^[1] Fullerenl?r v? ya Buckminster fulleren (dig?r adı "Buckyballs") ? 60 Karbon atomu il? meydana g?lmi? bir molekuldur . Kur?, silindir v?ya q?f?s ??kill?rind? olur. Spesifik molekul olaraq 12 be?bucaq v? bir nec? altıbucaqdan ibar?t q?f?s? malikdir.

Tarixi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1973-cu ild? D.A. Bocvar v? E.G. Halpern Rusiyada v? bir q?d?r ?vv?l is? Yaponiyada E. Osawa kvant kimy?vi hesablamalar ?sasında ?ar ??killi karbon molekullarının ? karbododekahedron C20 v? karbo-s-ikosahedron C60 movcudlu?unu t?xmin etdil?r. H?m d? ?vv?lc?d?n onların sabit v? kimy?vi c?h?td?n stabil olmaları soyl?nilmi?dir. 1985-ci ild? N.V Kroto , R.F. Kerl, R.E. Smolli helium i?tirakı v? lazerin t?siri il? 10000 ⁰ C temperaturda qrafitin buxarlanmasından sonra bu cur ?ar ??killi molekulların movcudlu?unu a?kar etmi?dir. Karbon atomunun C ₆₀ v? C ₇₀ molekulları ilk d?f? altı v? be?t?r?fli geodezik qubb?ni in?a ed?n amerikalı muh?ndis v? memarı Richard Bakminster Fullerenin (1895?1983) ??r?fin? fullerenl?r adlandırılmı?dır. 1996-cı ild? N.V. Kroto, R. F. Kerl v? R. E. Smolli fullerenl?rin g?l?c?k t?dqiqatları ucun Nobel mukafatına layiq gorulmu?l?r. Fullerenl?rin bir cox novu var v? hal-hazırda C ₆₀ , C ₇₀ , C ₈₀ , C ₂₄₀ , C ₅₄₀ v? s. kimi adlanır. (indeks karbon atomlarının sayını gost?rir ). ?n cox tanınan fulleren C ₆₀ -dır.

Fulleren n?dir? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Karbonun allotropik formaları [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Fullerene, nanometrinin ucd? bir hiss?si (milimetrenin milyonda bir hiss?si) olub nisb?t?n yaxınlarda a?kar edilmi? bir maddi hiss?cikdir. Fulleren karbonun bir formasıdır. Uzun mudd?tdir ki, latın ?lifbası il? ifad? olunan karbon C qrafit v? almaz kimi m?lum olmu?dur. Kristal q?f?sd? karbon atomlarının yerl??dirilm?si il? qrafit v? almaz f?rql?nir. 1967-ci ild? SSR? Elml?r Akademiyasının Element-uzvi birl??m?l?ri ?nstitutunda karbonun ucuncu bir forması ? x?tti, cubuqlu formalı molekullarından ibar?t olan karbin sintez ediimi?dir. Altmı? karbon atomundan ibar?t fulleren futbol topu ??klind?dir v? buna gor? d? b?zi erk?n yazarlar onu futbolin adlandırmı?lar. 1990-cı ild? P. Kretcmer v? D. Huffman helium muhiti v? elektrik qovsund? qraflı elektrodların buxarlanmasından fullerenl?rin ?ld? edilm?si ucun bir usul t?klif etmi?l?r. C60 v? C70 molekullarından ?lav? boyuk kutl?si olan ?ara b?nz?r dig?r molekullar da alınır. ?lav? t?dqiqatlar gost?rmi?dir ki, fullerenl?r aromatik h?lledicil?r, m?s?l?n benzol, toluol v? ya ksilol il? qatıla?dırılmı? qrafitin buxarlanma m?hsullarından ekstraksiya vasit?sil? ayrılır. Bundan ?lav?, onları 450?600 °C temperaturda vakumda sublimasiya il? ayırmaq olar. T?dqiqat ucun sad? usullarla fullerenl?rin ?ld? edilm?sind?n sonra "fulleren bumu" ba?lamı?dır. Moht???m xususiyy?tl?ri il? ba?lı n??rl?rin axını sur?tli ??kild? artmı?dır. Bir cox olk?l?rd? fullerenl?rl? ba?lı elmi v? texniki proqramlar hazırlanmı? v? fullerenl?r elmi qeyri-adi sur?tl? inki?af etmi?dir. Hal-hazırda q?rbd? movcud olan fulleren v? karbon nanomateriallarının istehsalı il? m???ul olan ixtisasla?dırılmı? firmalar yaradılmı?dır. Fullerinl?rin t?dqiqi v? istehsalının t??kilin? s?rf olunan v?sait tez bir zamanda maya d?y?rini od?yir. T??ssuf ki, Ukrayna ? Kiyev, Xarkov v? Donetskd? bu sah?y? mara?i olan aliml?rin ayrı-ayrı qrupları fullerenl?rin numun?l?rini oz ehtiyacları ucun ya xaricd?n ?ld? etm?k yaxud da onları sintez etm?k m?cburiyy?tind? qalırlar ki, bel? fullrenl?rin d? keyfiyy?ti t?sdiq olunmamı?dır.

Fiziki v? kimy?vi xass?l?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

^[2] Fullerenl?r qeyri-adı kimy?vi v? fiziki xass?l?r? malikdirl?r. Yuks?k t?zyiqd? C ₆₀ cox b?rk olur, lap almaz kimi. Fullerenl?r maqnit v? yuks?kkecirici xass?y? malikdirl?r. ?lk d?f? fullerenl?ri qrafitin kondensl??mi? buxarından b?rk qrafit numun?l?rinin lazer ?ualanmasından almı?lar. 1990-cı ild? B. Kretcmer, Lembon , D. Xaffman qrafit elektrodlarını qovs ??killid? helium nitritind? a?a?ı t?zyiqd? qrafit elektrodlarının yandırılması il? almı?lar. Fullerenl?r qeyri-duz optiki xass?y? malikdirl?r.

?stifad? sah?si [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Fullerenl?r texniki yarımkecirici materiallar kimi, akkumulyatorlar v? elektriki batareyalarda , farmakologiyada , yan?ınaqar?ı istifad? olunan , r?ngl?rd?, gun?? elementl?rinin hazırlanmasında istifad? edilirl?r.

Ya?lar ucun universal coxfunksiyalı fulleren t?rkibli a?qarlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Ya?lar ucun universal coxfunksiyalı fulleren t?rkibli a?qarlar - cox funksiyalı olma?ına ?sas?n ya?ın t?rkibind? olan dig?r qatqı madd?l?rl? qar?ılıqlı reaksiyaya girm?y?n v? onların t?sir mexanizmini z?ifl?tm?y?n, muxt?lif ya?lara, o cuml?d?n muh?rrik ya?ı, transmissiya, hidrogucl?ndirici mayel?r?, s?naye v? surtku ya?larına ?lav? etm?k ucun n?z?rd? tutulmu? a?qarlardır.

Yeyilm? v? surtunm?y? qar?ı xass?l?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

A?qar, ya?da asanlıqla h?ll olan, qatılı?ı 82% -d?n az olmayan C60- C84 fullerenl?r qarı?ı?ından ibar?tdir. Fulleren hiss?cikl?ri tribokontakt zonasında surtunm? s?thind? cok?r?k ya?layıcı qoruyucu t?b?q? ?m?l? g?tirirl?r. Bu zaman surtunm? s?thinin k?l?-koturluyunun fulleren hiss?cikl?ri il? doldurma prosesl?ri ba? verir ki, bu da surtunm? s?thinin ?la i?l?nm?si il? n?tic?l?nir . 100 nm-d?k qalınlı?a malik qoruyucu fulleren t?b?q?si surtunm? qur?ularının omrunu 3?8 d?f? uzadaraq q?za v?ziyy?tinin ba? verm?sinin qar?ısını alır, surtunm? duyunl?rinin yukl?m? qabiliyy?ti 2?3 d?f?y? q?d?r, surtunm? duyunl?rin? olan t?zyiqin i? intervalını 2 d?f?y? q?d?r artırıraraq,surtun?n s?thl?rin yenid?n i?l?nm?si mudd?tini azaldır .

Oksidl??m?y? qar?ı xass?l?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Bundan ?lav?, ya?da fullerenl?rin qism?n h?ll olması termiki v? oksidl??dirici parcalanma t?hluk?sizliyini t?min ed?r?k, ya?ların 400?500 °C-y? q?d?r istilik sabitliyini artırır. Fullerenl?r ya?ın parcalanmı? karbohidrogenl?rinin birinci m?hsulları il? reaksiyaya girib, radikalları sondur?r?k ya?ın oksidl??m?sini ?h?miyy?tli d?r?c?d? azaldır v? ya?ın istismar mudd?tini 2 d?f? v? ya daha cox uzadır.

M?nb? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Елецкий А. В., Смирнов Б. М. Фуллерены и структуры углерода // Успехи физических наук. ? 1995. ? № 9.
• Борщевский А. Я., Иоффе И. Н., Сидоров Л. Н., Троянов С. И., Юровская М. А. Фуллерены // Нанометр, июнь 2007.
• Hirsch, A.; Brettreich, M. Fullerenes: Chemistry and Reactions; WILEY-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA: Weinheim, 2005.
• Сидоров Л. Н., Иоффе И. Н. Эндоэдральные фуллерены // Соросовский образовательный журнал. ? 2001. ? Т. 7, № 8. ? С. 30?36.
• Золотухин И. В. Фуллерит ? новая форма углерода // Соросовский образовательный журнал. ? 1996. ? № 2. ? С. 51?56.
• Блюменфельд Л. А., Тихонов А. Н. Электронный парамагнитный резонанс // Соросовский образовательный журнал. ? 1997. ? № 9. ? С. 91?99.
• Вовна В. И. Фотоэлектронная спектроскопия молекул // Соросовский образовательный журнал. ? 1999. ? № 1. ? С. 86?91.
• Порай-Кошиц М. А. Основы структурного анализа химических соединений. ? М.: Высшая школа, 1982.
• Ведринский Р. В. EXAFS-спектроскопия ? новый метод структурного анализа // Соросовский образовательный журнал. ? 1996. ? № 5. ? С. 79?84.
• Воронков В. К. Ядерный магнитный резонанс // Соросовский образовательный журнал. ? № 10. ? С. 70?75.
• Юровская М. А. Методы получения производных фуллеренов // Соросовский образовательный журнал. ? 2000. ? Т. 6, № 5. ? С. 26?30.
• Сидоров Л. Н., Макеев Ю. А. Химия фуллеренов // Соросовский образовательный журнал. ? 2000. ? № 5. ? С. 21?25.
• Костиков Р. Р. Принципы органического синтеза // Соросовский образовательный журнал. 1999. № 1. С. 19?27.
• Тихонов А. Н. Спиновые метки // Соросовский образовательный журнал. ? 1998. ? № 1. ? С. 8?15.
• Воронов В. К., Подоплелов А. В. Современная физика: Учебное пособие. ? М.: КомКнига, 2005. ? 512 с., 2005 г., ISBN 5-484-00058-0 , тир. 5000 экз., Гл. 5. Атомная физика, п. 5.8. Эндоэдральные соединения, c. 287?289.
• Герасимов В. И. Изомеры фуллеренов // Физика и механика материалов. ISSN 1605?2730. Vol. 20, No 1. ? P. 25?31.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]