D?miryolu n?qliyyatı ? muxt?lif yukl?ri kutl?vi ??kild? uzaq m?saf?l?r? yuks?k sur?tl? v? dig?r n?qliyyat vasit?l?ri il? muqayis?d? qat-qat ucuz aparması il?, h?mcinin h?r?k?tinin munt?z?mliyi il? f?rql?n?n n?qliyyat vasit?si. D?mir yolu n?qliyyatının tarixi o q?d?r d? q?dim deyildir. Bu n?qliyyatın yaranması s?naye inqilabı dovrund?n ba?lanmı?dır.

D?mir yollannın tikintisi XIX v? XX ?srin birinci yarısında bir cox olk?l?rd? aparılırdı. M?hz bu s?b?bd?n ?ks?r olk?l?rd? d?miryol n?qliyyatı aparıcı n?qliyyat novl?rind?n birin? cevrilmi?di. Artıq 1840-cı ild? dunyada d?miryol x?tl?rinin uzunlu?u 2,5 min km-? catmı?dı. Muasir dovrd? bu gost?rici 1,3 mln. km t??kil edir.

?lk d?miryolu 1830-cu ild? ?ngilt?r?d? Liverpul-Mancester x?ttinin acılı?ı olmu?dur. El? h?min ild? AB?-d? ilk d?miryolu c?kilmi?dir. Bu yol Cariston v? Oqasta ??h?rl?rini birl??dirmi?dir. Fransada ilk d?mir yolu 1833-cu ild?, Almaniyada v? Belcikada 1835-ci ild?, Rusiyada 1837-ci ild? (Peterburq ? Uarskoe Selo arasında 26 km) c?kilmi?dir. Az?rbaycanda ilk d?miryolu 1878?1879-cu ill?rd? Bakı v? Balaxanı arasında c?kilmi?dir. 1880-ci ild? is? h?min yolun neft sah?l?rin? ged?n hiss?si i?? salınmı?dır (Bakı ? Balaxanı ? Sabuncu ? Suraxanı). H?min dovrd? Bakı neftinin Qara d?niz limanlarına cıxarılması z?rur?ti artırdı. Ona gor? d? neft s?nayesi sahibkarlarının v?saiti il? Bakı-Tiflis d?mir yolu c?kilm?sin? ba?lanmı? v? 1883-cu ild? i?? salınmı?dır. Bel?likl? 1900-cu ild? Bakı-D?rb?nd x?tti birl??dirilmi?dir. 1908-ci ild? Tiflis-Yerevan-Uluxanlı-Nora?en-Culfa d?miryolunun, 1941-ci ild? ?l?t-Culfa x?tti, sonralar dig?r yollar da c?kilmi?dir. Hazırda Az?rbaycanda d?miryolunun uzunlu?u 2008 km (o cuml?d?n elektrikl??dirilmi? yollar 1111 km) t??kil edir.

Bel?likl? h?min ill?rd? g?rgin d?miryolu tikintisi ba?lan- mı?dır.1850?1900-cu ill?r arasında dunyada 800 min km d?miryolu istifad?y? verilmi?dir. 1920-ci ild? d?miryolunun uzunlu?u 1,2 mln. km-r? catmı?dır. ?lb?tt? butun bunlar dunya t?s?rrufatının formala?masına guclu t?sir edirdi. Lakin dig?r n?qliyyat novl?ri d? inki?af etdiyi ucun 1920-ci ill?rd?n 1970-ci ill?r?d?k d?miryolu n?qliyyatının inki?afı z?ifl?mi?dir. N?tic?d? dunya uzr? yuk v? s?rni?in da?ımalarında onun xususi c?kisi azalmı?dır. Bununla yana?ı d?miryolu ??b?k?sind? geni?l?nm?, yeni texnologiyaya kecilm?si, elektrikl??dirm?, mexanikl??dirm? v? avtomatla?dırılma sistemin? kecilm?si, hesablama texnikasından istifad? edilm?si, sur?tli qatarlara kecid v? s. artmı?dır. Bel?likl?, 1990-cı ill?rin ikinci yarısına d?miryolu n?qliyyatındakı v?ziyy?t sabitl??mi?dir. 2000-ci il? dunya uzr? d?miryolunun uzunlu?u 67 olk?nin misalında t?qrib?n 900 min km-dir. Bu kimi sabitl??m?y? baxmayaraq b?zi olk?l?rd? d?mir yolu tikintisi aparıldı?ı halda,b?zil?rind? ?ksin? movcud d?mir yolunun sokulm?si v? azaldılması mu?ahid? olunur. Rusiya kimi boyuk ?raziy? malik olan olk?d? 1970?1980-ci ill?rd? d?miryolunun uzunlu?u 225 min km oldu?u halda hazırda 160 min km-dir. Bununda 70 min km-i yeraltı v? dig?r x?tl?rd?n ibar?tdir. Rusiyada c?mi yuk dovriyy?si 1,2 trln. t/km t??kil edir. Son dovrl?rd? d?miryolu quruculu?unda h?yata keciril?n ?n mut?r?qqi istiqam?tl?rd?n biri yuks?k sur?tli magistiral x?tl?r? kecilm?sidir. Saatda 200?300 km sur?tl? ged?n ekspress s?rni?in qatarlarından istifad? artmı?dır. Bel? yolların ilk t??kilatcısı Yaponiya v? Fransa olmu?dur. Sonra bel? yolların c?kili?ini Almaniya , ?taliya , AB? (Va?inqton ? Nyu-York, Los- Anceles ? Las-Veqas arasında), Koreya Respublikası (Seul-Pusan arasında) v? Cin h?yata kecirmi?l?r.

D?miryol x?tl?rinin umumi uzunlu?una gor? ?razic? boyuk v? ?sas?n inki?af etmi? olk?l?r f?rql?nirl?r ^[1]  

D?miryollarının uzunlu?una gor? dunyanın aparıcı olk?l?ri

D?miryol n?qliyyatı quru n?qliyyatının ?sas novl?rind?n biri olaraq, dunyada umumi yuk v? s?rni?in da?ımalarının t?xmin?n 10%-ni t?min edir. Olk?d? d?miryol n?qliyyatının inki?af soviyy?sini oks etdir?n dig?r gost?ricil?rd?n biri onların sıxlı?ıdır. Bu baxımdan aparılan t?hlil onu gost?rir ki, d?miryol x?tl?ri daha sıx olan ?razil?r sah?c? orta v? kicik olculu olk?l?r ucun s?ciyy?vidir. Qloballa?ma dovrund? d?miryol x?tl?rinin salınmasında transkontinental magistral layih?l?r muhum ?h?miyy?t k?sb edir. Artıq tarixi ?pok yolu mar?rutu uzr?, uzunlu?u 10 min km-? catan, d?miryol ??b?k?si yaradılır. Bu layih?y? ?sas?n Q?rbi Avropa olk?l?ri ?n qısa yolla Cin? yukbrini da?ımaq imkanı ?ld? ed?c?kl?r. Daha d?qiq des?k, ?stanbuldan da?ınan yukl?r, istifad? edil?n ?n?n?vi yollardan f?rqli olaraq zaman c?rciv?sind? Pekin? t?xmin?n 30% daha tez catdınlacaqdır.

D?mir yollarınınn sıxlı?ına gor? dunyanın aparıcı olk?l?ri

D?mir yol n?qliyyatnıın salmmasında relyef amili boyuk rol oynayır. Bel? ki da?lıq ?razil?rd? d?mir yollarınm salınması v? lokomotivl?rin istismarı daha baha ba?a g?lir. Bu s?b?bd?n dunyada istismarda olan d?miryol x?tl?rinin t?xmin?n 85%-i 1000 metr hundurluy? q?d?r olan ?razil?rd? salınmı?dır.

Az?rbaycanda n?qliyyatın butun novl?ri inki?af etmi?dir. Yukda?ımalardan d?miryolu n?qliyyatı muhum yer tutur. Onların umumi uzunlu?u 2120 km-dir. 1878?79-cu il Bakı ? Balaxanı istiqam?tind? ilk d?miryolu x?tti c?kilib. 1883-cu il Bakı ? Batumi, XX ?srin ?vv?ll?ri Bakı ? D?rb?nd, ?srin 40-cı il ?l?t ? Culfa d?miryolu x?tti istifad?y? verilib. Bakının ?trafında dair?vi d?miryolu x?tti f?aliyy?t gost?rir. 1986-cı il Yevlax ? Balak?n d?miryolu x?tti c?kilib. D?miryolu n?qliyyyatı il? neft, neft m?hsulları, metal, ma?ın v? avadanlıq, ?rzaq v? me?? materialları da?ınır. ??h?rdaxili s?rni?in da?ınmasında metro muhum rol oynayır.

Dunyada ?n uzun d?miryol x?tl?ri AB? -d? ? 224 792 kilometr, ?n qısası is? Vatikandadr ? 852 metr.

• N?zirov Q. H., Ba?ırov S. M. D?miryol n?qliyyatı v? t?s?rrufatı muh?ndisliyi ixtisası uzr? suallar-cavablar v? ozunu yoxlama testl?ri . Bakı: "Nurlan", 2010.
• Pa?ayev M. Az?rbaycanda d?miryolu: d?miryolcuların sosial-iqtisadi v?ziyy?ti v? mubariz?si (1880?1920) .-Bakı , 2012.- 361[] s.

• N?qliyyat
• D?miryol stansiyası
• D?miryol x?tti
• D?miryol b?r?si
• D?miryolcuların M?d?niyy?t Sarayı (Rostov-na-Donu)