F?za-zaman
Xususi nisbilik Umumi nisbilik
F?za-zaman konseptl?ri F?za-zaman Ekvivalentlik prinsipi Lorens cevirlm?l?ri Minkovski f?zası
Umumi nisbilik Umumi nisbiliy? giri? Umumi nisbiliyin riyaziyyatına giri? Eyn?teyn sah? t?nlikl?ri
Klassik qravitasiya Qravitasiyaya giri? Umumdunya cazib? qanunu
Muvafiq riyaziyyat 4-vektor Nisbiliyin tor?m?l?ri F?za-zaman diaqramları Diferensial h?nd?s? ?yri f?za-zaman Umumi nisbilik riyaziyyatı F?za-zaman topologiyası
b m r

Cazib? quvv?si , qravitasiya quvv?si , c?kim quvv?si v? ya sad?c? cazib? , c?kim ( lat. gravitas? "a?ırlıq") ? kutl?y? malik maddi obyektl?rin bir-birini c?zb etm?sini bildir?n t?bii fenomen ^{[1] [2]} v? fizikada t?bi?tin dord fundamental quvv?l?rind?n biridir (ba?qalar guclu, elektromaqnit, z?if quvv?l?r olmaqla). Cazib?nin qar?ılıqlı t?siri cazib? sah?si vasitasil? yayılır v? z?if oldu?undan elementar z?rr?cik fizikasında n?z?r? alınmır. ^[3]

Yerin cazib? quvv?si n?tic?sind? cisiml?r Yer t?r?find?n c?zb edilir. Bu quvv? h?m d? Yerin v? ba?qa planetl?rin trayektoriyasını t?yin edir v? bununla astronomiyada boyuk rol oynayır.

Muasir fizika cazib?y? Umumi Nisbilik N?z?riyy?si c?rciv?sind? yana?ır, y?ni f?za-zamanın ?yriliyi kimi. Nyutonun n?z?riyy?si cazib?ni quvv? kimi hesab edir ^[4] v? Nyutonun Umumdunya Cazib? Qanunu asan oldu?undan bir cox hesablamalarda t?qribi qiym?tl?ri tapmaq ucun istifad? olunur.

Q?dim hind mu?llifl?ri s?rb?st du?m?ni artıq cismin kutl?si il? mut?nasib olan v? yerin m?rk?zin? yon?lmi? quvv? il? izah etmi?l?r. Aristotel yeri butun cisml?ri ozun? c?lb ed?n cism kimi t?svir etmi?dir. Fars astronomu M?h?mm?d ibn Musa IX ?srd? f?za cisml?rinin h?rk?tini casib? quvv?si il? izah etmi?dir. ?l-Biruni XI ?srd? hind dilind? olan materialları ?r?b dilin? cevirir. XII ?srd? fars alimi ?l X?zini yerin cazib? quvv?sini cisml? yer arasında olan m?saf?d?n, kutl?l?r arasındakı f?rqd?n asılı oldu?unu soyl?mi?dir. XV? ?srd? Qalileo Qaliley cismin s?rb?st du?m?sini b?rab?rsur?tli h?r?k?t adlandırıb, kutl?d?n asılı olmadı?ını t?svir edir. ?ngilis alimi Robert Huk 1670-ci ild? cazib? quvv?sini cismin xass?l?rind?n v? onlar arasındakı m?saf?d?n asılı olmasını sınaqlarla gost?rmi?dir.

?lk d?f? yerin cazib? quvv?sini riyazi ??kild? t?svir etm?y? calı?an ?saak Nyuton olmu?dur. Onun t?svir etdiyi Nyuton qravitasiya n?z?riyy?si astronomiyada t?tbiq oluna bil?c?k ilk n?z?riyy? idi. XX ?srin ?vv?lin? q?d?r bu sah?d? bir cox n?z?riyy?l?r yaransada onlar sonradan yaranan Eyn?teyn n?z?riyy?si t?r?find?n sıxı?dırılmı?dır.

1916-cı ild? Albert Eyn?teyn t?r?find?n i?l?nmi? Umumi Nisbilik N?z?riyy?sind? qravitasiya f?za-zamanın h?nd?si xass?l?rind?n asılı olaraq verilir v? Eyn?teyn sah? t?nlikl?rinin h?llind?n alınır. T?nlikl?r f?za-zamanın, verilmi? enerjiy? uy?un olaraq nec? ?yildiyini ifad? edir. Nyutonun Umumdunya Cazib? Qanununa is? bu n?z?riyy?nin mu?yy?n limitl?rind? ozunu do?ruldan xususi hal kimi baxılır.

Nyuton qravitasiya qanununa ?sas?n kutl?l?ri ${\displaystyle m}$ v? ${\displaystyle M}$ olan iki cism bir-birini onların kutl?l?ri il? duz v? arasındakı m?saf?nin kvadratı il? t?rs mut?nasib olan ${\displaystyle \mathbf {F} (\mathbf {r} )}$ quvv?si il? c?zb edirl?r. Cazib? quvv?si bu halda bel? hesablanır:

${\displaystyle \mathbf {F} (\mathbf {r} )=-{\frac {GMm}{r^{2}}}{\frac {\mathbf {r} }{r}}}$,

${\displaystyle \Delta \Phi (\mathbf {r} )=4\pi G\rho (\mathbf {r} )}$

burada ${\displaystyle G}$ qravitasiya sabitidir = ${\displaystyle 6{,}673\cdot 10^{-11}}$ m³/(kq?san²). Onu qravitasiya t?r?zisi il? t?yin etm?k olar.

Puasson asılılı?ını h?ll etm?kl? ist?nil?n paylanmı? kutl? ucun ${\displaystyle \rho (\mathbf {r} )}$. qravitasiya potensialını ${\displaystyle \Phi (\mathbf {r} )}$ tapmaq olur:

${\displaystyle \Delta \Phi (\mathbf {r} )=4\pi G\rho (\mathbf {r} )}$

n?tic?d? bu dusturla qravitasiya sah?si t?yin edilir:

${\displaystyle \mathbf {F} (\mathbf {r} )=-m\nabla \Phi (\mathbf {r} )}$

Elektrodinamikada elektrik sah?si Qauss qanunu il? t?yin edil? bildiyi kimi, burada da bu usulla verilmi? kutl? paylanması ucun qravitasiya t?cilini ${\displaystyle \mathbf {g} (\mathbf {r} )}$ tapmaq mumkundur:

${\displaystyle \oint _{A}{\vec {g}}({\vec {r}})\;\mathrm {d} {\vec {A}}=-4\pi GM}$,

v? ya kutl? paylanmasının umumi forması ucun differensiallamaqla :

${\displaystyle \nabla \cdot \mathbf {g} (\mathbf {r} )=-4\pi G\rho (\mathbf {r} )}$.

Cazib? quvv?si yer v? gun?? arasında vakum vasit?sil? t?sir edir. Klassik qravitasiya n?z?riyy?sind? q?bul eidlir ki, sah?nin d?yi?m?si kutl?l?rin h?r?k?tinin t?sirini n?z?r? almadan paylanırlar.

Kutl? cismi t??kil ed?n madd?nin miqdarıdır v? cismin ?tal?t olcusudur. Kutl? hesabına cismin ?trafında qravitasiya sah?si yaranır v? bu sah?y? g?tirilmi? ist?nil?n cism? cazib? quvv?si t?sir edir. H?r bir cismin ?trafında yaratdı?ı cazib? sah?si qravitasiya sah?sinin intensivliyi adlanan fiziki k?miyy?tl? xarakteriz? oolunur v? o cismin kutl?si il? mut?nasibdir. Buna gor? b?z?n kutl?ni qravitasiya yuku d? adlandırırlar. M?s?l?n Yer kur?sinin oz s?thind? yaratdı?ı sah?nin intensivliyi g=G?M/R²=9.81N/kq-dır. Burada g-qravitasiya sah?sinin intensivliyi , G-qravitasiya sabiti, M-Yer kur?sinin kutl?si, R-Yerin radiusudur. Dusturdan gorunduyu kimi qravitasiya sah?sini intensivliyi onu yaradan cismin kutl?si il? duz cismin m?rk?zind?n olan m?saf?nin kvadratı il? t?rs mut?nasibdir.

Bu m?qal?ni vikil??dirm?k lazımdır. Lutf?n, m?qal?ni umumvikipediya v? redakt? qaydalarına uy?un ??kild? t?rtib edin.

A?ırlıq quvv?si (A.q.) ? Yer s?thi yaxınlı?ında ixtiyari maddi noqt?y? t?sir ed?n yerin cazib? quvv?sinin (F) oz oxu ?trafında fırlanması n?tic?sind? yaranan ?tal?t quvv?sinin (I) h?nd?si c?midir. Yer s?thinin h?r bir noqt?sind? A.q. ?aquli istiqam?tl?nir. Yer s?thinin kicik bir hiss?sind? (olcul?ri Yerin radiusundan cox az olan) A.q. h?r bir maddi noqt? ucun b?rab?r v? bir-birin? paralel goturm?k, y?ni bu hiss?d? bircins quvv? sah?sinin movcudlu?unu q?bul etm?k olar. ?tal?t quvv?si I cazib? quvv?sin?, F-y? nisb?t?n cox kicik oldu?una gor? A.q. Yerin cazib? quvv?sind?n cox az f?ql?nir, lakin Yer s?thi boyunca yerd?yi?m? zamanı Yerin qeyri-sferikliyin? gor? I d?yi?ir v? ekvatorda A.q.-i t?xmin? 0,5% qutbd?kind?n azalır. Cismin c?kisi A.q.-? b?rab?rdir. A.q.-nin t?siri il? cisiml?r A.q.-i t?cili alır, bu t?cilin istiqam?ti A.q-nin istiqam?ti il? eynidir v? co?rafi end?n asılıdır.

A?ırlıq quvv?sinin anomaliyası - planet kutl?sinin paylanmasının bu v? ya dig?r modeli ucun a?ırlıq quvv?sinin olculmu? qiym?tinin hesablanmı? qiym?tind?n f?rqidir. Qravimetriyada (Yer kur?sinin muxt?lif noqt?l?rin? du??n a?ırlıq quvv?sini oyr?n?n elm) olcu vahidi kimi (vahid kutl? ucun) 10?5m/s2y? b?rab?r olan milliqal (mqal) q?bul olunmu?dur. A?ırlıq quvv?si anomaliyası anomal kutl?l?rin (y?ni el? kutl?l?tin ki, onlar planet qurulu?unun q?bul olunmu? modelin? daxil deyil) t?sirini ?ks etdirir. A?ırlıq quvv?si anomaliyası planetin qurulu?unu, xususil? onun s?thin? yaxın yerl???n qatları oyr?nm?y? imkan verir. A?ırlıq quvv?si mu?ahid? noqt?sinin hundurluyund?n asılı oldu?una gor?, eodeziya v? eofizika m?s?l?l?rinin h?llind? qravimetrik olcm?l?rin m?lumları ?vv?lc?d?n vahid s?th?-geoid? g?tirilir. Reduksiya usulu il? cazib? anomaliyası adında ?ks olunur. Fay (s?rb?st havada), Buq, Hlen, izostatik v? s. reduksiyalarda a?ırlıq quvv?si movcuddur.

A?ırlıq m?rk?zi - bircinsli a?ırlıq sah?sind? yerl???n b?rk cismin hissl?rin? t?sir ed?n a?ırlıq quvv?l?rinin ?v?zl?yicisind? h?nd?si noqt?nin a?ırlıq m?rk?zi cismin (m?s?l?n: kutl?nin) hec bir noqt?si il? ust-ust? du?m?y? bil?r. ?g?r cismi muxt?lif muxt?lif noqt?l?rind?n ipd?n assaq, onda ipin istiqam?tl?rinin (?v?zl?yicil?rinin istiqam?tl?ri) a?ırlıq m?rk?zind? k?si??r. Simmetriya m?rk?zin? malik bircinsli (duzbucaqlı v? ya dair?vi lovh?l?r, kur?, kub, silindr v? s.)cisiml?rin a?ırlıq m?rk?zind? el? simmetriya m?rk?zind? yerl??ir. B?rk cisiml?rin a?ırlıq m?rk?zi onların ?tal?t m?rk?zi il? ust-ust? du?ur. F?rq ondadır ki, a?ırlıq m?rk?zi anlayı?ı b?rk cisim ucun yalnız a?ırlıq sah?sind? m?na k?sb edir, ?tal?t m?rk?zi anlayı?ı is? hec bir guc sah?si il? ?laq?li deyil v? ixtiyarı mexaniki sistem? aiddir. Cismin f?zadakı v?ziyy?tind?n asılı olmayaraq, onun hissl?rin? t?sir ed?n a?ırlıq quvv?l?rinin ?v?zl?yicisinin t?tbiq noqt?si, cismin hiss?l?rinin c?ki v? forması d?yi?dikd?, a?ırlıq m?rk?zinin v?ziyy?ti d?yi?ir. M?s?l?n: raketin yanaca?ı azaldıqda onun a?ırlıq m?rk?zi yerini d?yi?ir. A?ırlıq m?rk?zinin v?ziyy?ti muh?ndis hesablamalarında muhum rol oynayır.

• Qravitasiya sah?si

• Az?rbaycan Sovet Ensiklopediyası
• Gulb?niz Qocayeva "Rus v? Az?rbaycan dilind? texniki terminl?rin izahlı lu??ti"
• ФЭС