td?dir, v?hd?t noqt?d?dir, noqt? is? torpaqdır" (14, 254). Y?ni t?bi?t h?m idrakın ba?lan?ıcı, h?m d? son noqt?sidir. Bununla bel?, h?r n? q?d?r noqt?vil?r bir ?slam c?r?yanı hesab edils?l?r d?, b?zi dini prinsipl?ri q?bul ets?l?r d?, mistik bilikl?rl? insanın kamill??m?si ideyasına t?r?fdar olsalar da, h?qiq?t? aparan ?sas m?nb? kimi t?bi?ti goturmu?l?r. Lakin m?hz dovrun hakim ideologiyasından ayrı du?duyu ucun bu t?liml?r uzunomurlu olmamı?, ozl?rin? davamcı tapmayaraq tezlikl? suquta u?ramı?lar.

?slam ??rqind? t???kkul tapmı? c?r?yanlar arasında oz xususi movqeyi il? f?rql?n?n c?r?yanlardan biri d? t?s?vvufdur. Bel? ki, burada, bir t?r?fd?n maddi v? qeyri-maddi h?r ?eyin formasız, ancaq potensial ??kild? movcud oldu?u quvv?t m?kanı olan qeyb al?mi vardır ki, ora daxil olan insan vasit?siz olaraq bu h?qiq?tl?ri oyr?n? bil?r, dig?r t?r?fd?n, insan makrokosmu ozund? ehtiva ed?n bir mikrokosmdur. Onun t?m?l prinsipi olan v?hd?t ?l-vucuda gor?, Allah t?ala yegan? h?qiqi varlıqdır, Onun yaratdıqları is? yoxluqdan yaranıb yoxlu?a getdikl?rin?, yaradılı?larında k?nar irad?y? tabe olduqlarına, mahiyy?t v? h?qiq?tl?rini ba?qa varlıqdan aldıqlarına gor?, nisbi, mumkun, guzgud?ki ?ks kimi zata v? h?qiq?t? malik olmayan varlıqlardır. M?s?l?n, islam filosofu Miyan?ci bel? hesab edir ki, "H?r bir m?xluqun var olmasına s?b?b Allah T?aladır. Ondan ba?qa hec bir varlı?ın h?qiq?t?n zatı v? varlı?ı yoxdur" (27, 44). Lakin Allah s?b?b ? n?tic? z?ncirinin bir halqası deyil, bu z?ncirin yaradanıdır v? O, mut?f?kkirl?r t?r?find?n mumkun varlıqlara vucud ver?n vacib, onların mahiyy?tini t??kil ed?n substansiyadır: "Ey dost, ?sl covh?r kimi Allah da butun ?eyl?rin ?sli v? kokudur. Oz i?ini irad? v? m?h?bb?tl? gorur" (28, 181). ?bn ?r?binin fikrin? gor? is?: "Gozun gorduyu el? bir m?xluq yoxdur ki, onun "ayn" (m?nb?yi) v? "zatı" Haqq olmasın" (24, 107). Dem?li, butun movcudat bir "vucudun" ? Haqqın t?zahurudur, butun kainatın movcudlu?u v? inki?afı h?min "vucudun" daxilind? ba? verir.

Dem?li, t?s?vvuf? gor?, Allah t?k H?qiq?tin, biliyin, ideyanın yaradanıdır. Ona aparan yol is? ilk novb?d? insan ozu v? onun t?masda oldu?u ?traf muhitdir.

Orta ?srin ist?r ayrı-ayrı filosoflarının, ist?rs? d?, c?r?yanların, umumiyy?tl? ideyanın inki?af x?ttinin t?hlilind?n bel? m?lum olur ki, antik dovrd?n ba?lanmı? m?nb?l?rin bir-birind?n ayrılması prosesi orta ?srl?rd? h?l? k?skin xarakter almamı?dı v? aralardakı m?saf?l?r kecilm?y?c?k q?d?r boyum?mi?di. Bu s?b?bd?n co?rafi m?kandan v? ?saslandı?ı t?m?ld?n asılı olmayaraq, t?k ideyanın t?zahurl?ri arasında ox?ar c?h?tl?rin olması n?inki bir t?saduf, h?tta z?rur?t hesab edil? bil?r. Bununla bel?, gun??in ?uaları kimi, bir m?nb?d?n cıxıb da?ılan istiqam?tl?r daha cox aralanmaqda v? bu k?skin qar?ıdurma Yeni dovrd? artıq ozunu gost?rm?kd? idi. ?lb?tt?, burada h?lledici addım dovrun hakim m?nb?yin? ? ?lahi v?hy? munasib?tin tam olaraq formala?ması oldu. Bu i?d? M?h?mm?d ?qbal ilk novb?d? Q?zali v? Kantın "pey??mb?ran? bir mahiyy?t da?ıyan" missiyasını vur?ulayır: "Kant oz prinsipl?rin? uy?un g?l?n formada h?r?k?t etdiyi ucun Allahı tanıma imkanını q?bul etm?zdi. Q?zali is? du?unc? analizin? bel ba?laya bilm?diyi ucun mistik t?crub?y? yon?ldi v? orada din ucun must?qil bir m?zmun tapdı. Bel?likl? d?, dinin elmd?n v? metafizikadan tamamil? must?qil ??kild? movcud olmaq huququnu t?min etm?y? muv?ff?q oldu" (5, 189). Bel? m?lum olur ki, Kantdan f?rqli olaraq Q?zali a?lın m?hdud c?rciv?sin? bir qapı qoydu ? dini-mistik t?crub?. Y?ni h?m Q?zali, h?m d? Kant rasional t?f?kkur v? din arasında s?rh?d qoydular. ?slam ??rqind? Q?zalinin gost?rdiyi yol bir t?r?fd?n bu istiqam?td? inki?afı t?min ets? d?, insanın bir ruhani varlıq kimi imkanlarını artırsa da, dig?r t?r?fd?n rasional t?f?kkurun m?hdud imkanlı oldu?u ucun umumiyy?tl? "qıfıllanmasına" s?b?b oldu. Q?rbd? is? h?r bir t?r?fin oz hududlarını qorumaqla d?rin? inki?af etm?y? ? t?bi?ti oyr?nm?y? ustunluk verildi. Onu da xususil? vur?ulamaq lazımdır ki, m?hz kitablara ? m?nb?l?r? munasib?t Yeni Dovrd? f?ls?fi du?unc?nin inki?af istiqam?tini t?yin etmi?dir.

Yeni Dovrd?n ba?layaraq bu gun? kimi Q?rb ?sas diqq?t v? enerjisini t?bi?t kitabının oyr?nilm?sin? verdi v? elm, texnologiya dind?n ayrı, must?qil ??kild? inki?af etm?y? ba?ladı v? oz yolunda bir-birinin ardınca yeni bilikl?r ?ld? etm?y? ba?ladı.

?slam ??rqind? is? ustunluk ?sas?n muq?dd?s v?hy? verildi. Muqayis? aparsaq, bel? m?lum olur ki, h?r iki t?r?fin ? ??rq v? Q?rbin ? oz ba? vurduqları m?nb?l?rd? t?qrib?n eyni ifratlara, sad?c? f?rqli istiqam?tl?rd?, vardıqları q?na?tin? g?lm?k mumkundur.

Muasir dovrd? ilk baxı?da n?z?r? carpan Yeni Dovrun ?n?n?l?rinin daha da d?rinl??m?sidir: Q?rb t?bi?t, ?slam ??rqi is? ilahi v?hy uzr? ixtisasla?maqdadırlar. Burada diqq?t c?lb ed?n m?s?l?y? birt?r?fli v? naqis munasib?tl? yana?ı, h?m d? insan faktorunun ozun? d? bu qutbl?rd?n d?y?r verilm?sidir.

?deya vahiddir v? onun birt?r?fli oyr?nilm?si son n?tic?nin naqis qalmasına s?b?b olur. T?sadufi deyil ki, elmin, texnologiyanın ?n son nailiyy?tl?rini ?ld? ed?n Q?rb bu gun daha cox du?unc? v? m?n?viyyat bohranı ya?ayır. Gork?mli fikir sahibl?rinin "Avropanın suqutu", "Q?rbin olumu", "B???riyy?tin qurubu" v? s. ox?ar movzuda v? ideyada yazdıqları m?hz Q?rbin icind? oldu?u nam?lum qaranlı?ın t?zahurudur. Yaxud ?slam ??rqi h?r n? q?d?r oz m?n?vi z?nginliyi, yuks?k estetik s?n?t incil?ri il? dunyanı heyran ets? d?, iqtisadi v? siyasi baxımdan d?rin t?n?zzul ya?amaqdadır. T?sadufi deyil ki, Qurani K?rim? istinad ed?n Taha Cabir ?lvani yazır ki, "?ki kitab (s?mavi kitab v? t?bi?t ? K.B.) hokm?n uzla?dırılmalıdır, zira onlar bir-birini tamamlamadıqda gerc?kliyin h?qiqi d?rki itirilmi? olur" (1, 32?33).

T?bii ki, h?r iki t?r?f mu?yy?n baxımdan oz probleml?rinin mahiyy?tind?n x?b?rdardırlar v? h?llin? calı?ırlar. Bu istiqam?td? dialoqlar aparılır, ?s?rl?r yazılır, konfranslar kecirilir. N?tic?d? maddi baxımdan daha z?if olan ??rq daha guclu v? stabil formaya malik Q?rbin icind? ?rim?kd?dir. ?slind? bu, sad?c? bir qutbun dig?rini yox etm?si v? ideyaların m?nims?nilm?d?n "yamaq edilm?sidir". Dem?li, yen? d? ideya naqis ??kild? d?rk edilir. ?deyanın k?silm?zliyi prinsipind?n cıxı? ed?r?k bildirm?k olar ki, h?m ??rqin, h?m d? Q?rbin oz spesifiklikl?rini qoruyub saxlamaqla yana?ı, du?dukl?ri bohran halından qurtulma?ın h?lli yolu m?hz ?deyanın, H?qiq?tin, varolu?un mahiyy?tinin m?nb?l?rin? duzgun munasib?tin formala?masındadır.

M?s?l?y? bu prizmadan qiym?t ver?n mut?f?kkirl?rd?n biri M?h?mm?d ?qbaldır. O, ?sas diqq?ti t?s?vvuf f?ls?f?sin? yon?ld?r?k insanın m?n?vi al?minin oxunmasını cox vacib hesab edir v? dig?r ikisi m?nb?ni ? tarix v? t?bi?ti onun "?lav? v?saiti" hesab edir: "Qurani-K?rimin uc idrak (bilik) m?nb?yind?n biri kimi b?yan etdiyi (41:53; 51:20?21) daxili t?crub?nin v?hd?tinin m?nasını ba?a du?m?y? calı?an ancaq sufizm olmu?dur. Dig?r iki bilik m?nb?yi is? Tarix v? T?bi?tdir" (6, 193) v? "M?hz bu iki bilik m?nb?yi t?dqiq edil?rs?, ?slamın ruhu v? canlılı?ı meydana cıxar" (7, 176). Bel? m?lum olur ki, insan ruhu, batini t?crub? dey?nd?, filosof burada h?m d? ilahi v?hyi n?z?rd? tutur v? ya daha do?rusu, t?s?vvuf f?ls?f?sin? istinad?n bildir?k ki, insanın ozunu ilahi m?nb? kontekstind? goturur.

Ondan sonra bu m?s?l?y? nisb?t?n ox?ar movqed?n yana?an dig?r filosof da S?lah?ddin X?lilovdur: "Ucuncu kitabın oxunması, y?ni insanın ruh dunyasının, kosmik z?kadan istifad? imkanlarının oyr?nilm?si v? realla?dırılması prosesi yen? d? islami dunyagoru?un c?rciv?sind? m?qbul olsa da, ona ziddiyy?tli munasib?t b?sl?nmi?dir. ?sas?n t?s?vvuf adı altında inki?af etdiril?n bu x?tt b?z?n ?slama yad bir d?y?r kimi qiym?tl?ndirilmi?dir. Lakin ?slamın ba?qa dinl?r? nisb?t?n ?sas ustunluyu, bizc?, m?hz bu istiqam?tl?rd? ortaya cıxır" (9, 24?25). Gorunduyu kimi, S.X?lilov m?s?l?y? daha geni? rakursdan yana?ır v? ilk d?f? "Uc kitab" ideyasını ir?li surur: smavi kitab, t?bi?t kitabı v? universal ?ql. Y?ni o, insanın ozunu ? maddi v? ilahi t?r?fl?ri il? deyil, h?m d? ideya dunyasını n?z?r? alır. Xatırladaq ki, Platonun fikrin? gor? d?, "Z?ka oz f?rziyy?l?rini ?z?li bir ?ey kimi q?l?m? vermir. ?ksin?, onlar z?ka ucun el? yalnız f?rziyy?l?rdir, y?ni daha artıq ehtimal (f?rz) olunmayan h?r bir ?eyin ba?lan?ıcına hansısa bir yaxınla?ma v? ya c?hdl?rdir. Ona nail olub onunla ba?lı olan butun ?eyl?ri r?hb?r tutmaqla (yapı?araq) o n?tic?ni hissi olan hec bir ?eyd?n istifad? etm?d?n, yalnız qar?ılıqlı munasib?tl?rd? olan ideyaların ozund?n faydalanmaqla ?ld? edir v? onun q?na?tl?ri (n?tic?l?ri) yalnız onlara aid olur" (17, 265). Dem?li, X?lilovun ucuncu kitab ideyası el? Platonun ideyalar dunyasıdır. Sad?c? olaraq Platon qalanlarını ikinci d?r?c?li bir hadis? ? ucuncunun kolg?si hesab edir.

Bundan ba?qa, burada mu?yy?n m?nada t?s?vvufd?ki qeyb al?mi, yaxud ayani-sabit? (sabit m?nb?l?r) il? paralell?r aparmaq mumkundur. Lakin bu, daha geni? v? d?rin t?dqiqatın movzusu oldu?undan saxlayırıq. Duzdur, X?lilov ozunun xidm?tini "sad?c? olaraq islam f?ls?f?sind? xeyli d?r?c?d? q?rarla?mı? olan iki kitab t?limini Platonun bunlardan f?rqli olan "t?k kitab" t?limi il? birl??dirm?k v? bu uc kitabın ekvivalentliyini n?z?r? almaqla" m?hdudla?dırır (9, 25). Lakin bizim ??rhimizin kontekstind? daha bir h?qiq?t oraya cıxır.

Qeyd etdiyimiz kimi, bu elml?rd?n h?r birinin zirv? noqt?si yen? d? f?ls?f?dir. S?lah?ddin X?lilovun bildirdiyin? gor?, "Platon yegan? h?qiq?t kimi mutl?q ideyaları v? dem?li yegan? h?qiqi kitab kimi d? ideyalar dunyasını goturmu?dur. Sad?c? olaraq, Platon maddi dunyada, t?bi?td? olan h?qiq?tl?ri ancaq insana b?lli olan r?yl?r kimi q?bul etmi?, amma insanın ardıcıl sur?td? yaxınla?dı?ı, ara?dırmalarının v? idrakın m?qs?di olan mutl?q h?qiq?tl?rin t?bi?td? d? movcud oldu?unu q?bul etm?mi?dir" (9, 25?26). Y?ni Platon bir nov ilk iki kitabları inkar ed?r?k sonuncunu q?bul etmi?dir.

?lk baxı?da bu da ucuncu ifrat munasib?t! Lakin Platonun kitabı m?hdud deyildi v? dovrunun f?ls?f?si kimi dig?r ikisini mu?yy?n m?nada ozund? ehtiva edirdi. Dovrun v? ??raitin t?l?bi il? f?ls?f?d?n ayrılan elml?r? muvafiq olaraq "kitablar" da ayrıldı v? bu proses el? Platonun t?l?b?si, t?bi?t kitabının ?h?miyy?tini qabardan Aristoteld?n ba?landı. S?lah?ddin X?lilov is? h?r uc kitabın ekvivalentliyi prinsipini t?sbitl?m?kl? h?m bu f?rqli t?liml?r arasındakı ziddiyy?ti aradan qaldırma?a v? onları daha muk?mm?l bir t?limd? ehtiva etm?y? muv?ff?q olur, h?m d? bir nov onları yenid?n vahid noqt?d? birl??dirm?y? c?hd edir. Ba?qa sozl? des?k, vahid noqt?d?n ba?layıb ?ax?l?n?n ?b?di hikm?t yen? vahid noqt?d? birl??ir.

• H?qiq?t ? Az?rbaycan qadın ??xs adı ;
• H?qiq?t ? Az?rbaycanda ayrı ? ayrı vaxtlarda buraxılan q?zet adı.
• H?qiq?t (q?zet, 1909-1910)

• Konul Bunyadzad? . F?ls?f? tarixind? h?qiq?tin m?nb?l?ri // F?ls?f? v? sosial-siyasi elml?r. No 2,2010. [1]