Must?ml?k?cilikd?n azad olma ( ing. Decolonization ) ? must?ml?k?l?r?, protektoratlara, dominionlara, mandat altında olan ?razil?r? tam must?qillik v? suverenliyin verilm?si. ^[1]

Must?ml?k? imperiyalarının l??v edilm?si siyas?ti 1941-ci ild? Atlantik Xartiya nın q?bulunda elan edilmi?di. Xartiya AB?-nin must?ml?k? ?razil?rinin bazarlarına buraxılması bar?d? t?l?bind?n sonra q?bul edilmi?di.

Dekolonizasiya termininin m?naları v? t?tbiql?ri mubahis?lidir. Dekolonizasiyanın m?nasını siyasi must?qillikd?n k?nara cıxaran geni? yana?malar mubahis?l?r? s?b?b olmu? v? t?nqidl?r? m?ruz qalmı?dır. Bir qrup ara?dırmacılar analitik c?h?td?n bu terminin ?sassız oldu?unu mudafi? etdil?r, dig?rl?ri iddia edirdil?r ki, “dekolonizasiya” ucun elmi v? praktiki t?tbiql?r ??xsiyy?tl?r haqqında ??ksiz v? ?saslı anlayı?ları oyr?nm?y? imkan verir. ^[2]

Dekolonizasiya il? ba?lı ilk ara?dırmalar 1960-1970-ci ill?rd? ortaya cıxdı. Bu dovr? aid muhum kitab Martinika mu?llifi Frantz Fanonun "Yerin b?db?xtl?ri" (1961) ?s?ri idi ki, bu ?s?r dekolonizasiyanın bir cox aspektl?rini ortaya qoydu. Dekolonizasiyanın sonrakı t?dqiqatları iqtisadi b?rab?rsizlikl?ri must?ml?k?ciliyin mirası kimi, el?c? d? insanların m?d?niyy?tl?rinin m?hvi kimi n?z?rd?n kecirdi. ^[3]

Birl??mi? Mill?tl?r T??kilatı (BMT) bildirir ki, oz muq?dd?ratını t?yin etm?k ucun fundamental huquq dekolonizasiya ucun ?sas t?l?bdir v? bu huquq siyasi must?qillikl? v? ya olmadan da h?yata keciril? bil?r. 1960-cı ild? BMT Ba? Assambleyasının Q?tnam?si must?ml?k? xarici idar?ciliyini insan huquqlarının pozulması kimi xarakteriz? etdi. ^[4] Must?qillik qazanmı? yerl?rd? h?l? d? must?ml?k?cillik altında ya?ayan yerli xalqlar must?ml?k?sizliy? v? oz muq?dd?ratını t?yin etm? t?l?bl?rini ir?li surm?y? davam edirl?r. ^[5]

Dekolonizasiya m?s?l?l?ri davam edir v? muasir dovrd? qaldırılır. Latın Amerikası v? C?nubi Afrikada bu cur m?s?l?l?r dekolonizasiya termini altında getdikc? daha cox muzakir?l?r? s?b?b olur. ^[6]

Biliyin dekolonizasiyası (h?mcinin epistemik dekolonizasiya v? ya qnoseoloji dekolonizasiya) dekolonial elmd? inki?af etmi? bir anlayı?dır. Q?rb bilik sisteml?rinin q?bul edil?n hegemonlu?unu t?nqid edir. ^[7] Alternativ epistemologiyaları , ontologiyaları v? metodologiyaları t?dqiq etm?kl? dig?r bilik sisteml?rini qurma?a v? qanunil??dirm?y? calı?ır. Ehtimal ondan ibar?tdir ki, ?g?r kurikulumlar, n?z?riyy?l?r v? bilikl?r must?ml?k?ciliy? m?ruz qalıblarsa dem?li bu, siyasi, iqtisadi, sosial v? m?d?ni baxımdan must?ml?k?ci mulahiz?l?rin t?sirin? m?ruz qalması dem?kdir. ^[8] Dekolonial bilik perspektivi f?ls?f? ( xususil? qnoseologiya ), elm , elm tarixi v? sosial elmd? dig?r fundamental kateqoriyalar daxil olmaqla geni? ce?idli movzuları ?hat? edir.

2019-cu ild? aparılan bir ara?dırma gost?rdi ki, must?ml?k?l?r must?qillikl?rini ?ld? etdikd?n d?rhal sonra demokratiya s?viyy?si k?skin ??kild? artdı. Bununla bel?, munaqi??, g?lir artımı v? iqtisadi artım must?qillikd?n ?vv?l v? sonra sistematik olaraq f?rql?nm?di. ^[9]

Siyasi n?z?riyy?ci Kevin Duonqun fikrinc?, dekolonizasiya t?tbiq edilm?s?ydi "?srin ?n boyuk huquqlarından m?hrumetm? aktı ola bil?rdi", cunki coxsaylı anti-must?ml?k?ci f?allar must?qillikd?n daha cox, ilk novb?d? imperiyalar daxilind? umumi secki huququnu qazanmaq m?qs?dl?ri gudurdul?r. Cunki asılı ?razil?r milli dovl?t? cevrildikc?, h?min f?allar oz s?sl?rini itirirdil?r. Milli m?clisl?r v? dig?r bu kimi strukturlar must?qillikd?n daha cox oz m?nafel?ri namin? faktiki asılı olma?ı daha ustun tuturlar. ^[10]

Devid Strenc qeyd etmi?dir ki, 20-ci ?srd? must?ml?k?l?rinin itirilm?si Fransa v? ?ngilt?r?ni “ikinci d?r?c?li gucl?r?” cevirdi. ^[11]

1. ↑ "Residual Colonialism In The 21St Century - United Nations University" . web.archive.org. 2021-07-17. 2021-07-17 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023-09-23 .
2. ↑ Parker, David. Revolutions and the Revolutionary Tradition: In the West 1560-1991 (ingilis) . Routledge. 2002-11-01.
3. ↑ "Dekolonizasiya" . brill.com . ?stifad? tarixi: 2023.09.24 .
4. ↑ Getachew, Adom. Worldmaking after Empire: The Rise and Fall of Self-Determination . Princeton University Press. 2019-01-01. 2022-09-20 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023-09-23 .
5. ↑ "Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples" . OHCHR (ingilis) . 2022-11-20 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023-09-23 .
6. ↑ "Decoloniality" . GLOBAL SOCIAL THEORY (ingilis) . 2022-10-26 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023-09-23 .
7. ↑ "Dekolonizasiya" . hts.org. 2022-12-06 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023.09.24 .
8. ↑ Broadbent, Alex. "It will take critical, thorough scrutiny to truly decolonise knowledge" . The Conversation (ingilis) . 2017-06-01. 2022-07-12 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023-09-23 .
9. ↑ "Dekolonizasiyanın n?tic?l?ri" . www.ncbi.nlm.nih.gov. 2022-10-04 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023.09.24 .
10. ↑ "dekolonizasiyanın n?tic?l?ri" . www.cambridge.org. 2023-07-03 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023.09.24 .
11. ↑ "Devid Strencin fikirl?ri" . www.cambridge.org. 2023-07-08 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2023.09.24 .