H?mz? H?kimzad? Niyazi
T?x?llusu	Nihon [3]
Do?um tarixi	22 fevral ( 6 mart ) 1889
Do?um yeri	Kokand , Kokand q?zası [d] , F?rqan? vilay?ti , Rusiya imperiyası [1]
V?fat tarixi	18 mart 1929 ( 1929-03-18 ) [1] [2] […] (40 ya?ında)
V?fat yeri	?ahim?rdan [d] , F?rqan? vilay?ti , Ozb?kistan SSR , SSR?
V?fat s?b?bi	Da?qalaq
F?aliyy?ti	yazıcı , ?air , siyas?tci , b?st?kar , roman yazıcısı , ssenarist , dramaturq , siyasi f?al [d] , alim
?s?rl?rinin dili	Ozb?k dili
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

H?mz? H?kimzad? Niyazi ? (6 mart 1889, Kokand , Kokand q?zası, F?rqan? vilay?ti, Turkustan quberniyası, Rusiya imperiyası ? 18 mart 1929, ?ahim?rdan, F?rqan? vilay?ti, Ozb?kistan SSR, SSR? ) ? ozb?k sovet ?d?biyyatının tanınmı? numay?nd?si, ?air , yazıcı , pedaqoq , teatr v? ictimai xadim ^{[4] [5]} .

H?yatı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

H. H. Niyazi 1889-cu ild? martın 6-da Kokand ??h?rind? h?kim ail?sind? anadan olub. Solka?on m?h?ll?sind? kohn? m?kt?b v? m?dr?s?d? (1896?1906), sonra 8 ay N?m?nqan m?dr?s?sind? (1908) oxumu?dur ^[6] . H?mz?nin atası ?bn Y?min Niyazo?lu da dovrunun savadlı adamlarından idi. G?ncliyind? ?kincilikl? dolanır, sonra h?kimlik t?hsili almaq ucun Buxaraya gedir v? xalq arasında "H?kimc?" l?q?bi il? tanınır. H?mz?nin "H?kimzoda" l?q?bi atasının l?q?bind?n yaranıb. 1909-cu ild? o dovrd? Orta Asiya mus?lman m?d?niyy?tinin m?rk?zi olan Buxaraya getdi. Orada H?mz? ?r?b elmini m??hur mu?llimi ?kramci-Domla il? ba?a catdırmaq ist?yirdi, lakin Buxaradan olan sunnil?rl? ??h?rd? ya?ayan ?i?l?r arasında munaqi??l?r n?tic?sind? H?mz?nin planları pozuldu. H?mz? toqqu?malarda i?tirak etm?m?k ucun ??h?ri t?rk edir. Bir aya yaxın, Kokanddakı m?tb??d? i?l?di. Sonra 1910-cu ild? Da?k?nd? g?l?r?k Usuli C?did m?kt?bl?rinin t?hsil proqramları il? tanı? olur. Sonra Da?k?ndin Ka?kar m?h?ll?sind?, 1911-ci ild? Kokanda, 1914-cu ild? Margilonda v? yenid?n Kokanda m?kt?bl?r acıb u?aqlara d?rs dem?y? ba?ladı, yoxsulların u?aqları ucun pulsuz m?kt?b yaratdı. O, yeni usulla m?kt?bl?r acaraq xalqı maarifl?ndirm?k v? m?kt?bl?r ucun yeni tipli t?dris v?saitl?ri yaratmaq m?qs?dil? Kokand v? Margilonda acdı?ı m?kt?bl?rin ?agirdl?ri ucun d?rs v?saitl?ri hazırladı ^{[7] [8]} . "Yeni ?d?biyyat", "Oxu ??kitabı" (1914) v? "Qira?t kitabı" (1915) d?rslikl?rini hazırlamı?dır. Bu ??h?rd? s?vtiyy? (?r?b.-s?s usulu) m?kt?bi acdı?ına gor? t?qibl?r? m?ruz qalsa da, ba?qa bir ??h?rd? ba?qa bir muasir m?kt?b acaraq, yoxsulların, el?c? d? onların ovladlarının daha coxunu oxutmaq ist?yirdi. Kasıbların u?aqları ucun pulsuz m?kt?b yaratdı.1913?1914-cu ill?rd? H?mz? xaricd?, xusus?n Hindistan , ?fqanıstan , Turkiy? , Suriya v? ?r?b olk?l?rind? olmu?, M?din? v? M?kk?y? d? s?f?r etmi?, H?cc ziyar?ti ni yerin? yetirmi?dir.

Qısa mudd?t Kokonda rus-tuzem (rus ibtidai m?kt?b) m?kt?bind? mu?llim, "?urai ?slam" t??kilatının qida ?ob?sind? mirz?, "K?nqa?" v? "Hurriyy?t" jurnallarında redaktor (1917), i?ci F?rqan? vilay?tinin m?d?ni-maarif ?ob?sind? (1918), Turkustan C?bh?si Mus?lman Olk?sinin siyasi mudiri, truppa direktoru (1919), "Dor U??afaka" m?kt?binin mudiri (1920). 1920-ci ilin sonunda Buxaraya getdi. Buxara vilay?tinin maarif v? h?rbi t?bli?at idar?si n?zdind? teatr truppasının r?hb?ri (1921), 1921-ci ilin sonunda Da?k?nd ?, oradan is? Xar?zm? kocur. Orada h?mkarlar ittifaqının m?d?ni-maarif ?ob?sind? i?l?yir ^[9] . Xar?zmd?n Xocalıya q?d?r 1924-cu ilin iyul ayına q?d?r qurdu?u qazax u?aqları ucun internat m?kt?bind? i?l?yib. 1925-ci ild? F?rqan?y? getmi?, ?ahim?rdanda kolxoz yaratmı?, m?kt?bl?r acmı?, xalqın maarifl?ndirilm?si il? m???ul olmu?dur. 1926-cı ild?n s?rb?st yaradıcılıqla m???uldur. H?mz? 1926-cı ild? Ozb?kistan ın Xocalı ??h?rind? Sovet ?ttifaqı nda ilk u?aq evinin ?sasını qoyub v? sonradan onun adını da?ıyıb. Niyazi 1917-ci il bol?evik inqilabı nı d?st?kl?di. Bu inqilabdan sonra o, 1920-ci ild? Sovet ?ttifaqı Kommunist Partiyasının (bol?evikl?r) sıralarına daxil olur v? dig?r i?l?rl? yana?ı, Qızıl Ordu ?sg?rl?rinin ?yl?nm?si ucun teatr truppası t??kil edir. Niyazi ozb?k dili il? yana?ı, ?r?b , fars , rus v? turk dill?ri d? daxil olmaqla bir cox dill?ri d? bilirdi. 1928-ci ilin avqustundan ?ahim?rdanda t?bli?at i?i aparırdı ^[10] .

Yaradıcılıq, azadlıq axtarı?ı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

H?mz?nin ?d?bi yaradıcılı?ı 1905?1906-cı ill?rd? m?dr?s?d? oxuyark?n ba?layıb. Niyazinin ilkin ?s?rl?rind? guclu sosial-demokratik meyll?r, sosial ?dal?tsizlik k?skin ??kild? ozunu gost?rir. ?s?rl?ri ?sas?n qadın huquqları , sosial b?rab?rsizlik v? geni? yayılmı? q?r?z kimi ist?kl?rin sosial probleml?rini ?hat? edirdi.1905-ci ild? yaradıcılı?a ?eirl? ba?layan H. H. Niyazi "Nihan" t?x?llusu il? cap olunurdu. H?mz? 1908-ci ild? qon?u olk?l?rd? cıxan mut?r?qqi q?zetl?rl?, onların mut?r?qqi ideyaları il? tanı? olur. Maarifcil?rin t?siri il? "milli ?eirl?r" yazma?a ba?layır. H?mz?nin ?s?rl?ri arasında Fatih K?rim inin "Vaxt", ?smayıl Qaspralı nın "T?rcuman", Riza?ddin bin F?xr?ddin in "?ura" jurnalı, o cuml?d?n ?smayıl Obidinin "T?r?qqi", Mun?vv?r Kari ?bdur??idxan o?lunun "Xur?id" v? "?ohr?t" q?zetl?ri var. Da?k?ndd? ozb?k dilind? n??r olunma?a ba?layan Abdulla Avlani guclu t?sir gost?rir. Bu yazıcılarla tanı? olur, onların t?siri il? c?didcilik h?r?katına qo?ulur ^[11] . C?didcilik h?r?katının banisi ?smayıl Qaspıralı v?fat ed?nd? H?mz? m?rsiy? yazaraq "Dad qılın dovru cokur, dunya batır" yazırdı. H?mz? Mun?vv?r Kari ?bdur??idxan o?luna "m?n?vi mu?llim", "moht?r?m mu?llim" deyir. H?mz?nin ilk ?eirl?ri, m?qal?l?ri bu q?zet v? jurnallarda d?rc olunub. H?mz? m?tbuatdakı f?aliyy?ti il? yana?ı, "M?kt?b", "Elm ust?", "Kitab", "Q?l?m", "Oxu", "Do?ru o?lan", "U?a?ın pis davranı?ına s?b?b olan ananın c?zası" ", "Hekay?", "Tısba?a v? ?qr?b", "Hikay?t" kimi coxlu t?rbiy?vi ?eirl?r d? yazıb. El? h?min il H?mz? d? “Qoca pad?ahların nikahı”ndan goturulmu? “H?qiq?t kimd??” (bu ?s?r o zaman itmi?di) adlı “ roman ” yazdı ^[12] . H?mz? 1905-ci ild? klassik ?airl?rin ardınca q?z?ll?r yazma?a ba?layıb. B?zi m?nb?l?r onun 1899-cu ild? ozb?k ruhanil ?ri Furqat v? Muqiminin ?s?rl?rind?n ilhamlanaraq ?eir yazma?a ba?ladı?ını iddia edirl?r. H?mz?nin inqilabdan ?vv?lki ?sas ?s?ri olan "Devon" (1905-1914) tacik v? ozb?k dill?rind? yazdı?ı poema sı olumund?n sonra n??r olundu. H?mz? d? bu ?s?ri “Nihan ” t?x?llusu il? yazmı?dır. ?s?rd? umumilikd? 214 ?eir yer alıb. “Devon”un b?zi q?z?ll?rind? ??rq poeziya sına xas m?h?bb?t , dini movzular vasit?sil? maarif? ca?ırı? kimi movzular yer alır. H?mz?nin ilk n??rind?n ba?layaraq bu movzular h?m d? ?s?rl?rind? qaldırılıb: “Ramazan” (1914), “Yeni s?ad?t” dastanı (1915), “Z?h?rl?nmi? omur” (1916). 1914-cu ild? “Sad? Turkistan”, “Sad? F?rqan?” kimi q?zetl?rd?, “Ayna” jurnalında maarifl?nm?y? ca?ıran ocerkl?r , publisistik m?qal?l?r d?rc olunurdu. Onun “B?d?nin, yoxsa ?z?m?t?” (1914) essesi d? onlardan biri idi. H?mz? “Milli n??m?l?r ucun milli ?eirl?r m?cmu?si” (1915-1919) umumi adı il? boyukl?r ucun “gul” m?cmu?l?rini n??r etdirdi ^[13] .

H?mz? bu m?cmu?l?rl? (8 bolm?d?n ibar?tdir) ozb?k poeziyasına yeni m?zmun , yeni fikirl?r g?tirmi?, xususil? muasir ?d?biyyatın inki?afına boyuk tohf? vermi?dir. Topluda H?mz?nin inqilabi-demokratik m?n?viyyat yolundan inqilab doyu?cusun? q?d?r getdiyi m?lumdur. H?mz?nin “Varlı adam” pyesi ?d?bi ?s?rin d?y?rini mu?yy?nl??dirm?k ucun sinfiliyin v? partiyacılı?ın ?sas meyar hesab edildiyi o dovrd? tamamil? yenid?n yazılmı?dır. Sosialist realizmi metodunun t?l?bl?ri ?sasında “b?rpa olunan” bu ?s?r uzun ill?r H?mz? dramaturgiyasının yuks?k numun?si kimi t?qdim olunur ^[14] .1917-ci il aprelin 25-d? H?mz?nin “Turkustanın istiqlalı” poeması n??r olunur. “Ulu Turkustan” q?zetind? o, “dord yuz illik Romanovlar ” sulal?sinin devrilm?sind?n v? rus- burjua demokratik inqilabının q?l?b?sind?n yazır. 1903-1904-cu ill?r arasında yazdı?ı ?s?rl?rinin coxu 1929-cu ild? olumund?n sonra a?kar edilmi?dir. H?mz?nin 1916 v? 1920-ci ill?rd? q?l?m? aldı?ı “La?man faci?l?ri”, “F?rqan? faci?l?ri”, “B?y v? muzdur” kimi ?s?rl?ri itib. Yalnız “La?man faci?l?ri”nin “Tiranlıq qurbanları” hiss?si v? “B?y v? muzdur” dramı nın posteri qorunub saxlanılıb ^[15] . Dramaturq Kamil Ya?en teatrlarda numayi? olunan “B?y v? muzdur” dramını afi?ada gost?ril?n m?zmuna uy?un canlandırıb. Bu variantın ba? verm?si, y?ni itirilmi? orijinal ?s?rin mu?llifi sa? olmayan ba?qa bir ??xs t?r?find?n b?rpası dunya ?d?bi t?crub?sind? gorunm?mi? bir hadis?dir. ?air Mir?ziz ?z?m Kamil Ya?in H?mz? yaradıcılı?ının t?bli?ind? boyuk rolu oldu?u kimi, yaradıcılı?ının t?hrif olunmasında da ?m?yi oldu?unu vur?ulayıb. Gork?mli ozb?k dramaturqu Kamil Ya?en yazmı?dır ki, "biz Az?rbaycan ?d?biyyatının ist?r bizd?n ?vv?lki, ist?rs? d? bugunku numay?nd?l?rinin ozb?k yazıcı v? ?airl?rinin yaradıcılı?ına t?sir gost?rm?l?ri bar?d? ur?k dolusu danı?a bil?rik. Alovlu ?air v? inqilabcımız H. H. Niyazinin h?rt?r?fli inki?afında, yaradıcılıq m?har?tinin puxt?l??m?sind? ba?qa s?n?tkarlarla yana?ı, M. F. Axundov un rolunu xususi qeyd etm?k ist?rdim. H?mz?nin ??rq d? teatrın v? dramaturgiyanın banisi kimi tanınan M. F. Axundovdan faydalanması ??ksizdir. Onun Bakıdakı demokratik fikirli teatr xadiml?ri il? tanı?lı?ı, mut?r?qqi dramaturqların s?hn? ?s?rl?rind?n gorub-goturm?si, Mirz? ?l?kb?r Sabir satirasına d?rind?n b?l?dliliyi oz s?m?r?sini gost?rmi?dir". H. H. Niyazinin sırada?ı yaradıcılar il? talel?rind? birc? f?rq oldu, 1937-ci ild?n bir q?d?r ?vv?l c?hal?t kol?l?ri onu m?hv etdil?r. N? onlar kimi " mill?tci ", "panturkist", "panislamist", "xalq du?m?ni", "burjua m?fkur?cisi" kimi l?n?tl?nib gull?l?nm?di, n? d? surgun? gond?rilm?di. Sad?c?, sovet t?bli?atcısı sif?ti il? ?ahim?rdan k?ndin? gond?rildi v? orada olduruldu. Bu da imperiya oyunu idi. Xalqını, mill?tini sev?n k?sl?r, gozuacıq, z?ngin dunyagoru?u olanlar bel?c? xalqın yox, imperiyanın qurbanı olurdular. Sovet hokum?ti ?airin " ateizm t?bli?atcısı" kimi ?ahim?rdan k?nd ?hli t?r?find?n da?a basılaraq v?h?ic?sin? oldurulduyun? on?m ver?r?k v? insanlara d?rs olsun dey? ?ahim?rdan qı?la?ını yerl? yeksan edib, yerind? "H?mz?abad" adlı yeni bir q?s?b? salmı?dı. ?lb?tt?, butun bunlar istedadlı bir xalq yazarının oldurulduyund?n yox, sovet t?bli?atının, sosializm ideologiyasının tu?yan etm?si, mohk?ml?nm?si s?b?bind?n ir?li g?lirdi. Goruntu v? ideologiya biri-birini tamamlasa da, imperiya niyy?ti tamam ba?qa ?ey idi. Burada, cahil k?nd camaatına NKVD -nin bir k?lm? satqın pıcıltısı lazım olmu?du. H. H. Niyazi m?hv edils? d?, ?d?biyyat , m?d?niyy?t s?hif?l?rind? ya?adı v? 70 ild?n sonra xalq istiqlaliyy?t? yet?nd?n sonra, yen? d? istiqlalcı H. H. Niyazi kimi xalqın tarixin? daxil oldu". 1927-ci ild? "Ozb?k arvadının dilind?n", "Ozb?k qadınlarına", "Azad qadınların n??m?si", "Bu gun 8 Mart", "Qadınların s?si", 1928-ci ild? "Hucum", "Mubar?k" , “K?silmi? cic?k”, “Tursunoyun mar?ı” kimi ?eirl?r yazıb.

O, ?li?ir N?vai , Babur , Bedil, F?rq?t v? dig?r bel? ??xsiyy?tl?rin yaradıcılı?ını d?rind?n oyr?ns? d?, daha cox iki dahid?n ? ?li?ir N?vai v? M. Fuzulid?n b?hr?l?nmi?dir. "H. H. Niyazi v? Az?rbaycan ?d?biyyatı" m?qal?sind? professor P?nah X?lilov yazır ki, "Nihan q?z?ll?rinin ah?ngind?, kontrastlar silsil?sind? Fuzuli q?z?ll?rinin t?siri d?rhal duyulur. Bunu Fuzulinin

? m?tl?li q?z?li il? Nihanın

? m?tl?li q?z?linin muqayis?sind?n d? aydın gorm?k olar". ?eir yaradıcılı?ını ardıcıl olaraq geni?l?ndir?n ?air 1915?16-cı ill?rd? d?rc olunmu? "A? gul", "Sarı gul", "Ya?ıl gul", "Qızıl gul" v? s. kitablarına h?min dovr?c?n olan poeziya numun?l?rini daxil etmi?dir. H. H. Niyazi ilk ozb?k dramaturqlarından biri, b?st?karı v? xalq xadimidir. O, yazdı?ı ?eirl?rin? ozu mahnı b?st?l?mi?di. Respublikanın xalq ?airi f?xri adı na layiq gorulmu?dur. H. H. Niyazi pedaqoji f?aliyy?tl? d? m???ul olmu?dur. O, fitri istedadı, boyuk v?t?nda?lıq , v?t?np?rv?rlik duy?uları il? secilirdi v? cox g?nc ik?n ?ohr?t qazanmı?di. Bu s?b?bd?n onu gozu goturm?y?nl?r aradan cıxardılar. H. H. Niyazi ?air v? pedaqoq olmaqla yana?ı, eyni zamanda, pyesl?r mu?llifi ? dramaturq idi. 1905-ci ild?n ba?layan boyuk inqilabi hadis?l?r dal?ası Ozb?kistana da gedib catmı?dı. Ozb?k inqilabi-demokratik ?d?biyyatının inki?afında, xusus?n Niyazinin formala?masında "Molla N?sr?ddin" jurnalı nın rolu boyuk olmu?dur. Yaradıcılı?ının ilk ill?rind?n Az?rbaycan ?d?biyyat ı, teatr s?n?ti H. H. Niyazini ozun? c?lb etmi?dir. T?dqiqatcıların ara?dırmalarına ?sas?n, o, bir dramaturq kimi az?rbaycanlı h?mkarlarının yaradıcılı?ından cox b?hr?l?nib. H. H. Niyazi M. F. Axundovun ?s?rl?rin?, Az?rbaycan teatrının ba?qa goz?l numun?l?rin? yaxından b?l?d olub. ?srimizin ?vv?ll?rind? o, Ozb?kistana qastrol s?f?rin? g?lmi? Az?rbaycan teatrının tama?alarına baxmı?, az?rbaycanlı s?n?t ustalarının yaradıcılı?ını ardıcıl izl?mi?dir. H. H. Niyazi 1914-cu ild? Bakıda da olmu?, Az?rbaycan teatrının m??hur ustaları il? dostla?mı?dır. Professor P?nah X?lilov Az?rbaycan-ozb?k ?d?bi ?laq?l?rind?n sohb?t acark?n qeyd etmi?dir ki, " S?m?d Vur?un un Qafur Qulamla dostlu?u, H. H. Niyazinin C?f?r Cabbarlı s?n?tin? uz tutması yalnız ??xsi r??b?td?n, biri-birini xo?lamaqdan ir?li g?lmirdi. C. Cabbarlı dramaturgiyası Niyazinin gozund? ozununkul??irdi: o, C?f?r Cabbarlı s?n?tind? Az?rbaycan h?yat t?rzi il? yana?ı, ozb?k h?yatını da gorurdu". O, cı?atay (ozb?k) dramaturgiyasının ?sasını qoyanlardan biri olmu?dur. 40-a yaxın dram ?s?ri yazmı?dır. Niyazinin dramaturji f?aliyy?tind? 1918-ci ild? q?l?m? aldı?ı "B?y v? muzdur" ?s?ri ?sas v? ba?lıca yer tutsa da, o vaxtacan artıq bir nec? pyes mu?llifi idi. "?vv?lki seckil?r", "P?r?nci sirl?rind?n bir lovh?", "F?rqan? faci?si", "La?man faci?si", "Z?h?rli h?yat v? yaxud e?q qurbanları", "Elm hiday?ti", "Molla Nurm?h?mm?d daml?nın kufr x?tası", "Olum faci?l?ri"… H?mz? H?kimzad? Niyazinin dramaturji f?aliyy?tind? t?dqiqatcılar onun "B?y v? muzdur" (1918) dramını, "Maysaranın i?i" (1926) komediyasını v? "Cadra sirl?ri" (1927) faci?sini daha yuks?k d?y?rl?ndiribl?r. H. H. Niyazinin yaradıcılı?ını, ??xsi arxivini ara?dıran gork?mli ozb?k t?dqiqatcısı, professor L?ziz K?yumov onun Az?rbaycan dili nd?n 20 ? y? q?d?r pyes t?rcum? etdiyini, el?c? d?, s?hn?y? qoyulan tama?alara rejissorluq etdiyini don?-don? vur?ulayır. Professor P. X?lilov bu bar?d? yazark?n qeyd edir: "H. H. Niyazi arxivind? saxlanan s?n?dl?rin t?svirin? h?sr olunmu? "H. H. Niyazi" kitabında elan v? ya afi?aları qalmı? Az?rbaycan tama?alarından ikisinin adı c?kilir: "Ac h?rifl?r", "?vv?li h?n?k, axırı d?y?n?k". Bunlar ?bdurr?him b?y Haqverdiyev in ?s?rl?ri kimi t?qdim olunur. "Haqberdi", ?lb?tt?, ?. Haqverdiyevdir v? bunlardan t?kc? "Ac h?rifl?r" ona aiddir… . H. H. Niyazinin biz? g?lib catan pyesl?ri il? Az?rbaycan dramaturqlarının ?s?rl?ri arasında bir do?malıq, ox?arlıq v? mu?t?r?klik vardır. Bu c?h?td?n Niyazini N. N?rimanov la, ?. Haqverdiyev l?, C. Cabbarlı il? muqayis?li oyr?nm?k ucun diqq?t?layiq material goz? carpır". ?lb?tt?, professorun bu qeydl?rin? uy?un ayrı-ayrı mu?llif m?qal?l?ri olsa da, butovlukd? konkret elmi movzu olaraq ara?dırılmamı?dır. Must?qil dovl?t quruculu?umuz dovrund? ? turkdilli xalqları n bir ortaya g?lm?k ist?diyi zamanda, t?bii ki, butun bu v? ya dig?r m?s?l?l?r? yeni baxı?la, yeni elmi munasib?tl? yana?ma t?l?b olunur. Professor L. Kayumov H. H. Niyazinin dramaturji f?aliyy?tini t?dqiq ed?r?k yazır: "XX ?sr ozb?k ?d?biyyatı nın be?iyi ba?ında H. H. Niyazi dayanmı?dı. O, ba?qa xidm?tl?rind?n ?lav?, h?m d? dostluq ?laq?l?rimizin inki?afının f?al t?r?fdarı olmu?dur". H. H. Niyazinin "B?y v? muzdur" dramı ozb?k h?yatının tarixi reallıqlarını v? bu tarixin mu?yy?n h?qiq?tl?rini ?ks etdirm?k yonumund? xarakterikdir. Pyesd?ki yoxsul Qafurun h?yat yolu ozb?k z?hm?tke?l?rinin h?yat yoludur. B?y goz?l ozb?k qızı C?mil?y? sahib olmaq ucun onun ?ri Qafuru surgun etdirir. C?mil? is? surgun olunmu? ?rinin m?h?bb?tini q?lbind? g?zdir?r?k, zorakılı?a qar?ı cıxa bilm?y?c?yini gorur, n?hay?td? ozunu z?h?rl?yir. C. Cabbarlının "Aydın" pyesind? d? Dovl?t b?y bel? h?r?k?t edir. O, Aydının ehtiyac qar?ısında diz cokdurulm?sin? v? n?hay?t, surgun olunmasına nail olur ki, Gult?kini ?l? kecirsin. Oz varlı?ını e?qin? qurban ver?n Gult?kin d? C?mil? kimi cıxı? yolunu ozunu z?h?rl?m?kd? gorur. H. H. Niyazinin v? C. Cabbarlının "??rq qadını" m?s?l?sin? d?f?l?rl? muraci?t etm?l?ri t??ccublu deyildir. C. Cabbarlı ?s?rl?rinin Ozb?kistanda qar?ılanmasının bir s?b?bi d? onlarda az?rbaycanlıların v? ozb?kl?rin h?yatı ucun mu?t?r?k xususiyy?tl?rin b?dii c?h?td?n s?n?tkaran? t?sviri idi. H. H. Niyazinin "B?y v? muzdur" dramındakı C?mil? obrazında inqilaba q?d?r olan minl?rl? Az?rbaycan qadının taleyi, onların x?zan olmu? sevgisi, arzu v? umidl?ri oz ?ksini tapmı?dır. "B?y v? muzdur" dramı insana bitm?z-tuk?nm?z estetik zovq ver?n s?n?t ?s?ridir. 1918-ci ild? yazılan bu ?s?r el? h?min ild? s?hn?y? qoyulsa da ilk variantı ? orijinalı ?ld? yoxdur. ?s?rin ilkin nusx?si yoxa cıxdı?ından 1939-cu ild? dramaturq Kamil Ya?en r?smi v? qeyri-r?smi materiallar ?sasında yeni variantını i?l?y?r?k hazırlamı?dır. H. H. Niyazinin "Maysaranın i?i" komediyası is? satirik ruhdadır. ?s?r 1926-cı ild? yazılsa da, ?airin olumund?n sonra-1939-cu ild? uz? cıxarılmı?dır. Folklor ruhlu bu ?s?rd?ki m?n?vi hissl?r, duy?ular komediyanın m?rk?zi x?ttidir. ?sas?n xalq mahnılarından, m?s?ll?rind?n istifad? edil?r?k obrazların xarakterik xususiyy?tl?ri mu?yy?nl??dirilmi?, bel? bir usuldan istifad? h?m d? komediyanın dilinin sad?liyin? s?b?b olmu?dur. Komediyanın s?hn? ?ohr?ti yeni bir ?s?rin-b?st?kar Suleyman Yudakovun "Maysara" adlı operettasının yazılmasına g?tirib cıxarmı?dır. H. H. Niyazinin "Cadra sirl?ri" faci?si is? g?nc qızların movhumat v? c?hal?tin t?siri il? yaranmı? kohn? ad?t-?n?n? l?rin a?rılı t?zyiql?ri il? uzl??m?sind?n b?hs edir. ?s?rin ba? q?hr?manı Tol? xanımın obrazında ozb?k qızlarının acı taleyi umumil??dirilmi?dir. H. H. Niyazi bu faci?ni q?l?m? aldı?ı ild? yazdı?ı "Ozb?k qadın v? qızlarına" ?eirinin d? ruhunda qadın azadlı?ı m?s?l?si durur. ?airin fikrinc?, qadınlar cadranı ataraq m?kt?b? ? elm dalınca ged?rl?rs? xo?b?xtliyin, goz?lliyin acarını qazanarlar. Bu m?nada ?dib qadın huquqlarının mudafi?cisin?, t?bli?atcısına cevrilir. El? bu m?qam da C. Cabbarlının "Sevil" pyesini xatırlamamaq mumkun deyil. Eyni h?yat, eyni ad?t-?n?n?, eyni c?hal?t v? yeni qurulu?un yaranmasıyla bel? haqsızlıqların t?nqidi, c?sar?tli addımı m?hz ?dibl?rin ? boyuk fikir-du?unc? sahibi olan yazıcıların sanki h?yat borcuna cevrilir. H. H. Niyazinin dram ?s?rl?rind?n "Kim haqlıdır", "Da?k?nd? s?yah?t", "F?rqan? faci?si", "Muxtariyyat v? ya avtonomiya", "?stibdad qurbanları", "Mart qurbanı Aynisa", "Torpaq islahatı" v? s. adlarını c?k? bil?rik. Bunlardan ?lav? dramaturq "Qara sac" adlı operetta da yazmı?dır. Ozb?k milli teatrının ?sasını qoyanlardan biri kimi H. H. Niyazi yaratdı?ı teatrı muasir v? maraqlı ?s?rl?rl? t?min edirdi. Ozb?k ?d?biyyat?unası Turqun?li Mahmud?liyev "H. H. Niyazi v? Az?rbaycan m?d?niyy?ti " m?qal?sind? bu m?s?l?y? munasib?tini bel? ??rh etmi?dir. "Niyazinin muraci?t etdiyi ?s?rl?rin bir hiss?si orijinal olsa da, bir hiss?si t?bdil v? t?rcum? idi. Az?rbaycan pyesl?ri H. H. Niyazinin daha cox muraci?t etdiyi m?nb? idi. O, 1924-cu il 30 fevralda F?rqan? Maarif dair?sin? gond?rdiyi m?ktubunda yazırdı: "Siz? gond?ril?n 8 ?d?d Az?rbaycan pyesini ozb?k dilin? t?rcum? etm?k lazımdır. ?ubh?siz ki, h?min pyesl?rin ozb?k tama?acılarına t?siri olmu?dur. Bu da gost?rir ki, H. H. Niyazi onları ozu secmi?dir. O, Bakı ?d?bi muhiti il? ?laq?dar idi. H?min ill?rd? Ozb?kistana rus , tatar v? Az?rbaycan teatrl arı tez-tez qastrol s?f?rl?rin? g?lir, oz novb?sind? ozb?k s?n?tkarları da qarda? xalqlar arasında s?n?tl?rini numayi? etdirirdil?r. H. H. Niyazi Ozb?kistanda Az?rbaycan ?d?biyyatının v? s?n?tinin t?kc? t?bli?atcısı yox, h?m d? yax?ı bilicisi idi. O, 20-ci ill?rd? Xar?zm , Buxara v? Nukusda maarif v? teatr i?l?ri il? m???ul olark?n Bakıya da g?lmi?di". Bu faktı h?m d? niyazi?unas t?dqiqatcı kimi tanınan L?ziz Kayumov da ara?dırmalarında d?f?l?rl? yazmı? v? elmi d?y?rl?rl? ??rh etmi?dir.

Ozb?k sovet ?d?biyyatının v? teatrının banisi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

H?mz? sovet ideologiyası dovrund? “ ozb?k sovet ?d?biyyatı”nın v? teatrının banisi kimi ?ohr?t qazanıb. H?mz?nin adı il? ba?lı “Olk?” s?yyar dram truppası ?slind? Skobilev (F?rqan?) s?yyar truppası adlanırdı v? ona Qafur Musaxanov r?hb?rlik edirdi. H?mz? bu truppada dramaturq, rejissor v? suflyor i?l?yib. Bu zaman o, “Kim haqlıdır?”, “Bohtancıların c?zası”, “B?y v? muzdur”, “F?hl? h?yatından” (1918), “La?manın faci?si” (1916-1918, 3 hiss?li), "F?rqan? faci?si" (1918-1920, 4 hiss?li), "Qırmızı qan icind? g?nc korp?l?r", "M?hbusun halı" (1919) kimi pyesl?r yazdı (bu ?s?rl?rin ?ks?riyy?ti itib. ). H?mz? “Z?h?rli omur” dramında o dovrun tama?acı zovqunu n?z?r? alaraq, h?tta faci?vi situasiyaların t?svirind? d? melodramdan , sentimentallıqdan istifad? edibs?, “Bohtancıların c?zası” kimi tama?alarda realizm? yaxınla?ıb, xusus?n d? “Bohtancıların c?zası” v? B?y v? muzdur”. O, h?tta Sovet dovl?tinin dunya inqilabı il? ba?lı saxta ideyasına inanaraq "Dunya kapitalizminin son gunl?ri" (1927) pyesini d? yazdı. Bu dovrd? H?mz? c?didcilik ideyalarından, c?did ?d?biyyatı meyarlarından uzaqla?dıqca ?vv?ll?r ?ld? etdiyi s?n?t nailiyy?tl?rini itirm?y? ba?layır. Bu ?s?rl?rd? ozb?k qadınının inqilabdan ?vv?lki h?yatından b?hs edilir.

Olumu [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1928-ci ild?n o, t?qib v? t?zyiql?r? m?ruz qalıb. H?min ild? ?ahim?rdana gond?rilib. Orada m?kt?b, t?hsil, qadın azadlı?ı m?s?l?l?ri il? m???ul olur. Maddi v? m?n?vi c?tinlikl?r ya?ayacaq. 1929-cu il martın 18-d? Niyazi ?ahim?rdanda H?zr?t ?li nin m?qb?r?sinin ?t?yind? oldurulub. H?mz?nin olumu il? ba?lı tarixcil?r muxt?lif fikirl?r soyl?yirl?r. B?zil?ri onun mill?tcil?r v? ?slam fundamentalistl?ri t?r?find?n da?lanaraq oldurulduyunu iddia ets? d?, yazıcı N?bican Baqi H?mz?nin olumu il? ba?lı bunları deyir:

...Q?tl olub, amma q?tli t??kil ed?nl?r ba?qa, c?zasını c?k?nl?r ba?qadır. Mominl?r c?zalandırılacaqlar. Dindarların bununla hec bir ?laq?si yoxdur. Araq ic?n, sirr c?k?n adam dindardırmı? Onlar donukdurl?r. H?mz?nin olumu il? dindarların hec bir ?laq?si yoxdur. Amma sonra H?mz? b?han?si il? mominl?r m?hv edildi. ?stehza edib yandırdılar...

Xatir?si [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Niyazi ozb?k ?d?biyyatının ?n muhum ilk numay?nd?l?rind?n biridir. O, ilk ozb?k dramaturqu , muasir ozb?k musiqi formalarının banisi, h?mcinin ozb?k sosial realizminin banisi hesab olunur. Epopeya (Oybekin ?s?ri, 1948), roman ( Kamil Ya?enin ?s?ri, 1989), teatr tama?ası (Kamil Ya?en v? A.Umarinin ?s?ri, 1941), s?n?dli filml?r ( ssenarisi L?ziz Kayumov, rejissor N. Otaullayeva, 1960) olmu?dur. H?mcinin 1961-ci ild? rejissor Kamil Ya?enin eyniadlı pyesi ?sasında ?airin h?yatından b?hs ed?n “H?mz?” b?dii filmi ni c?kir. 1965-ci ild? Ozb?k teatrının do?ulmasından b?hs ed?n “Goy gurultusunda do?ulanlar” b?dii filmi c?kilir, onun ba? q?hr?manı H?mz? Niyazidir. Ozb?kistan Milli Universitetinin professoru L?ziz Kayumov H?mz?nin yaradıcılı?ı il? i?l?yir. 1977-1984-cu ill?rd? rejissor ?ohr?t Abbasov un H?mz? H?kimzad? Niyazinin h?yatına h?sr etdiyi “Odlu yollar” e c?kil?c?k. Bu kinoroman Kamil Ya?enin “H?mz?” ?s?ri ?sasında hazırlanıb v? umumilikd? 5 filmd?n ibar?tdir. Filmd? ba? rolu Ozb?kistanın xalq artisti Olmas ?lixocayev ifa edib. 1926-cı il fevralın 27-d? Niyazi Ozb?kistan SSR xalq yazıcısı adını ilk alanlardan olub. 1929-cu ild? Da?k?ndin kuc?l?rind?n birin? H?mz?nin adı verilmi?dir. 1931-ci ild? Da?k?ndd?ki Ozb?k Dovl?t Akademik Dram Teatrına H?mz? adı verildi. Kokand ??h?r ozb?k dram teatrı v? N?m?ngan Dovl?t Pedaqoji ?nstitutu da H?mz?nin adını da?ıyır. Onun xatir?sini ?b?dil??dirm?k m?qs?dil? 1967-ci ild? Ozb?kistan Kommunist Partiyası M?rk?zi Komit?si ?d?biyyat , inc?s?n?t v? memarlıq sah?sind? boyuk nailiyy?tl?ri tanımaq m?qs?dil? H?mz? adına Ozb?kistan SSR Dovl?t Mukafatı nı t?sis edib. Ozb?kistanda bir cox mu?ssis?, o cuml?d?n Da?k?nd metrosu , uc teatr, kooperativ t?s?rrufatları, bir nec? m?kt?b v? kuc?l?r onun adını da?ıyır. Kokanda Niyazinin iki muzeyi var. Bu muzeyl?rd?n biri 1959-cu ild? acılıb. 1968-ci ild? Da?k?nd ??h?rinin yeni yaradılmı? rayonu H?mz?nin adını da?ıyır.

1979-cu ild? Niyazinin anadan olmasının 90 illiyin? h?sr olunmu? SSR? poct z?rfi, Niyazinin 100 illik yubileyinin portreti olan SSR? poct markası , 1989-cu ild? 1 rublluq xatir? sikk?l?ri buraxılmı?dır. ?airin oldurulduyu ?ahim?rdanda m?zarı il? birlikd? m?qb?r? tikilib. Sovet dovrund? 1990-cı ill?rd? sokul?n m?qb?r?nin yanında H?mz?nin heyk?li ucaldılıb. H?mz?nin ??r?fin? 1982-ci ild? Rusiyanın Nava?ino ??h?rind? g?mi yaradılıb. ?ahim?rdanda F?rqan? rayon tarix- diyar?unaslıq muzeyinin ?ahim?rdan filialı f?aliyy?t gost?rir. Muzey H?mz?nin anadan olmasının 100-cu ildonumund? acılıb. 2014-cu ild? Ozb?kistan Milli Kitabxanası nda H?mz?nin anadan olmasının 125 illiyi il? ?laq?dar s?rgi t??kil olunub.

26 mart 2019-cu il tarixind? Ozb?kistan Elml?r Akademiyasının Ozb?k Dili , ?d?biyyatı v? Folkloru ?nstitutu v? Ozb?kistan Yazıcılar Birliyinin birg? t??kilatcılı?ı il? H?mz? Niyazi H?kimzad?nin 130 illik yubileyi munasib?til? elmi-n?z?ri konfrans kecirilmi?dir. Burada tanınmı? ?d?biyyat?unaslar, akademikl?r , yazıcılar , g?nc t?dqiqatcılar i?tirak edibl?r. 2022-ci ild? yazıcı N?bican Baqinin Niazinin h?yatından b?hs ed?n “Qırmızı Da?” kitabı i?ıq uzu gorub. 1990-cı ill?rin ?vv?ll?rind? Da?k?nd Tibb ?nstitutunun qar?ısında yerl???n Niyazinin heyk?li sokulub. H?min il H?mz? kuc?sinin adı d?yi?diril?r?k “Z?rqaynar” olub. 1991-ci ild? Ozb?kistan must?qillik ?ld? etdikd?n sonra H?mz?nin sovet t?bli?atcısı kimi f?aliyy?tinin ?h?miyy?tin? yenid?n baxıldı v? h?min il H?mz? adına mukafat l??v edildi. Ozb?kistan Respublikasının birinci prezidenti ?slam K?rimov un 21 sentyabr 2001-ci il tarixli f?rmanı il? H?mz? adına Ozb?kistan Dovl?t Akademik Dram Teatrının adı d?yi?diril?r?k Ozb?k Milli Akademik Dram Teatrı adlandırılıb. 2012-ci ild? H?mz? ??h?rinin adı Sulh adı il? d?yi?dirilib. 2014-cu il avqustun 29-da Da?k?nd ??h?rinin H?mz? rayonu “Ya?nobad rayonu” adlandırılıb. 2015-ci ild? Da?k?nd ??h?r administrasiyasının 16 iyun 2015-ci il tarixli q?rarı il? metronun “H?mz?” stansiyasının adı d?yi?diril?r?k “Novz?” adlandırılıb.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

H?mcinin bax [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Ozb?kistan ?d?biyyatı

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]