Dastan
?
M?rk?zi Asiya
,
?ran
,
Turkiy?
v?
Az?rbaycan
?ifahi xalq ?d?biyyatının novl?rind?n biri.
Ba?qa janrlardan f?rqli olaraq, dastanda h?m
n?sr
, h?m d? n?zm hiss?l?ri olur. Dastandakı h?r hansı bir ?hvalat, hadis? n?srl? soyl?nilir v? yeri g?ldikc? movzu il? ba?lı ?eir parcaları da verilir. Bu xususiyy?tin? gor? dastan b?z?n epik-lirik adlanan xususi bir ?d?bi nov? aid edilir. Dastanın n?zm hiss?si, ad?t?n, qo?ma v? g?raylılardan ibar?t olur v? saz havası ustund? oxunur. Dastanlar movzu v? m?zmunlarına gor? iki nov? bolunur: q?hr?manlıq dastanları, m?h?bb?t dastanları.
Az?rbaycan ?ifahi xalq ?d?biyyatının ozun?m?xsus xususiyy?tl?ri il? secil?n v? geni? yayılmı? janrlarından biri olan dastanlar xalqımızın q?hr?manlıq mubariz?sini, v?t?n?, torpa?a ba?lılı?ını, azadlıq arzusunu, saf m?h?bb?t u?runda donm?zliyini, ulvi duy?ularını ?ks etdirir. Folklor?unas M?mm?dhuseyn T?hmasibin verdiyi m?lumata gor?, 150-y? yaxın ?s?r? malik bu janrın cox?srlik inki?af tarixi vardır. X-XI ?sr hadis?l?ri il? s?sl???n q?dim numun?l?rin elm? m?lum olması ?slind? bu janrın tarixinin q?dimliyind?n x?b?r verir.
Dastan termini bol?evik inqilabından sonra bu janra verilmi? addır. ?slind? xalq arasında bu janr “na?ıl” adı il? tanınır, h?tta a?ıqların ozl?ri d? dastanı bu adla adlandırmı?, adi na?ıllara is? “qara na?ıl” dey?r?k ondan f?rql?ndirmi?l?r.
Az?rbaycanda dastanlar ?eirl? n?srin novb?l??m?si prinsipi ?sasında qurulur. Dastanın “yurd” adlanan n?sr hiss?sind? hadis? v? ya ?hvalatdan sohb?t acılır, q?hr?manın muraci?ti, munasib?ti, iztirab v? h?y?canı, k?d?r v? sevinci is? qo?malarla verilir. Qo?ma il? yurd hiss?sind? b?hs olunan hadis? bir-biri il? o d?r?c?d? ba?lı olur ki, t?k bir qo?manın ixtisarı dastanın m?zmununa x?l?l g?tirir. Dastanda istifad? olunan qo?malar mu?yy?n a?ıqlar t?r?find?n yaradılsa da, personajın adına ba?lanır. Ona gor? d? b?z?n h?min dastanın kimin t?r?find?n yaradıldı?ını t?yin etm?k c?tin olur.
Dastanlar geni? sujet x?ttin? malik olmaqla ?ifahi ?d?biyyatın dig?r janrlarından h?cminin boyukluyu il? d? secilir. Burada q?hr?manın h?yat bioqrafiyası t?qdim olunur. Dastan q?hr?manı ??xsi oz?llikl?rd?n, ist?k v? arzulardan azad olmu?, mill?tin simvolu olmu? bir personajdır. O, mu?yy?n tarixi dovrd? ya?amı?, mubariz? aparmı? v? ya ya?adı?ına inanılan ??xs d? ola bil?r.
Dastanlar uc hiss?d?n ibar?tdir: ustadnam?, dastanın m?tni, duvaqqapma. Na?ılda pi?rov dinl?yicini x?yal, fantaziya al?min? aparmaq m?qs?di da?ıyırsa, a?ı?ın dastana ba?lamazdan ?vv?l dediyi ustadnam? bir t?r?fd?n q?dim ustadların sozunu n?sild?n-n?sl? oturub ya?atmaq, dig?r t?r?fd?n ustadnam?d? deyilmi? hikm?tamiz aforizml?ri, a?ıllı m?sl?h?tl?ri dinl?yiciy? catdırmaq, pisi-yax?ını onlara tanıtmaq kimi n?cib m?qs?dl?r? xidm?t edir. Xo?b?xt sonluqla bit?n dastanlar, bir qayda olaraq, duvaqqapma il? tamamlanır. Mux?mm?s v? mus?dd?sl?rd?n ibar?t olan duvaqqapmalarda dastanı qo?an a?ıq oz adını, t?x?llusunu verir, dig?r t?r?fd?n q?hr?manların toyunu t?brik ed?r?k onları muradlarına catdırmı? olur. Faci?li sonluqla bit?n dastanlarda is? a?ıq dastanı cahannam? il? tamamlayır.
Dastan tarixin b?lli bir don?mind?, mill?tin passionarlı?ının artdı?ı, milli ?uurun, dovl?tcilik ideyasının yarandı?ı zamanda formala?ma?a ba?layır. Dovrun hadis?l?ri burada mifoloji t?s?vvurl?rl? cul?la?mı? ??klid? t?zahur etdiyi ucun dastanlar h?m d? mill?tin sozlu tarixidir, onun kecmi?inin, tarixinin oyr?nilm?sind? ?v?zsiz rol oynayır.
Dastan yaradıcılı?ı tarixind? XVI-XVIII ?srl?rin xususi yeri vardır. Qurbani, Tufarqanlı Abbas,
Sarı A?ıq
,
X?st? Qasım
kimi qudr?tli s?n?tkarlar m?hz bu dovrd? yeti?mi?, ?sas?n irfanla ba?lı olan “Qurbani, “A?ıq Q?rib-?ahs?n?m”, “?sli-K?r?m”, “ Abbas-Gulg?z”, “?ah ?smayıl-Gulzar”, “Tahir-Zohr?”, “Alıxan-P?ri”, “Arzu-Q?mb?r” kimi orta ?sr m?h?bb?t dastanları v? “Koro?lu” q?hr?manlıq dastanı h?min dovrun m?hsuludur.
Az?rbaycan dastanları iki qrupa ayrılır: 1. Q?hr?manlıq dastanları. 2. M?h?bb?t dastanları. Q?hr?manlıq dastanlarında ayrı-ayrı ??xsl?rin yadelli i??alcılara, yaxud zulm?, istismara qar?ı apardı?ı mubariz? t?r?nnum olunur. Alplıq, q?hr?manlıq keyfiyy?tl?rinin qabardıldı?ı bu qrupa “Kitabi-D?d? Qorqud”, “Koro?lu”, “Qara M?lik”, “?ah ?smayıl-Taclı”, “Kamal” dastanları daxildir. M?h?bb?t dastanlarında is? buta verilmi? iki g?ncin bir-birin? olan sevgisind?n, bir-birin? qovu?maq ucun apardıqları mubariz?d?n b?hs olunur. Bu qrupa “Abbas v? Gulg?z”, “?sli v? K?r?m”, “Qurbani”, “Tahir v? Zohr?”, “A?ıq Q?rib”, “Yax?ı v? Yaman” v? sair dastanlar daxildir.
[1]
== ?stinadlar ==
- ↑
T?hmasib M.H. , ?fz?l?ddin ?sg?r, Bayat F.
Az?rbaycan xalq dastanları, O?uznam? yaradıcılı?ı, Folklor d?rsl?ri. Bakı: Elm v? t?hsil. 1972, 2012,2013. s?h. 424, 340.
Q?hr?manlıq dastanlarında xalqın h?yatı il? ba?lı tarixi hadis?l?rd?n, onun haqq-?dal?t v? azadlıq u?runda apardı?ı mubariz?d?n b?hs edilir. Bel? dastanların q?hr?manları xalq ic?risind?n cıxmı? m?rd v? igid insanlar olur. ?n m??hur q?hr?manlıq dastanları
Kitabi-D?d? Qorqud
,
Koro?lu
v?
Qacaq N?bi
,
Qacaq K?r?mdir
. Q?hr?manlıq dastanları ?sas?n, xalq q?hr?manları haqqında olan r?vay?t v? n??m?l?r ?sasında yaranır.
M?h?bb?t dastanları sayca q?hr?manlıq dastanlarından coxdur. Bu dastanlarda ?sas movzu sev?n g?ncl?rin saf v? t?miz m?h?bb?ti, duz ilqarı, v?fa v? s?daq?tdir. M?h?bb?t dastanları bir-birini sev?n g?ncl?rin h?yatlarında ba? ver?n hadis?l?rd?n b?hs edir. Cox zaman onlara yuxuda ik?n buta verilir v? bundan sonra q?hr?man haqq a?iqin? cevril?r?k sevdiyi qızın dalınca yola du?ur. Muxt?lif mane?l?rl? rastla?an q?hr?man b?z?n sevgilisin? qovu?sa da, b?z?n buna nail ola bilmir. Dastan q?hr?manları daha cox sazın v? sozun gucu il? qalib g?lirl?r.
"Qurbani", "Abbas v? Gulg?z", "A?ıq Q?rib", "Tahir v? Zohr?", "?ah ?smayıl", "Leyli v? M?cnun" dastanları ?n m??hur m?h?bb?t dastanlarıdır. M?h?bb?t dastanları ?n?n?vi olaraq ustadnam? il? ba?layır v? duvaqqapma il? bitir. Ustadnam? hikm?tli m?zmunlu qo?maya deyilir. Duvaqqapmada is? sevgilil?rin bir-birin? qovu?ması t?rifl?nir. Duvaqqapmalar konulacan, ??n m?zmun da?ıyır v? mux?mm?s ??klind? olur. Sonu faci? il? qurtaran dastanlarda duvaqqapma olmur. Cunki burada sevgilil?rin vusalı mumkun olmadı?ı ucun duvaqqapma m?rasimi d? kecirilmir. "?ah ?smayıl", "Novruz v? Q?ndab", "?ahzad? ?bulf?z" dastanlarında q?hr?man igidliyi v? c?sar?tiyl? qalib g?lir. "A?ıq Q?rib" dastanında is? q?hr?man oxudu?u ?eirl?rl? q?l?b? calır.
Dastanlar yaranma yollarına gor? f?rql?nir. B?zi dastanlar nam?lum ozan-a?ıqlar t?r?find?n yaradılır. "Koro?lu","Qacaq N?bi" dastanları bel? yaranmı?dır.
"Qurbani", "Abbas v? Gulg?z", "A?ıq Q?rib", "Vaqif" dastanları is? h?min a?ıqların (?airl?rin) m?h?bb?t movzusunda yazdıqları ?eirl?r v? onlar bar?sind? xalq r?vay?tl?rin? ?sas?n yaranmı?dır. M?h?bb?t dastanlarına h?mcinin, ’’?sli v? K?r?m’’; ’’?ah ?smayıl’’ ’’Alıxan v? P?ri xanım’’dastanları da daxildir.
Bir sıra xalq dastanları ?sasında operalar yazılmı?dır; U.Hacıb?yov "Koro?lu", Z.Hacıb?yov "A?ıq Q?rib", M.Maqomayev "?ah ?smayıl" v? s.
Dovrl?r? gor? dastanlar iki yer? bolunur:
?slamdan
qabaqkı dastanlar, ?slamdan sonrakı dastanlar: