Erm?nistan?Az?rbaycan muharib?si (1918?1920) zamanı etnik t?mizl?m?l?r v? qır?ınlar

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya kec Axtarı?a kec

Erm?ni-Az?rbaycan muharib?si (1918?1920-ci ill?r) Rusiya imperiyası nın suqutundan sonra ba?lanmı? v? Az?rbaycanda sovet hakimiyy?tinin qurulmasının ilk aylarına q?d?r davam ed?n ADR v? Erm?nistanın i?tirakı il? Zaqafqaziyanın az?rbaycanlı v? erm?ni icmaları arasında ba? vermi? qanlı silahlı munaqi??dir. ?sas?n Yelizavetpol (G?nc?) v? ?r?van quberniyalarının etnik c?h?td?n qarı?ıq rayonlarına n?zar?t etm?k ucun ba? ver?n munaqi?? h?r iki t?r?fd?n kutl?vi etnik t?mizl?m? v? zorakılıq alovları il? mu?ayi?t olunmu?dur .

S?b?bl?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Rusiya V?t?nda? Muharib?si zamanı etnik munaqi??l?rin oyr?nilm?sin? h?sr olunmu? 1000 s?hif?lik ?s?rin mu?llifi (o cuml?d?n. h. erm?ni-az?rbaycanlı), rus tarixcisi V. P. Buldakov etnik z?mind? tor?dil?n qır?ınların s?b?bl?ri haqqında fikirl?rini bildirir. Bel?likl?, aqressivliyin artması fizikada "kicik t?la?ların h?ddind?n artıq boyum?si" adlanan bir sxem? gor? ba? verir, burada h?m sabit m?nfi etnik numay?nd?likl?r, h?m d? situasiya qorxuları aktivl??ir. Buldakovun fikrinc?, coxolculu munaqi??nin tipik regionu olan Zaqafqaziyada v? ?imali Qafqazda m?hz bu ba? verib [1] . Poqromların umumrusiya s?b?bl?ri arasında o, insanları paxıllıq ed?n v? xalqları eqoist ed?n imperiyanın irsini qeyd edir [2] . Buldakov onu da qeyd edir ki, soy?unculuq arzusu cox vaxt poqromla ?laq?l?ndirilir; bu amil h?mi?? poqromları mu?ayi?t etdiyi halda, etnik qır?ınlar h?m d? t?kc? m?nims?m? il? deyil, h?m d? yad olanın "ritual" m?hv edilm?si il? xarakteriz? olunur [3] .

?mperiyanın suqutu zamanı Az?rbaycan v? erm?ni xalqları arasında koklu XI ?sr? soyk?n?n d?rin sosial antaqonizm yaranmı?dı; Bundan ?lav?, erm?nil?rl? az?rbaycanlılar arasında etnik v? dini z?mind? qar?ılıqlı du?m?ncilik movcud idi.

Cox vaxt qır?ınların v? etnik t?mizl?m?nin s?b?bl?ri kifay?t q?d?r konkret idi. M?s?l?n, erm?nil?r Turkiy?d?n g?l?n erm?ni qacqınlarını yerl??dirm?k v? Erm?nistan ?halisini homogenl??dirm?k ucun D?r?l?y?zd? az?rbaycanlılara qar?ı etnik t?mizl?m? apardılar; "erm?nil??dirm?" siyas?ti Z?ng?zurda da aparılmı?dır. Akulisd? az?rbaycanlılar t?r?find?n h?yata keciril?n antierm?ni qır?ınlarına Z?ng?zur qacqınları r?hb?rlik edirdi, 1918-ci ild? Bakıda sentyabr qır?ınları da mart hadis?l?rinin qisasını almaq ist?yi il? ba?lıdır. 1920-ci ild? ?u?ada v? Bakı quberniyasının rayonlarında ba? vermi? antierm?ni qır?ınları yerli az?rbaycanlıların Qaraba?da erm?nil?rin antiaz?rbaycan usyanı il? ba?lı ?hval-ruhiyy?si il? ba?lıdır.

Etnik t?mizl?m?l?r regionlar uzr? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Az?rbaycanda etnik t?mizl?m?l?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Bazar kuc?sind? (indiki Az?rbaycan prospekti ) mart qır?ını zamanı da?ılmı? mus?lman evl?ri

Bakıda mart soyqırımı v? q?zalardakı novb?ti qır?ınlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Mart hadis?l?ri haqqında ?traflı m?lumat ucun baxın Mart soyqırımı

Mart qır?ınlarının qurbanları

1918-ci ilin martında Bakıda siyasi v? etnik g?rginlik silahlı qar?ıdurma il? n?tic?l?ndi v? bu, bol?evikl?rl? mutt?fiq olan da?naklar t?r?find?n az?rbaycanlılara qar?ı kutl?vi qır?ına cevrildi [4] [5] .

1918-ci il iyulun 15-d? ADR Nazirl?r ?urasının f?rmanı il? "Avropa muharib?si ba?ladıqdan sonra butun Zaqafqaziya ?razisind? mus?lmanlara v? onların ?mlakına qar?ı tor?dilmi? zorakılıqları ara?dırmaq ucun Fovq?lad? T?hqiqat Komissiyası (FTK) yaradıldı. " 1919-cu ilin avqustuna q?d?r FTK t?r?find?n toplanan materiallar 36 cild v? 3500 s?hif? t??kil etdi. 6 cildd?, 740 s?hif?d? Bakı ??h?ri v? ?trafının mus?lman ?halisin? qar?ı tor?dilmi? zorakılıq aktları oz ?ksini tapmı?dır [6] .

Bakıda aparılan istintaqın n?tic?l?rin? gor?, martın 31-d? erm?nil?r milli ?dav?t z?minind? qadınları zorlamı? , do?l?rini k?smi?, insanları diri-diri oda atmı?, korp? u?aqları boyutm?k kimi xususi q?ddarlıqla q?tliam tor?tmi?, ?halinin 400 milyon rubl d?y?rind? ?mlakını talan etmi? v? M?mm?dli, K?rpicxana kimi b?zi m?h?ll?l?ri tamamil? da?ıtmı?dılar [7] .

Bakı qır?ını v? ??h?rd? sovet hakimiyy?tinin qurulmasının ardınca Bakı quberniyasının quberniyası uz?rind? n?zar?t quruldu. Bel? ki, Quba q?zasıbda erm?ni komandiri Amazasp " d?nizd?n (X?z?rd?n) ?ahda?a q?d?r butun mus?lmanları m?hv etm?k" m?qs?di il? h?rbi ?m?liyyatlara ba?ladı. Amazaspın d?st?si Qubanı yandırdı v? 122 mus?lman k?ndini talan etdi [8] [9] . Az?rbaycan Fovq?lad? T?hqiqat Komissiyasının ara?dırmasına gor?, mayın 1-d? Amazaspın d?st?si Qubanı artilleriyadan at??? tutmu?, daha sonra mus?lman ?halisin? qar?ı q?tliamlara ba?lamı?, ust?lik, erm?nil?rin "evl?r? soxularaq butun ail?l?ri q?tl? yetirmi?l?r. Anaların do?l?rin? x?nc?rl?r vurulmu?, gull?l?n?n v? ya doyul?r?k oldurul?n korp?l?r? aman verilm?mi?dir." Burada iki min n?f?r oldurulm?si, 105 ev v? binanın yandırılması, 4,5 milyon rubl d?y?rind? ?mlakın talan edilm?si v? 100 qadının zorlanması bar?d? m?lumat verilib. FTK-nın m?lumatına gor?, Amazasp Bakı Kommunasının qalan komissarlarının razılı?ı olmadan S. Q. ?aumyan t?r?find?n Qubaya Sovet hakimiyy?tini qurmaq ucun gond?rilmi? v? Amazasp ozu iki h?ft? ?vv?l erm?nil?rin qisasını almaq ist?yirdi [9] . Bol?evik m?tbuatı bu hadis?l?ri ozun?m?xsus ??kild? t?svir etmi?di. Buldakovun sozl?rin? gor?, sovet qo?unlarının g?li?ind?n ?vv?l "b?y d?st?l?ri" guya "butun xristianları v? ??h?rin y?hudi ?halisinin bir hiss?sini q?tl? yetirmi?" v? "eyb?c?r meyitl?ri" gor?n sovet ?sg?rl?rini ca?ba? qoymu?dular. Qo?unlar "quldurları" axtarma?a v? "b?y evl?rini yandırma?a" ba?ladılar, eyni zamanda "mulki ?hali d? i?ti?a?lardan ?ziyy?t c?kdi" [10] .

?amaxıda , Az?rbaycan Fovq?lad? T?hqiqat Komissiyasının imzaladı?ı hesabata ?sas?n, ?. F. Novatskinin sozl?rin? gor?, ??h?r martın sonunda erm?nil?r v? molokanlar t?r?find?n muhasir?y? alınmı?, bundan sonra ?l? kecirilmi?dir; dinc ?hali q?tl? yetirilmi?di. Sonra ?amaxı mus?lman qo?unları t?r?find?n azad edils? d?, dord gund?n sonra onlar ??h?ri t?rk etm?li oldular v? ikinci d?f? ?razi talancıların ?lin? kecdi v? v?ziyy?t daha da pis oldu [11] . FTK-nın m?lumatına gor?, erm?ni quldur d?st?l?ri oz v?h?iliyi il? secilmi?, "ki?il?r qılıncdan kecirmi?", diri-diri yandırmı?, zin?t ??yalarını cıxarmaq ucun qadınların ?ll?ri v? ba?ları k?silmi?dir. Eyni zamanda, bol?evik q?zetl?rinin yazdı?ına gor?, ?amaxıda Bakı Kommunası bolm?l?ri il? vuru?an V?h?i diviziyanın hiss?l?ri guya etnik t?mizl?m? aparmı? ? iki min erm?ni oldurulmu?dul?r [12] .

Qurbanların miqyası v? sayı il? ba?lı m?lumatlar muxt?lifdir, t?kc? Bakı ??h?rind? qurbanların sayı 12?13 min? q?d?r gost?rilir [13] [4] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] . ?aumyan ozu etiraf edirdi ki, 2 gun ?rzind? erm?nil?r t?r?find?n 3000 n?f?r oldurulub [22] . Tarixci Maykl Nyutonun verdiyi m?lumata gor?, Bakı v? onun ?traflarında az?rbaycanlı v? dig?r mus?lman xalqları arasında mulki ?halinin sayı 12?30 min n?f?r arasındadır [23] . Amerika tarixcisi Odri Al?tadt C?mil H?s?nliy? ("Rus inqilabı v? Az?rbaycan: must?qilliy? aparan c?tin yol", s. 100?136) istinad ed?r?k, Bakıda v? rayonlarda qurbanların sayını 20?30 min n?f?r mus?lman oldu?unu gost?rir. [24] . Az?rbaycanın FTK-sı Bakıda oldurul?nl?rin sayını 11 000 n?f?r hesablamı?dır [7] .

Sonrakı hadis?l?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1918-ci il iyunun 10-da ?sas?n erm?nil?rd?n ibar?t Bakı Kommunası qo?unlarının G?nc?y? hucumu mus?lman ?halinin quldurlu?u v? q?tli il? mu?ayi?t olundu [25] . Buldakovun qeyd etdiyi kimi, ideoloji v? siyasi c?ngav?rlikd?n uzaq olan Zaqafqaziya bol?evikl?ri da?nak d?st?l?rinin xidm?tind?n istifad? edirdil?r. Az?rbaycan m?nb?l?ri x?b?r verir ki, "qırmızı sosialist ordusuna" ba?cılıq ed?n T.?mirov "Bakıda 6 min? q?d?r yoxsul mus?lmanı qırmı?dır", "alcaq Styopa" is? da?nak d?st?l?ri il? "bir nec? m?h?ll?ni az?rbaycanlılardan t?mizl?mi?dir" . B?z?n mus?lmanlar bol?evikl?r? guv?n?r?k t?rksilah ets?l?r d?, erm?ni qon?ularının talanlarının qurbanı olurlar .

Eyni zamanda Bakı uz?rind? n?zar?ti b?rq?rar etm?k ucun G?nc?d?n Qafqaz ?slam Ordusu ir?lil?m?y? ba?ladı (bax: Zaqafqaziyaya alman-turk mudaxil?si v? Bakı u?runda doyu? ). Bakıya hucum h?m d? talanlarla mu?ayi?t olundu. Bel? ki, "Kavkazskoye slovo" q?zetinin m?lumatına gor?, iyulun 4-d?n 5-n? kec?n gec? "turk qo?unları Az?rbaycan d?st?l?ri il? birlikd? Are? k?ndini ( Are? rayonu ) muhasir?y? alıb, ?trafını bombalayıb v? sakinl?rin t?rksilah edilm?sini t?l?b edibl?r". Turk d?st?sinin komandiri 800 tuf?ng t?l?b etmi?, ancaq erm?nil?rin c?mi 150 tuf?ng v? iki pulemyot t?hvil verdiyi m?lum olanda "k?nd yandırılmı?, k?ndlil?r qırılmı?dır". X?b?r verilirdi ki, novb?ti 2?3 gun ?rzind? Qrdacul, Capaqbulak, Tserik, Tosik v? daha 7 k?nd yandırılıb v? kutl?vi ??kild? q?tl? yetirilib. Goycay rayonunda 6, Nuxin rayonunda is? dord erm?ni k?ndi da?ıdılıb. Erm?ni k?ndlil?rinin qacdı?ı bildirilirdi [26] .

Tezlikl? Bakı qo?unlarına qar?ı h?rbi ?m?liyyatlar ba?ladı v? sentyabrın 14-d? Bakı Qafqaz ?slam Ordusu t?r?find?n azad edildi . Bakının alınmasının ardınca mart hadis?l?rinin qisası [27] [28] [29] kimi erm?nil?rin [30] [31] uc gunluk q?tliamı ba? verdi. Britaniyalı soyqırım t?dqiqatcısı Donald Blokshamın fikrinc?, Osmanlı ordusunun 1915-ci il soyqırımının davamında butun erm?nil?ri oldurm?k niyy?tin? ?ubh? azdır, lakin 1905-ci ild? ba? vermi? kutl?vi qır?ınlar n?tic?sind? bu qır?ınların z?mini cox qarı?ıq gorunur. Amerikalı tarixci Firuz Kazımzad?nin fikrinc?, Erm?nistanın xususi ?stintaq Komit?sinin r?smi r?q?ml?rinin 9 mini kecm?diyini n?z?r? alsaq, erm?ni qurbanların sayı cox ?i?irdilmi?dir [25]

Erm?nil?rin q?tliamından sonra Tiflisd?ki erm?ni diplomat Camalyan Az?rbaycanın Gurcustandakı numay?nd?si M.Y.C?f?rova etiraz notası gond?r?r?k, sonuncu hokum?ti Bakıda 25?30 min erm?nini q?tl? yetirm?kd? ittiham etmi? v? gunahkarların a?ır c?zalandırılmasını t?l?b etmi?dir. C?f?rov cavab verib ki, Az?rbaycan hokum?ti h?mi?? oz qon?uları il? sulh ??raitind? ya?amaq ist?yib v? sentyabrda tor?dil?n qır?ın 10 min? yaxın az?rbaycanlının erm?nil?r t?r?find?n oldurulm?sinin kort?bii qisasıdır. O, Az?rbaycan hokum?tinin gunahkarları c?zalandırmaması il? ba?lı yayılan x?b?rl?ri d? t?kzib etmi?, 100 n?f?r gunahkarın edam edildiyini bildirmi?dir.

Bakı quberniyasında 1920-ci ilin yazında Qaraba?dakı erm?ni usyanına reaksiya olaraq erm?nil?rin qır?ınları ba? verdi. Nuxa q?zasının son uc erm?ni k?ndi ? Varta?en , Calut v? Nic ? Muq?dd?s Maarifci Qriqori bayramında da?ıdıldı. Sa? qalanlar mahalın erm?ni k?ndl?rinin arxasındakı da?lara qacdılar. Boyuk ??nb? v? Pasxa bayramında Goycay v? ?amaxı rayonlarının erm?ni k?ndl?ri hucuma m?ruz qaldılar, Gurcustan s?rh?dl?rin? do?ru yeni qacqın dal?asına s?b?b oldular. Talanlar erm?ni deputatların etirazına s?b?b oldu. Ba? nazir Usubb?yov , Musavat Partiyası M?rk?zi Komit?sinin s?dri R?sulzad? v? xarici i?l?r naziri Xoyski nizam-intizamın b?rpa olundu?u bar?d? erm?ni t?r?fini x?b?rdar etdi. Usubb?yov qır?ınları tanıyaraq, onların Erm?nistandan olan az?rbaycanlı qacqınlar t?r?find?n tor?dildiyini vur?ulayaraq, Erm?nistan hokum?tini erm?nil?ri Qaraba?da usyana t?hrik etm?kd? ittiham etdi. Xan Xoyski Erm?nistan s?firi Martiros Arutyunyana soyqırımları ara?dırmaq ucun komit?nin yaradılaca?ını, erm?nil?rin can v? mallarının muhafiz? olunaca?ını bildirdi; Xoyski yolların acılaca?ını v? erm?ni qacqınlarına Erm?nistana getm?k imkanı veril?c?yini d? elan etdi [32] .

Erm?nistanda v? ??rur-Naxcıvanda etnik t?mizl?m?l?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?ndiki Erm?nistanda ( ?r?van quberniyası ) da?naklar ilk novb?d? Novobayaz?t , ?r?van , Ecmi?dzin v? ??rur-D?r?l?y?z rayonlarından olan az?rbaycanlılara qar?ı etnik t?mizl?m?l?r aparmı?dılar [33] .

Amerika tarixcisi Castin Makkartinin qeyd etdiyi kimi, muharib?d?n ?vv?l ?r?van ?yal?tinin mus?lmanları dem?k olar ki, erm?nil?r q?d?r ?halinin ?h?miyy?tli hiss?sini t??kil edirdi [34] .

Tarixci Benjamin Libermanın qeyd etdiyi kimi, erm?ni-mus?lman toqqu?maları fonunda turk zabitl?ri, xusus?n d? Kazım Qarab?kir erm?nil?ri mus?lmanları (az?rbaycanlıları v? kurdl?ri) m?qs?dyonlu ??kild? m?hv etm?kd? ittiham edirdil?r. ?ngilis polkovniki A. Roulinson turkl?r t?r?finin iddialarının do?rulu?unu mu?yy?n etm?k ucun Zaqafqaziyaya t?yinat almı? v? ?n azı bir d?f? erm?nil?rd?n qacan mus?lman qacqınların "?h?miyy?tli kolonnaları" gormu?dur. Onun sozl?rin? gor?, h?m erm?nil?r, h?m d? mus?lmanlar bir-birind?n qisas almaqdan, qır?ınlardan danı?ırlar. Bel? ki, 1919-cu ilin iyulunda Qarsda erm?ni generallarının toplantısında s?rk?rd?l?r mus?lmanlara qar?ı zorakılıq proqnozla?dırdılar. Eyni zamanda, kurd ba?cıları Roulinsona erm?nil?rd?n qisas almaq ist?dikl?rini v? onların erm?ni hakimiyy?ti altında ya?amaqdan imtina etdikl?rini bildirdil?r. Kurd liderl?rind?n biri "qar?ısına cıxan h?r bir erm?ninin bo?azını k?s?c?yini" soyl?mi?di. Qarab?kir Osmanlı Mudafi? Nazirliyin? m?lumat verdi ki, "Roulinson, gorunur, bizim erm?ni zorakılı?ı il? mubariz? aparark?n t?mkinimizi qorudu?umuzdan x?b?rdardır" .

Erm?nistan Respublikasına g?l?n dig?r m?skunlar da olk?nin etnik v? dini muharib?l?rd?n nec? ?ziyy?t c?kdiyind?n danı?ırdılar. Boyuk Britaniyanın Zaqafqaziyadakı ali komissarı Oliver Uordrop yazırdı ki, mill?tl?rarası muharib? bolg?ni bo?aldıb v? Sevandan 20 mil aralıda "tatarlarla erm?nil?r arasında qanlı toqqu?ma n?tic?sind? da?ılmı? evl?r xarabalı?a cevrilib". 1920-ci ilin aprelind? Bechofter Erm?nistanı muharib? n?tic?sind? da?ıdılmı?, land?aftı da?ıdılmı? k?ndl?rd?n ibar?t olk? kimi xarakteriz? etmi?di .

Castin Makkartinin Amerika k??fiyyatının ?m?liyyatcılarına v? diplomatik numay?nd?l?rin? istinad?n qeyd etdiyi kimi, erm?ni quvv?l?rinin Az?rbaycan k?ndl?rin? hucumları v? az?rbaycanlıların oldurulm?si adi hal idi; Erm?nistanın ba? naziri Erm?nistandakı Mutt?fiql?rin Ali Komissiyasının amerikalı ?laq? zabiti Brayanla sohb?tind? bu hadis?l?ri "t?slim olmaq aclı?ı" kimi xarakteriz? edib. Londonda lord Kerzon erm?ni numay?nd? hey?tini " Erm?nistanın ?imal-??rq s?rh?ddind? oz h?mv?t?nl?rinin axmaq v? ba?ı?lanmaz h?r?k?tl?rin? " gor? c?zalandıraraq, h?min regionda q?tliamları sadaladı [35] . Amerika k??fiyyatının 31 dekabr 1919-cu il tarixli hesabatında Boyuk Vedi istisna olmaqla, Vedibasar rayonunun butun k?ndl?rinin da?ıdılması v? Dronun ??rur-Naxcıvana gozl?nil?n hucumu haqqında m?lumat verilirdi [36] .

Z?ng?zur q?zası r?isinin 12 sentyabr 1918-ci il tarixli raportuna gor? "Erm?nistan Respublikasının komandirl?rind?n" birinin ba?cılı?ı il? erm?nil?r ??rur-D?r?l?y?z bolg?sini darmada?ın ed?r?k mus?lman ?haliy? 9-cu hiss?ni t?mizl?m?k z?rur?ti bar?d? Turkiy?d?n g?l?n erm?ni qacqınlar ucun x?b?rdarlıq etmi?l?r [37] . ?h?miyy?tli ?razil?rin mus?lman ?halisinin erm?ni qacqınları il? ?v?zl?nm?si praktikası dig?r m?nb?l?rd? d? qeyd olunur [38] .

1919-cu il sentyabrın 17-d? erm?ni silahlı birl??m?l?ri t?r?find?n Surm?li rayonunun Oba v? Yadcı k?ndl?ri da?ıdılmı?, daha sonra Araz cayının h?r iki sahilind? 30-a q?d?r mus?lman k?ndi mudafi? oluna bilm?yib da?ıdılmı?dır. Qacqınların nufuzlu numay?nd?l?ri ?halinin yarısının q?tl? yetirildiyini, 500-d?n cox qadının qovuldu?unu bildiribl?r. Az?rbaycanın ?r?vandakı s?lahiyy?tli numay?nd?l?ri ?li Xan Makinski v? Doktor Q?nizad?nin bildirdiyin? gor?, ?r?vanda 13 min, Erm?nistanın dig?r bolg?l?rind? is? 50 min qacqın c?tin v?ziyy?td? idi v? kom?y? ehtiyac duyur. Az?rbaycan Erm?nistana v? mutt?fiql?rin numay?nd?l?rin? etiraz notası gond?rdi; buna cavab olaraq polkovnik Haskel Ecmi?dzin v? Surm?li rayonlarında mus?lmanların v?ziyy?tini ara?dırmaq ucun komissiya yaratma?a soz verdi. Eyni zamanda, erm?ni t?r?fi mus?lman qacqınlara yardıma mane olmayıb; Erm?nistanın Az?rbaycandakı numay?nd?si Bekzadyan vasit?sil? ?r?vana gond?ril?n pullar z?r?r c?kmi? mus?lmanlar arasında bolu?durulur [39] .

Turkiy? m?lumatlarına gor?, 1920-ci il fevralın 6-da Qar?abazar k?ndi 200 n?f?rlik erm?ni d?st?si t?r?find?n da?ıdılıb; 40 n?f?r olduruldu, qalanları qacdı. Az?rbaycanın Erm?nistandakı numay?nd?sinin arayı?ı il? qatarla G?nc?y? ged?n 500 az?rbaycanlı Gumrud? saxlanılaraq gull?l?nib [40] .

Castin Makkartinin fikrinc?, Az?rbaycan k?ndl?rind? qır?ınlar ??rur-Naxcıvanda erm?ni general-qubernatorluqları qurulduqdan sonra ba? verib; bel?likl?, d?mir yolu boyu bir sıra k?ndl?r artilleriya v? pulemyotların kom?yi il? da?ıdıldı. Etnik t?mizl?m? 1919-cu ilin yayında az?rbaycanlıların usyanı il? ba?a catdı [41] .

Bu usyan h?r iki t?r?fd?n etnik t?mizl?m? v? qır?ınlarla mu?ayi?t olundu. Bel? ki, ?irazlıda yerl???n erm?ni qo?unları qon?u mus?lman k?ndl?ri olan ?idli , X?ls? , Ov?ar , Catkran , Qaralar , Kicik Vedi , ?ıxlar v? ?li-M?mm?dli k?ndinin bir hiss?sini darmada?ın etdil?r [42] . Eyni zamanda, Yarımca , Gult?p? , K?rimb?k-diz?, Kulibek-diz?, Alagyaz-M?rz?, Diduvar v? N?z?rabad k?ndl?ri az?rbaycanlı usyancılar t?r?find?n da?ıdıldı; Bundan ?lav?, Naxcıvandakı Amerika x?st?xanasında erm?ni x?st?l?r v? yaralı ?sg?rl?r olduruldu [43] .

Bir nec? ay sonra artıq erm?nil?rd?n azad olunan ??rur-Naxcıvanda erm?ni zorakılı?ı ba? verdi. 1919-cu ilin dekabrında Ordubad yaxınlı?ındakı Naxcıvan rayonunun erm?nil?r ya?ayan Qoqtun erm?nil?ri uz?rind? qır?ınlar ba? verdi. 1919-cu il dekabrın 17-d? A?a?ı Akulis , dekabrın 24-d? is? Yuxarı Akulis yerli sakinl?rd?n v? Z?ng?zur qacqınlarından ibar?t q?z?bli mus?lman ?hali t?r?find?n da?ıdıldı [44] .

Z?ng?zurda etnik t?mizl?m?l?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1918-ci ilin yayında Naxcıvandan Z?ng?zura g?l?n erm?ni generalı Andranik Az?rbaycan k?ndl?rinin da?ıdılması v? onların ?halisinin m?hv edilm?si il? f?rql?nirdi [21] [45] [46] [47] [48] . Ricard Hovhannisyan oz h?r?k?tl?rini Z?ng?zuru sırf erm?ni torpa?ına cevirm?k kimi xarakteriz? edir, ox?ar b?yanatı Erm?nistanın ba? naziri Aleksandr Xatisyan da s?sl?ndirib [46] . Z?ng?zur q?zası r?isinin x?b?rin? gor?, ingilis-fransız numay?nd? hey?ti getdikd?n az sonra erm?nil?r mus?lman k?ndi ??b?diy? v? dig?r k?ndl?r? hucum etdil?r. Az?rbaycanlılar t?r?find?n ?sir goturul?n erm?nil?r, onun sozl?rin? gor?, Andranikin planına ?sas?n, "k?ndin cayına q?d?r h?r yerinin" Erm?nistana birl??dirilm?sin? q?rar verildiyini b?yan etdil?r. Onların ifad?l?rin? gor? Andranik doyu?d?n yayınan erm?nil?ri dar a?acına asıb [49] . Z?ng?zur q?za r?isinin m?ruz?sin? gor? erm?nil?rin Andranikd?n mu?yy?n k?ndl?ri da?ıtma?ı xahi? etdikl?ri hallar olub ? m?s?l?n, onun 12 sentyabr x?b?rin? ?sas?n Rut, Darabas , A?adu, Vaqudu k?ndl?ri da?ıdılıb, ?rikli ?ukur, M?likli yandırıldı, Pulk?nd, ??ki, Qızılcıq, Qarakils? mus?lman hiss?si, ?rlik, P?hlilu, Darabas, Kurtlyar, Xotanan, Sisian v? Zabazdur, 500 ki?i, qadın v? u?aq olduruldu [50] . Donald Blokhamın qeyd etdiyi kimi, Andranik yalnız ?ngilt?r?nin mudaxil?si n?tic?sind? oz siyas?tini Qaraba?a q?d?r geni?l?ndir? bilm?di [46] . Andranikin h?r?k?tl?rinin n?tic?si, alman tarixcisi Yorq Baberovskinin fikrinc? , Z?ng?zurdan 50.000 mus?lmanın qovulması, 10.000 n?f?rin oldurulm?si v? 100 k?ndin da?ıdılması oldu [51] . Bununla bel?, V. P. Buldakova gor?, Andranik coxsaylı erm?ni s?hra komandirl?ri uz?rind? n?zar?t? malik deyildi [52] .

Andranik ??rqi Anadoludan 30 min erm?ni qacqını g?tirdi. Onların bir hiss?si Z?ng?zurda qaldı, lakin Erm?nistanın h?rbi naziri Ter-Minasyanın ?mri il? onların bir coxu Erm?nistanın ?sas rayonlarını homogenl??dirm?k ucun qovulmu? az?rbaycanlılar ?r?van v? D?r?l?g?zin yerin? yerl??dirildi [38] . Andranikd?n sonra Z?ng?zurun "yenid?n silahlanması" Qaregin Njde t?r?find?n davam etdirildi [53] . 1919-cu il noyabrın 23-d? imzalanan sulh muqavil?sind?n sonra Z?ng?zurda az?rbaycanlılara qar?ı etnik t?mizl?m? davam etdirildi. Arxiv s?n?dl?rin? ?sas?n o gost?rir ki, ?abadan, Pirdov, Atqız v? Oxcu ?halisinin 4000 n?f?rind?n c?mi 261 n?f?r sa? qalıb Ordubadda sı?ınacaq tapıb [54] .

Qaraba?da etnik t?mizl?m?l?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?yunun 5-d? ?u?anın ?trafına n?zar?t ed?n nizami Az?rbaycan birl??m?l?ri Kaybalık?nd k?ndini talan ed?r?k yandırmı?, xeyli k?nd sakini q?tl? yetirilmi?dir. ?ngilis zabitinin m?lumatına gor?, k?ndin 700 sakinind?n yalnız 11 ki?i v? 87 qadın v? u?aq sa? qalmı?fı [55] . Bundan sonra hucumcular kicik qon?u olan Krkcan, C?milli , P?hlul v? dig?r ucqar k?ndl?r? hucum edibl?r. Ba?qa bir ingilis zabiti ?mrin Sultanovdan g?ldiyini iddia ed?r?k 200 kurd atlını hucumlarını dayandırma?a razı salıb. Bir nec? gund?n sonra toqqu?malar dayandıqda k?ndl?r xarabalı?a cevrildi, altı yuz? yaxın erm?ni olduruldu [55] .

1920-ci ilin martında ?u?ada ba? vermi? erm?ni usyanından sonra Az?rbaycan qarnizonu v? yerli sakinl?r erm?ni m?h?ll?sini yandırmı?, 500 n?f?ri q?tl? yetirmi?l?r [56] .

N?tic?l?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1918?1920-ci ill?rd? etnik t?mizl?m? n?tic?sind?. Zaqafqaziyanın etnoqrafik x?rit?si d?yi?di. N.Q.Volkovanın m?lumatına gor?, ?amaxı q?zasının 24 k?ndind? 17 min, Nuxa q?zasının 20 k?ndind? 20 min erm?ni oldurulmu?du; Volkovun sozl?rin? gor?, erm?nil?r yalnız musavatcıların mudaxil? etm?diyi ?razil?rd? sa? qaldılar: Qazax , Yelizavetopol v? Cavan?ir rayonlarında. ?ndiki Erm?nistanda az?rbaycanlıların ya?adı?ı ?razil?r bo?aldıldı. Da?naklar Novobayaz?t, ?r?van, Ecmi?dzin v? ??ruro-D?r?l?g?z rayonlarını az?rbaycanlılardan "t?mizl?dil?r". [57]

N. Q. Volkovanın etnik t?rkibind?ki d?yi?ikliyin miqyası Z?ng?zur q?zasının (o, h?m d? Az?rbaycanın muasir Lacın, Z?ng?lan v? Qubadlı rayonlarının ?razil?rini ?hat? edirdi) timsalında gost?rir: 1897-ci ild? burada 137,9 min n?f?rd?n 71,2 min az?rbaycanlı (51,7%), 63,6 min n?f?ri erm?nil?r (46,2%), 1,8 min kurd (1,3%) ya?ayırdı. 1922-ci il k?nd t?s?rrufatı siyahıyaalınmasına ?sas?n Z?ng?zurun Erm?nistana verilmi? hiss?sinin 63,5 min n?f?rlik ?halisi 56,9 min erm?ni (89,5%), 6,5 min az?rbaycanlı (10,2%), 0,2 min (0,3%) rus t??kil edirdi. [57]

1915-ci il Rusiya Statistika ?lliyinin 1914-cu il ?halisi il? ba?lı m?lumatları il? 1926-cı il Umumittifaq Siyahıyaalmasının m?lumatlarını muqayis? ed?n Castin Makkarti bel? n?tic?y? g?lib ki, etnik t?mizl?m? n?tic?sind? erm?nil?r 180 min n?f?r, ?r?van quberniyasının mus?lman ?halisinin 2/3 hiss?sini qırmı? v? ya surgun etmi?l?r [41] [58] .

Muharib? coxlu sayda mus?lman qacqınlarının axını il? n?tic?l?ndi. Bel? ki, Castin Makkartinin hesablamalarına gor?, 1922-ci ild? Osmanlı ?mperiyasına Zaqafqaziyadan olan 272.704 qacqın g?lmi?dir, 1922-ci il? q?d?r ol?nl?ri d? n?z?r? alsaq, qacqınların sayı 400 min? catırdı. [59]

Muharib? n?tic?sind? az?rbaycanlı koc?ri ?hali d? cox ?ziyy?t c?kdi. Q?z?nf?r Musab?yovun 1922-ci il aprelin 29-da Az?rbaycan SSR Sovetl?r II qurultayındakı m?ruz?sind? deyilir ki, Erm?nistan-Az?rbaycan muharib?si n?tic?sind? koc?ri ?hali 4 il ?rzind? da? otlaqlarına cıxa bilm?yibl?r, n?tic?d? coxlu sayda insanlar v? mal-qara malyariyadan t?l?f olmu?dur. [60]

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  1. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 1062. ? 1096 с.
  2. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 1063. ? 1096 с.
  3. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 1060. ? 1096 с.
  4. ↑ 1 2 Minahan, James B. Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States . p. 22. ISBN 0-313-30610-9 . The tensions and fighting between the Azeris and the Armenians in the federation culminated in the massacre of some 12,000 Azeris in Baku by radical Armenians and Bolshevik troops in March 1918
  5. ↑ Patrick Donabedian, Claude Mutafian. The Caucasian knot: the history & geopolitics of Nagorno-Karabagh. Zed Books, 1994. ISBN 1-85649-288-5 , 9781856492881
  6. ↑ Солмаз Рустамова-Тогиди. Март 1918 г. Баку: Азербайджанские погромы в документах. 2009. 38?39.
  7. ↑ 1 2 Солмаз Рустамова-Тогиди. Март 1918 г. Баку: Азербайджанские погромы в документах. ? 2009. ? С. 652?653.
  8. ↑ Й. Баберовски. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. ? М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд "Президентский центр Б. Н. Ельцина", 2010. ? С. 137?138. ? ISBN 978-5-8243-1435-9 .
  9. ↑ 1 2 Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 756. ? 1096 с.
  10. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 759. ? 1096 с.
  11. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 683. ? 1096 с.
  12. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 722. ? 1096 с.
  13. ↑ Smith, Michael (April 2001). "Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917?1920". Journal of Contemporary History . 36 (2): 228. doi : 10.1177/002200940103600202 . The results of the March events were immediate and total for the Musavat. Several hundreds of its members were killed in the fighting; up to 12,000 Muslim civilians perished; thousands of others fled Baku in a mass exodus
  14. ↑ Jamil Hasanli. Foreign Policy of the Republic of Azerbaijan: The Difficult Road to Western Integration, 1918-1920 . Routledge. 2015. ISBN   978-1-317-36617-1 .
  15. ↑ Caucasian review. 1955. 10.
  16. ↑ James Minahan. One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. 76.
  17. ↑ Robert Gerwarth, John Horne. War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War. 178.
  18. ↑ John Silverlight. The Victors' Dilemma: Allied Intervention in the Russian Civil War. 97.
  19. ↑ Timothy C. Winegard, The First World Oil War, с. 179.
  20. ↑ Firuz Kazemzadeh. The struggle for Transcaucasia, 1917-1921. 72.
  21. ↑ 1 2 Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. 213.
  22. ↑ Audrey Alstadt, The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule.
  23. ↑ Michael Newton. Famous Assassinations in World History: An Encyclopedia [2 volumes]. 270.
  24. ↑ Audrey Alstadt. The Politics of Culture in Soviet Azerbaijan, 1920?40. ? С. 33 (ссылка 111 к тексту на странице 26)
  25. ↑ 1 2 Kazemzadeh, 1951
  26. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 832. ? 1096 с.
  27. ↑ Robert Gerwarth, John Horne. War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War. ? С. 179.
  28. ↑ Benjamin Lieberman. Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. ? С. 138.
  29. ↑ George N. Rhyne. The Supplement to the Modern Encyclopedia of Russian, Soviet and Eurasian History: Avicenna ? Bashkin, Matvei Semenovich. ? Academic International Press, 2000. ? С. 44.
  30. ↑ Israel W. Charney. The Widening Circle of Genocide. 124.
  31. ↑ Donald Bloxham. Interlude: The Genocide in Context // The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians.
  32. ↑ Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: From London to Sevres, February-August, 1920. ? University of California Press, 1996. ? С. 162. ? 528 с. ? ISBN 0520018052 .
  33. ↑ Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова - одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике). Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв (IV 1700 nus. ). СССР, Институт Этнографии им. М.Маклая, АН СССР, Москва: Наука. Ответственный редактор В. К. Гарданов. 1969. 10. ISBN   2131 Т11272 .
  34. ↑ Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. ? С. 214.
  35. ↑ Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. ? С. 214.
  36. ↑ Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. ? С. 249.
  37. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 894. ? 1096 с.
  38. ↑ 1 2 Bloxham . The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians Sitat s?hvi: X?talı <ref> etiketi; ":0" adı bir nec? d?f? muxt?lif m?zmunla verilib
  39. ↑ ?brahim Ether Atnur. Muxtariyyat ?r?f?sind? Naxcıvan. ? NDU, "Qeyr?t" n??riyyatı. ? Naxcıvan, 1999. ? С. 272?273. ? 442 с.
  40. ↑ ?brahim Ether Atnur. Muxtariyyat ?r?f?sind? Naxcıvan. ? NDU, "Qeyr?t" n??riyyatı. ? Naxcıvan, 1999. ? С. 275. ? 442 с.
  41. ↑ 1 2 Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. ? С. 216.
  42. ↑ В. А. Кулиева. Роль и позиция мусульманского духовенства в социально-культурной жизни Нахичевани, Эриванской губернии и Зангезура в XIX?начале XX вв. ? Элм. ? Баку, 1999. ? С. 14. ? 64 с. ? ISBN 5-8066-1129-9 .
  43. ↑ Richard Hovannisian. The Republic of Armenia, Volume II: From Versailles to London, 1919?1920. ? University of California Press, 1982 ? С. 71.
  44. ↑ Richard Hovannisian. The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919-1920. 235?238.
  45. ↑ Robert Gerwarth, John Horne. War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War. ? С. 179.
  46. ↑ 1 2 3 Donald Bloxham. Interlude: The Genocide in Context // The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians.
  47. ↑ Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence, Los Angeles, 1967, p. 194.
  48. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917-1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. Москва: Новый хронограф. 2010. 563, 615, 729, 869?870, 893?894, 991, 992.
  49. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 992. ? 1096 с.
  50. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 893?894. ? 1096 с.
  51. ↑ Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе, с. 167.
  52. ↑ Булдаков В.П. Хаос и этнос. Этнические конфликты в России, 1917?1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. ? Москва: Новый хронограф, 2010. ? С. 565. ? 1096 с.
  53. ↑ Claude Mutafian . Karabakh in the twentieth century // Caucasian Cnot. ? 1994. ? С. 134. ? ISBN 1-85649-287-7 .
  54. ↑ ?brahim Ether Atnur. Muxtariyyat ?r?f?sind? Naxcıvan. ? NDU, "Qeyr?t" n??riyyatı. ? Naxcıvan, 1999. ? С. 266. ? 442 с.
  55. ↑ 1 2 Hovannisian, Richard . The Republic of Armenia: Vol. I, The First Year, 1918?1919 . Berkeley: University of California Press, 1971, с. 177.
  56. ↑ Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia, Vol. III: From London to Sevres, February-August 1920, с. 152.
  57. ↑ 1 2 Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова - одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике). Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв (IV 1700 nus. ). СССР, Институт Этнографии им. М.Маклая, АН СССР, Москва: Наука. Ответственный редактор В. К. Гарданов. 1969. 10. ISBN   2131 Т11272 . "В Азербайджане, там где ранее жили армянами, оставались пустые земли или были поселены азербайджанцы и курды. В Шемахинском и Нухинском уездах было разрушено 44 селения с 37000 жителей. То же самое происходило в городах: Шемахе, Нухе, Агдаме, Гяндже, армянское население уцелело только в местах, куда не проникли мусаватисты"
  58. ↑ Justin Mccarthy. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. 380.
  59. ↑ Justin McCarthy. Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims. ? С. 218?220
  60. ↑ К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной Области Азербайджанской ССР: Документы и материалы. Баку. 1989. 115?116.

?d?biyyat [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  • Firuz Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, 1917-1921 (Philosophical Library). 1951.
M?nb? ? " https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Erm?nistan?Az?rbaycan_muharib?si_(1918?1920)_zamanı_etnik_t?mizl?m?l?r_v?_qır?ınlar&oldid=7414983 "