Gubr? ? Bitkil?ri qida madd?l?rl? t?min etm?k ucun torpa?a, b?z?n is? yarpaqlara (kokd?nxaric qidalanma) veril?n uzvi v? mineral madd?l?rdir. Gubr?l?r birinci novb?d?, bitkini asan m?nims?y? bil?c?yi formada olan qida madd?l?rl? t?min edirl?r. Bundan ba?qa gubr?l?r torpa?ın fiziki, kimy?vi v? bioloji xass?l?rini yax?ıla?dırır ki, bu da m?hsulun artmasına v? onun keyfiyy?tinin yax?ıla?masına s?b?b olur. Gubr? verm?kl? m?hsulla birlikd? torpaqdan goturulmu? qida madd?l?ri d? torpa?a qaytarılır. Bununla da torpa?ın m?hsuldarlı?ı b?rpa edilir. Gubr?l?r bir nec? qrupa bolunurl?r:

1. t?rkib v? ya m?n??l?rin? gor?: uzvi, mineral, uzvi-mineral, bakterial, hormonal gubr?l?r;
2. t?rkibind? qida madd?l?rinin miqdarına gor?: birt?r?fli (sad?) v? coxt?r?fli (mur?kk?b v? qarı?ıq) gubr?l?r;
3. t?rkibind?ki faydalı elementl?rin k?sifliyin? gor?: sad? v? z?nginl??dirilmi? gubr?l?r;
4. torpa?a gost?rdikl?ri t?sir? gor?: tur?, neytral v? q?l?vi gubr?l?r;

5.t?siretm? s?ciyy?sin? gor?: bilavasit? t?sir ed?n, dolayı yolla t?sir ed?n v? stimul? ed?n gubr?l?r.

K?nd t?s?rrufatı bitkil?rind?n yuks?k m?hsul ?ld? etm?k v? torpa?ın munbitliyini artırmaq ucun aqrotexniki sisteml?r ic?risind? gubr?l?rd?n istifad? t?dbirl?ri ?n vacib yerl?rd?n birini tutur. Uzvu v? mineral gubr?l?rin t?tbiqi butun k?nd t?s?rrufatı bitkil?rinin m?hsuldarlı?ını yuks?ldir v? onların keyfiyy?tini yax?ıla?dırır. Gubr?l?rd?n s?m?r?li istifad?, bitkil?rd? ??k?rin, ni?astanın, ya?ların, zulalların v? vitaminl?rin miqdarını artırır. Uzvu v? mineral gubr?l?r torpa?ın strukturuna t?sir etm?kl?, torpaq m?hlulunun reaksiyasını, mikrobioloji prosesl?ri yax?ıla?dırmaqla onun (m?hsul) munbitliyinin artmasında aktiv i?tirak edir. ?kincilikd? uzvu, mineral, bakterial v? meliorativ (gips v? ?h?ng) gubr?l?rd?n istifad? olunur.

1798-ci ild? ingilis iqtisadcısı Tomas Maltus "?halinin m?skunla?ma t?crub?si" adlı kitabını cap etdirdi v? burda ozunun m??hur n?z?riyy?sini verdi: Dunya ?halisinin sayı h?nd?si silsil? uzr? artdı?ı halda, movcud olma vasit?l?ri yalnız riyazi silsil? uzr? artır. Bu n?z?riy?d?n bel? cıxır ki, g?l?c?kd? insanları aclıq gozl?yir. Yuz il sonra Carlz Darvinin dostu, onun n?z?riyy?sinin t?bli?atcısı, ingilis alimi Tomas Heksli d? bu n?tic?ni t?sdiq etdi. "Olum a?acından" qacmaq ucun insanlardan m?hsuldarlı?ı sur?tl? artırmaq, bunun ucun is? bitkil?rin qidalanmasını yax?ıla?dırmaq t?l?b olunurdu. Gost?ril?n istiqam?td? ilk t?crub?ni XVII ?srin 30-cu ill?rind? oz dovrunun tanınmı? aliml?rind?n biri olan niderlandlı h?kim v? ?lkimyacı Yan Baptist van Helmont aparmı?dır. O, 200 funt a?ırlı?ında (80 kq-a yaxın) quru torpaq goturub boyuk dibc?y? doldurdu v? ora soyud buda?ı basdırıb mutamadi olaraq ya?ı? il? suladı. Budaq kok atıb boyudu v? a?aca cevrildi. T?crub? 5 il davam etdi. Butun bu vaxt ?rzind? bitkinin kutl?si 164 funt 3 unsiya (66 kq-a yaxın) artdı, torpaq is? c?mi 3 unsiya y?ni 100q-dan az azaldı. Bu n?tic?d?n van Helmont bel? q?rara g?ldi ki, bitkil?r qida madd?l?rini yalnız sudan alır. Sonrakı t?dqiqatlar bunu t?kzib etdi. Bitkil?rin ?sas kutl?sini t??kil ed?n karbon elementi suyun t?rkibind? olmadı?ına gor? bel? cıxırdı ki, onlar karbon qazını udaraq "hava il?" qidalanır. Bitkil?rin "hava qidası" n?z?riyy?sini isvecr?li botanik v? fizioloq jan Senevye (1742-1809) inki?af etdirdi. O, t?crubi olaraq subut etdi ki, bitkil?rin yarpaqlarında karbon qazının parcalanması ba? verir: oksigen ayrılır, karbon is? bitkid? qalır. B?zi aliml?r bu noqteyi-n?z?rl? razıla?madılar, onlar bel? hesab edirdil?r ki, bitkil?rin qidasının ?sasını torpa?ın uzvi madd?l?ri t??kil edir. Bunu ?sirl?rl? aparılan k?nd t?s?rrufatı t?crub?l?ri t?sdiq edirdi: curuntu il? z?ngin, peyinl? yax?ı gubr?l?nmi? torpaq bol m?hsul verir. Dahi alman kimyacısı Yustus Libix ilk d?f? torpaqda mineral madd?l?rin tuk?nm?sini v? onların yenid?n torpa?a qaytarılmasının vacibliyini gost?rmi?dir.

Peyin, peyin ?ir?si, qu? zılı, torf, muxt?lif bitki kompostları, ??h?r t?s?rrufatlarının uzvu tullantıları (cirkab suları, cirkab suların cokuntul?ri, ??h?r zibill?ri), sapropel, ya?ıl gubr? (sideratlar) aiddirl?r. Uzvu gubr?l?rin t?siri 3-4 il v? daha artıq mudd?td? musb?t t?sirini gost?rir. Respublikanın butun bolg?l?rind? ?sas uzvu gubr? peyindir. Peyin k?nd t?s?rrufatı heyvanlarının do??n?kli v? do??n?ksiz b?rk v? sulu ifrazat formasıdır. Do??n?k - Peyinin z?ruri t?rkib hiss?si olmaqla onun fiziki-kimy?vi xass?l?rini yax?ıla?dırır. Do??n?yin boyuk zoogigiyenik v? aqronomik ?h?miyy?ti vardır. О heyvanlar ucun yum?aq, quru yataq ?m?l? g?tirm?kl? yana?ı onların quru v? b?rk ifrazatlarını ozund? saxlayır, p?y?l?rd?ki z?r?rli qazları udur v? peyin cıxımını artırır. Do??n?kl? birlikd? peyin? ?lav? qida madd?l?ri daxil olur ki, bunlar da mikrobioloji prosesl?rin t?siri il? bitkil?rin daha yax?ı m?nims?y? bil?c?yi formaya kecir. Do??n?k ucun muxt?lif materiallardan о cuml?d?n kul??, torf, saman, x?z?l, iyn?yarpaq, a?ac k?p?yi v? s. istifad? olunur. Kul?? do??n?yi uz?rind? hazırlanan peyin kul??li peyin, torf do??n?yi uz?rind? hazırlanan peyin is? torflu peyin adlanır. B?zi ??rq olk?l?rind? do??n?k ucun curuntulu torpaqdan da geni? istifad? olunur. Bu cur peyin? torpaqlı peyin deyilir. Do??n?k olmadıqda v? уa catı?madıqda p?y?l?rd? do??n?ksiz peyininin t?rkibind? olan qidalı madd?l?rin xeyli hiss?si itir. Bu do??n?kl?rin heyvanın duru ifrazatlarını ozl?rin? muxt?lif s?viyy?d? hopdurma xususiyy?tin? malikdir Peyinin t?rkibind? bitkiy? lazım olan butun qida madd?l?ri oldu?u ucun onu tam gubr? adlandırmaq olar. Onun keyfiyy?ti heyvanın novund?n, yemin t?rkibind?n, do??n?yin keyfiyy?t v? k?miyy?td?n, yı?ılma v? saxlanmasından asılıdır. Do??n?kli peyin - 25% quru, 75% su il? t?min olunub. Orta hesabla bel? peyinin t?rkibind? 0,5% azot, 0,25% fosfor , 0,6% kalium, 0,35% kalsium vardır. Peyin torpa?a verildikd? torpaq mikroflorası faydalı bakteriya qrupları il? z?nginl??ir. Atların v? qoyunların peyinind? mikrobioloji prosesl?rin tez getm?si n?tic?sind? uzvu madd?l?rin parcalanması n?tic?sind? yuks?k miqdarda istilik alınır. Atlara nisb?t?n iri buynuzlu malların peyini daha n?m oldu?u ucun onda parcalanma gec gedir. Peyinin saxlanması usulu onun keyfiyy?tini t?yin edir. ?g?r peyin bo? yı?ılarsa ora coxlu hava daxil oldu?u ucun o tez parcalanır, coxlu azot v? uzvu madd?l?r itirir. Bel? saxlanma usul isti usul adlanır. ?g?r peyin iri tı?larla v? kip yı?ılmı?dırsa (eni 3?4 m, hundurluyu 1,5 m ) onda peyin? hava daxil olması c?tinl??ir. Bu halda peyinin parcalanması t?dric?n gedir, azot v? uzvu madd? itkisi az olur. Peyinin soyuq saxlaması usulu daha s?m?r?lidir, bu t?s?rrufatlarda geni? t?tbiq olunur. Parcalanma d?r?c?sin? gor? peyin t?z?, z?if parcalanmı?, yarımyanmı?, cox yanmı? v? curumu? olur. T?z? peyin heyvandarlıq binalarından goturulur. Onu d?rhal torpa?a verm?k olmaz, cunki, ?ks halda sah?l?rd? alaq otlar bit?r v? heyvanların epidemik x?st?lik tor?dicil?ri geni? yayıla bil?r. Onu peyin anbarına v? ya sah?l?r? da?ıyaraq iri tı?lar ??klind? yı?ırlar. ?ki v? ya iki ay yarımdan sonra t?z? peyin z?if parcalanmı? olur. Onun t?rkibind?ki kul?? oz r?ngini v? mohk?mliyini qism?n saxlayır. Bel? peyind?n muxt?lif kompostların hazırlanmasında istifad? olunur. Tı?da 3-4 ay mudd?tind? kip ??kild? saxlandıqdan sonra yarımyanmı? peyin alınır. Onun t?rkibind?ki samanın r?ngi tund q?hv?yi r?ngli olub asanlıqla parcalanır. Bel? peyinin c?kisi ilk c?kisin? nisb?t?n 15-30 % az olur: onun ?sas ?kini altına verirl?r. Cox yanmı? peyin qara r?ngli,azca rutub?tli, bircinsli kutl?dir. Kul??in ayrı-ayrı hiss?l?ri tamamil? parcalanmı?dır v? bir-birind?n secilmirl?r. ?lk c?kisin? nisb?t?n itkisi 50 %-dir. Bel? peyin, ?g?r payızda ?sas gubr? verilm?yibs? yazda muxt?lif bitkil?r altında veril? bil?r. Peyin uzun mudd?t saxlandıqdan sonra (b?z?n bir nec? il mudd?tin?) curumu? peyin alınır. O yum?aq, tokul?n bircinsli kutl? olub, tund r?ngli, ilk c?kisini 75 %-? q?d?rini itirmi? olur.

• Curumu? peyinin t?rkibind?ki qiym?tli uzvu madd?l?rin v? azotun (20-25 %) xeyli hiss?si itmi? olur. Quru v?ziyy?td? onun t?rkibind? 12 %, su v? 88 % quru madd? vardır ki, onda azot 1,5 %; P2O5 -0,7-1,6%; K2O-1,5-2,8% arasında olur. Curumu? peyind?n bakterial v? mikrogubr?l?r hazırlanaraq s?pinl? birlikd? t?tbiq olunması ucun istifad? olunur.

Bu uzvi gubr? oz gubr?l?yici keyfiyy?ti il? peyind?n yuks?kdir v? tez t?sir etm?sin? gor? is? mineral gubr?l?rd?n hec d? geri qalmır. Qu? zılı qiym?tli, xeyli qatı v? tez t?sir gost?r?n uzvi gubr?dir. Peyin kimi onun da t?rkibind? bitkil?r? lazım olan butun ?sas qidalı madd?l?r vardır. Lakin qu? zılında bunlar daha coxdur. Buna s?b?b qu?ların daha quvv?li yeml?rl? qidalanmasıdır (c?dv?l 1). ?l ?rzind? 100 toyuqdan 6-8 sentner, h?min sayda ord?kd?n 8-9 sentner v? qazdan 10-12 sentner zıl yı?maq mumkundur. Qida madd?l?rinin miqdarı qu?ların novund?n v? yemin keyfiyy?tind?n asılıdır ^[1] .

Qu? zılının kimy?vi t?rkibi,%

Qu?un novu	H 2 O	N	P 2 O 5	K 2 O	CaO	MgO	SO 3
Toyuq	56	1,5	1,8	0,9	2,4	0,8	0,5
Ord?k	71	0,8	0,9	0,6	1,7	0,2	0,3
Qaz	78	0,6	0,5	1,0	0,7	0,3	1,1

Torpa?ın munbitliyini saxlamaq v? m?hsuldarlı?ı yuks?ltm?k ucun mineral gubr?l?rd?n istifad? etm?k lazım g?lir. Yerli ??raitd?n asılı olaraq ad?t?n azot, fosfor v? kalium gubr?l?rind?n muxt?lif formada v? birl??m?l?r ??klind? istifad? olunur.

M?lumdur ki, mineral gubr?l?r t?rkibind?ki qida elementl?rinin sayına gor? sad? (birelementli), kombin? edilmi? (ikielementli) v? mur?kk?b, yaxud kompleks (coxelementli) novl?r? bolunur. ?slind? butun mineralgubr?l?rin t?rkibind? bir nec? kimy?vi element olur, bunların da b?zil?ri bitkil?r? ziyan g?tir? bil?r. Butun sad? gubr?l?rd? (ammonyak ?orası, sidik covh?ri, superfosfat) mikroelementl?r; sulfatlarda (kalium,maqnezium, ammonium) kukurd; superfosfatda ftor; kalium duzlarında v? kalium xloridd? xlor v? natrium olur ki, bunların miqdarı az olduqda bitkil?r? xeyir, artıq olduqda is? ziyan yetirir. Gubr?l?rd?n hec biri bitkil?rin yuks?k m?hsuldarlı?ını ayrılıqda t?min ed? bilmir. Odur ki, h?tta kompleks gubr?l?rl? ?lav? yeml?m?l?r zamanı dig?r mineral, yaxud uzvi gubr?l?rd?n d? istifad? olunmalıdır. Bitkicilikd?bitkil?rin boyum?sin? v? m?hsuldarlı?ına s?m?r?li t?sir ed?n coxlu gubr? novl?rind?n istifad? edirl?r. M?lum oldu?u kimi, azot bitkinin qidalanması ucun ?sas element sayılır, odur ki, azot gubr?l?ri?kinciliyin kimyala?dırılmasının ?sas komponentl?rin? aiddir. Lakin qida elementl?rinin balansla?dırılmaması, su rejimi pozulduqda, kifay?t q?d?r i?ıqlanma olmadıqda v? dig?r ?lveri?siz ??raitd? azot gubr?sinin yuks?k dozada verilm?si torpaq munbitliyinin a?a?ı du?m?sin? v? qida m?hsullarının cirkl?nm?sin? s?b?b ola bil?r. Azot gubr?sinin dozasının artırılması, h?m ?ld? olunan m?hsulda nitratların artmasına s?b?b olur, h?m d? m?hsulda ≪C≫ vitamininin, ??k?rin v? dig?r madd?l?rin azalmasına, bununla da, onların bioloji d?y?rinin a?a?ı du?m?sin? s?b?b olur.

• Azot gubr?l?ri t?bii suları da cirkl?ndirir. Su obyektl?rin? azotun axması h?m t?bii (iqlim v? hava, hidrologiya, relyef), h?m d? antropogen faktorlarla (?razinin k?nd t?s?rrufatında istifad? d?r?c?si, t?tbiq olunan ?kincilik sistemi, gubr?nin dozası v? s.) ba? verir.

Gubr? veril?nd?n ?vv?l torpaqda ?h?ngl?m? aparılmalıdır, bu torpa?ın tur?ulu?unu a?a?ı salır v? nitratların b?rpa olunma prosesini aktivl??dirir Nitratların toplanmasında gubr?nin verilm? vaxtı muhum rol oynayır. Kokmeyv?lil?rin v? k?l?min kutl?vi yeti?diyi dovrd? azot gubr?sinin verilm?si tovsiy? olunmur

• Ammonyak ?orası ? azot gubr?sidir, t?rkibind? 33-35% azot elementi var, suda asan h?ll olur, torpa?a bitkil?rin ?kilm?sind?n ?vv?l verilm?lidir, ?itillik torpaqları ?lav? yeml?ndirm?l?rd?n otru ?lveri?lidir.Onu a?zı ba?lı qabda, quru v? s?rin yerd?, oddan aralıda saxlamaq lazımdır.
• Sidik covh?ri ? azot gubr?sidir, t?rkibind? 46% azot elementi var, suda asan h?ll olur, ?ks?r?n ?lav? yeml?m?l?rd? istifad? edilir, yax?ı olar ki, quru yerd? saxlanılsın.

K?nd t?s?rrufatında t?tbiq olunan fosfor gubr?l?ri, ?sas?n bitki t?r?find?n asan m?nims?nil?n, suda h?ll olan novl?rd?n ibar?tdir. Bura superfosfat v? ikiqat superfosfat, h?mcinin mur?kk?b gubr?l?r - ammofos, diammofos, nitroammofoska, karboammofoska daxildir.

• D?n?v?rl??dirilmi? ikiqat superfosfat ? fosfor gubr?sidir, t?rkibind? 42-50% fosfor elementi var, isti suda daha yax?ı h?ll olur, cokuntu verir, saxlama zamanı yapıxmır, payızda, yaxud erk?nyazda ?sas yeml?m?d? (s?pm? v? ?km? zamanı cızlara v? calalara) istifad? olunur, ?lav? yeml?m?l?rd? nadir hallarda i?l?dilir.
• Presipitat ? fosfor gubr?sidir, t?rkibind? 38% fosfor elementi vardır, suda h?ll olmur, payızdan torpa?ı ?sas gubr?l?m? ucun istifad? edilir; yax?ı saxlanılır.
• Fosfor muhum biogen elementl?r? aiddir. Canlı orqanizml?rin fosfora olan t?l?batı azotdan t?xmin?n 10 d?f? az olmasına baxmayaraq, o, bitki ucun yalnız qidalanma m?nb?yi deyil, h?mcinin enerji mubadil?sind? v? artım prosesind? ?sas rol oynayır

Tam yararlı m?hsul alınmasına ?lveri?li ??rait yaratmaq ucun torpaqda kifay?t q?d?r m?nims?nil?n fosfor olmalıdır. Lakin bununla yana?ı, fosfor gubr?l?ri il? birlikd? torpa?a coxl sayda torpaq muhitind? az h?r?k?td? olan toksik elementl?r d? daxil olur. Superfosfat t?rkibind? daha coxlu miqdarda cirkl?ndirici madd?l?r olması il? f?rql?nir . Bundan ba?qa fosfor gubr?l?rinin t?rkibind? ftor toksik birl??m?l?ri d? olur. Gubr? kimi istifad? olunan fosforun xeyli hiss?si torpaqda qalır, bel? ki, torpaqda olan Ca, Al v? Fe-la birl??ir. Aparılan t?dqiqatlar t?bii fosfatların t?rkibind? radioaktiv elementl?rin (uran, radium) olmasını t?sdiq edir. ?n cox yayılan kalium gubr?l?rin? kalium-xlorid, kalium-sulfat, t?bii kalium duzu xammalı (?sas?n silvinit) v? b. aiddir. Bu gubr?l?r h?mcinin ?traf- t?bii muhit? m?nfi t?sir gost?rir.

• Kalium gubr?l?rin t?rkibind? ballast elementl?ri (Cl, Na) d? olur, yuks?k dozada sistematik gubr?l?m? apardıqda onlar torpaqda toplanaraq onun munbitliyini a?a?ı salır.

Kalium gubr?l?rinin t?rkibind? olan metallar (Cd, Hg, Pb,Al) canlı orqanizml?rd? toplana v? qrunt sularına daxil ola bil?rl?r. Kaliumun yuyulması su rejimi tipind?n, torpa?ın qranulometrik t?rkibind?n, t?rkibind?ki humusun v? kalium ehtiyatının miqdarından asılıdır. Kaliumun v? dig?r qida elementl?rinin itirilm? miqdarına, h?mcinin bitki ortuyunun movcudlu?u, aqrotexniki qaydalara riay?t olunması, suvarma norması, torpa?ın tur?ulu?u v? yerin relyefi t?sir gost?rir. Kaliumun cox itm?sinin, s?th v? qrunt sularının cirkl?nm?sinin qar?ısını almaq ucun kalium gubr?l?ri torpa?ın ?sas bec?rilm?sinin (?umun) altına verilm?lidir.

• Kalium-sulfat ? ?n yax?ı kalium gubr?sidir, t?rkibind? 45-50% kalium elementi vardır, suda yax?ı h?ll olur v? saxlanılır. ?itillikl?rd? torpa?ın ?sas hazırlanmasında, ?itil qarı?ıqlarında v? ?lav? yeml?m?l?rd? istifad? olunur. ?lav? olaraq, t?rkibind? 18% kukurd vardır.

H?mcinin mineral gubr?l?rin qarı?ı?ından ibar?t gubr?l?rd?n d? geni? istifad? olunur.

• Maqnezium-sulfat ? maqnezium gubr?sidir, t?rkibind? 10% maqnezium elementi var, suda yax?ı h?ll olur v? saxlanılır, torpa?ın ?sas yaz hazırlanması, ?itillik v? istixana torpaqlarının hazırlanması zamanı v??lav? yeml?m?l?rd? i?l?dilir. ?lav? olaraq, t?rkibind? 13% kukurd vardır.
• Kalsium ?orası ? kalsium gubr?sidir, t?rkibind? 22% kalsium elementi var, suda yax?ı h?ll olur, yalnız quru yerd? ortulu qablarda saxlanmalıdır, ?lav? yeml?m?l?rd? istifad? edilir. T?rkibind?, ?lav?olaraq, 15% azot vardır.

Kalium ?orası ? kalium-azot gubr?sidir, t?rkibind? 38% kalium v? 13% azot vardır, suda yax?ı h?ll olur, saxlanır, istixanalarda bitkil?rin ?lav? yeml?ndirilm?sind?n otru ?n yax?ı gubr?dir.

• Kalimaqneziya ? kalium-maqnezium gubr?sidir, t?rkibind? 26-28%≫ kalium v? 16% maqnezium vardır, cokuntu il? h?ll olunur, ?sas hazırlanmalarda v? ?lav? yeml?ndirm?l?rd? istifad? edilir.
• Nitrofoska ? t?rkibind? 11%≫ azot, 10% fosfor, 1 P/o kalium vardır. Yax?ı saxlanır, suda h?ll edildikd? fosfor birl??m?si ??klind? cokuntu ?m?l? g?tirir, cox vaxt bitkil?r? l?ng t?sir etdiyi ucun ?sas?n ?sas hazırlamalarda, az hallarda ?lav? yeml?m?l?rd? istifad? olunur.
• Ammofos ? fosfor-azot gubr?sidir, t?rkibind? 39% fosfor v? 18% azot vardır, suda yax?ı h?ll olur, saxlanır, ?sas hazırlamalarda butun bitkil?rin altına verilir, istixanalarda tez-tez istifad? edilir. Fosfor catı?mazlı?ıboyuk olduqda ?lav? yeml?m?l?rd? d? istifad? edilir.
• Karbamid ? azot gubr?sidir, t?rkibind? 46% azot elementi var. Azot zulalların t?rkibin? daxildir. O catı?madıqda ya?ıl kutl?nin ?m?l? g?lm?si l?ngiyir, bitkil?r pis boyuyur, yarpaqları sol?unla?ır v? saralır. Azotlu gubr?l?r yaz vaxtı bitkil?r? xusus?n cox lazım olur. ?ks?r?n ?lav? yeml?m?l?rd? istifad? olunur. Suda asan h?ll olur. Tur? olmayan torpaqlar ucun m?sl?h?t gorulur. .
• Rastvorinl?r ? t?rkibind? 10%-d?n 20%-d?k azot, 5%-d?n 40%-d?k fosfor, 6%-d?n 20%-d?k kalium olan mur?kk?b gubr?l?rdir. Rastvorinin bir novunun t?rkibind? 6% maqnezium vardır. Yax?ı saxlanır v? suda tamh?ll olurlar. Bitkil?r? tez t?sir gost?rdiyi ucun yalnız ?lav? yeml?m?l?rd? istifad? edilm?si m?sl?h?tdir.
• Maye gubr?l?r ? Maye halında olan yerli (peyin ?ir?si) v? zavodlarda istehsal edil?n (maye halında olan ammonyak, ammonyaklı su v? s.) gubr?l?rdir. Maye halında olan gubr?l?ri ?ks?r hallarda, bitkil?rin kokd?nxaric (yarpaqlarla) yeml?nm?si ucun suda h?ll olan gubr?l?rd?n (?oralardan, kalium xlordan v? s.) hazırlayırlar. Maye halında olan ammonyakın (t?rkibind? 82,3% azot vardır.) v? ammonyaklı suyun (t?rkibind? 20-25% azot vardır) gubr? kimi i?l?dilm?si boyuk perspektiv? malikdir. Maye ammonyakda olan azotun qiym?ti, ammonium ?orası v? dig?r gubr?l?rd? olan azotdan bir nec? qat ucuzdur. Lakin maye halda olan ammonyakın da?ınması, saxlanması v? s?pilm?si ucun, 30 atmosfer t?zyiq? qar?ı davamlı olan xususi cihazların lazım olması, onun geni? sur?td? t?tbiq edilm?sini c?tinl??dirir. .
• Tam gubr?l?r ? T?rkibind? muxt?lif nisb?tl?rd? 3 qida madd?si (azot, fosfor, kalium) olan gubr?l?rdir. Bel? gubr?l?r? nitrofoska, ammofoska, uzvi gubr?l?rd? is? peyin aiddir. Tam gubr?l?r qarı?ıq v? mur?kk?b gubr?l?r qrupuna ayrılırlar.

Gubr? sistemind? uzvi gubr?l?r muhum ?h?miyy?t k?sb edir. Lakin yuks?k m?hsuldar torpaq yaratmaq yalnız uzvi gubr?l?rin hesabına mumkun deyildir. T?s?rrufatda kifay?t q?d?r uzvi gubr?l?rd?n istifad? edildikd? torpaqda humusun balansı musb?t ola bil?r. Lakin mineral gubr?l?rd?n istifad? etm?d?n torpaqda fosfor v? kaliumun balansmı t?min etm?k qeyri-mumkundur. Uzvi v? mineral gubr?l?rin bitkiy? v? torpa?a t?siri muxt?lifdir. Mineral gubr?l?rd?n (xususil? azot, qism?n kalium gubr?l?ri) qida madd?l?ri bitkil?r t?r?find?n gubr? veril?nd?n sonra dem?k olar ki, d?rhal maksimum, uzvi gubr?l?rd?n is? uzvi madd?l?rin mineralla?ması prosesind? t?dric?n istifad? olunur. Odur ki, lazım g?ldikd? bitkinin qidalanması ucun mineral gubr? verilm?lidir. ?g?r mineral gubr?l?r, ?sas?n torpa?ın qida rejimini yax?ıla?dırırsa, uzvi madd?l?r is? bununla yana?ı, h?m d? torpa?ı humusla z?nginl??dirir, onun fiziki-kimy?vi xass?l?rini yax?ıla?dırır, torpaq mikroflorasının aktivliyini artırır. Uzvi v? mineral gubr?l?rin birlikd? verilm?si, onların eyni miqdarda ayrılıqda verilm?si il? muqayis?d? oz musb?t t?sirin? gor? daha effektli n?tic? ?ld? olunur. ?kin sah?l?ri ucun gubr?l?m? sistemi t?tbiq etdikd?, ?kin dovriyy?sind? ayrı-ayrı bitkil?r ucun v? mineral gubr?l?rin dozasını, verilm? mudd?tini v? usullarını duzgun mu?yy?n etm?k olduqca muhum m?s?l?dir. Verilm? vaxtına gor? s?pind?n ?vv?l, s?pin vaxtı (c?rg?l?r?, yuvalara) v? s?pind?n sonra (?lav? gubr?) gubr?l?m? t?tbiq edilir. S?pind?n ?vv?l gubr?l?r, bir qayda olaraq, d?rin ?um altına verilir. Onlar butun vegetasiya dovrund?, xusus?n bitkil?r intensiv boyuy?n, inki?af ed?n v? ?n cox qida elementl?ri s?rf ed?n dovrd? bitkil?rin qidalanmasını t?min etm?k ucundur. Buna gor? s?pind?n ?vv?l gubr?l?m?y? ?sas gubr?l?m? deyilir. Kotanla basdırılan gubr? torpa?ın d?rin, daha cox rutub?tli qatına du?ur v? buna gor? bitkil?r ondan dem?k olar ki, butun vegetasiya dovrund? s?m?r?li istifad? edir. S?pind?n ?vv?l gubr?l?r, torpa?ın bec?rilm? sistemind?n aılı olaraq, muxt?lif vaxtlarda veril? bil?r. ?g?r torpaq payızda d?rin bec?rilib yazda yalnız s?pinqaba?ı kultivasiya edil?rs?, gubr?l?r dondurma ?um altına verilir. S?pin vaxtı gubr?l?rin c?rg?l?r? v? ya calacıqlara verilm?si ?sas?n bitkil?ri inki?afın ilk dovrund? qida il? t?min etm?k ucundur. Buna gor? bu usulla gubr?l?r kicik doza il? verilir. Bitkil?r ilk inki?af fazasmda ?lveri?li olmayan ??rait?, о cuml?d?n qida elementl?rinin catı?mazlı?ına xususil? cox h?ssas olurlar. S?pin vaxtı gubr?l?rin kicik dozasının c?rg?l?r? v? ya calacıqlara verilm?si cavan bitkil?rin qidalanması ucun ?lveri?li ??rait yaradır; bunun n?tic?sind? bitkil?r sur?tl? inki?af edir v? ?lveri?li olmayan ??rait?, m?s?l?n, rutub?tin muv?qq?ti catı?mazlı?ına, ziyanvericil?r v? x?st?likl?rd?n z?d?l?nm?y? dozumlu olur, h?m d?, sonra alaq otları il? asanlıqla mubariz? apara bilirl?r. Yuks?k m?hsul goturm?k v? onun keyfiyy?tini yax?ıla?dırmaq i?ind? ?lav? gubr?l?nm?yin (s?pind?n sonra) boyuk ?h?miyy?ti var. Bu usul bitkil?rin inki?afının mu?yy?n dovrund? onların qidalanmasını gucl?ndirm?y? imkan verir. Gubr?l?rd?n istifad? musb?t effekti il? yana?ı ekoloji probleml?r d? yaradır. ?cm?li suda v? ya ?rzaq m?hsulunda nitratların konsentrasiyası t?yin olunmu? normadan artıq olduqda insanın sa?lamlı?ı ucun t?hluk?lidir H?r bir t?s?rrufatcı gubr?l?rd?n daha yax?ı v? nec? istifad? etm?y? nail olmaq ucun (gubr?l?rin suvarma suyu il? verilm?si v? s.) mu?yy?n t?crub? toplamalı v? yeni mut?r?qqi usullardan istifad? etm?lidir.

1. R.Q.Huseynov” Az?rbaycanda gubr?l?m? sisteminin aqrokimy?vi ?sasları”,Bakı,1961
2. М.П.Петухов,Е.А.Папова,Н.Х.Дудина ” Агрохимия и система удобрения.Москва, 1979