Borodino doyu?u
Fransa-Rusiya muharib?si
1822-ci ild? Lui Fransua Lejen t?r?find?n c?kilmi? Borodino doyu?u.
Tarix	7 sentyabr 1812
Yeri	Moskva civarındakı Borodino k?ndind?
N?tic?si	Moskvanın Napoleon t?r?find?n alınması
Munaqi?? t?r?fl?ri
Fransa imperiyası Var?ava Hersoqlu?u ?taliya krallı?ı Reyn ittifaqı Rusiya imperiyası
Komandan(lar)
Napoleon Bonapart Mi?el Ney Yoahim Murat Lui Davu ( yaralı ) Ejen de Boqarne Jozef Ponyatovski Mixail Kutuzov Mixail Barklay-de-Tolli Pyotr Baqration † Dmitri Doxturov
T?r?fl?rin quvv?si
135 000 nizami qo?un 587 top 120 000 nizami qo?un 624 top
?tkil?r
muxt?lif m?nb?l?r? gor? 30 - 50 min muxt?lif m?nb?l?r? gor? 40 - 52 min
Umumi itkil?r
100 000 yaxın olu, yaralı v? itkin [1]
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Borodino doyu?u ( rus. Бородинское сражение , fr. Bataille de la Moskova (Moskva doyu?u)) ? 1812-ci il sentyabrın 7-d? Borodino k?ndi yaxınlı?ında, Fransa-Rusiya muharib?si zamanı ba? vermi? ?n boyuk doyu?.

Smolenski t?rk ed?n rus ordusu Moskvaya t?r?f c?kilirdi. 22 avqust (3 sentyabr) onlar ?vv?lc? secilmi? Borodino k?ndinin yanındakı movqed? yerl??dil?r. Burada Kutuzov Napoleon ordusuna q?ti vuru?ma verm?k q?rarına g?ldi. Kutuzov I Aleksandra m?ruz? edirdi: "Mojayskdan 12 verst m?saf?d?, Borodino k?ndind? secdiyim movqe, duz ?razil?rd? tapılacaq ?n yax?ı yerdir". Borodino movqeyi c?bh?d?n 8 km. m?saf?d? idi. Onun on k?narı Maslovo, Qorki, Borodino, Semenovskoye k?ndl?ri x?tti boyu kecirdi. Sa? cinahı Maslovo k?ndi yanında Moskva cayına, sol cinahı c?tinkecil?n Utits me??sin? dir?nirdi. M?rk?z Kurqan hundurluyun? dayanırdı. Movqenin arxasında, qo?unları gizli yerl??dirm?k v? rezervl?rl? manevr imkanı ver?n me?? v? kolluqlar vardı. Movqe ?traf ?razi uz?rind? yuks?lirdi, yax?ı goruntu v? artilleriya at??i ucun imkan yaradırdı. Borodino movqeyi muh?ndis baxımından yax?ı t?chiz edilmi?di. Sa? cinahda ruslar torpaqdan, 26 topluq, mohk?ml?ndirilmi? istehkamlar qurmu?du ? redutlar v? lunetl?r (Maslov istehkamı). Qorki k?ndind?n ?imalda v? q?rbd?ki yuks?klikl?rd? 34 topluq 4 batareya yerl??dirilmi?di. M?rk?zd? Kurqannaya yundurluyund? Rayevskinin 18 topluq batareyası ucun istehkamlar qurulmu?du. Batareya rus movqel?rin? ?imaldan v? ?imal-q?rbd?n yaxınla?manın qar?ısını alırdı. Sol cinahda, Semenovskoye k?ndind? 36 topluq (24top qoyulmu?du) "Baqration fle?l?ri" adlandırılan, uc istehkam yaradılmı?dı. Fle?l?r movqenin ?imal v? c?nub-q?rb civarlarını qoruyurdular, onund? is?, ?evardino k?ndind?, onun on dayaq m?nt?q?si kimi redut hazırlanmı?dı. Kutuzovun fikrin? gor?, Borodino duzund?ki movqenin v?ziyy?ti v? onun muh?ndis qur?uları, Moskvaya aparan ?sas yolları etibarlı sur?td? qorumalı v? Napoleonun doyu? meydanında qo?unlarla manevr etm?k imkanlarını m?hdudla?dırmalı idi. Movqenin cinahların alınması imkansız olurdu, onun c?nubdan d?rin dovr?y? alınması is? Napoleon ordusunun ?sas istiqam?td? z?ifl?m?sin? v? darmada?ın olunmasına g?tir? bil?rdi.

Doyu?un ?vv?lind? rus ordusunda 120 min adam v? 640 top, fransız ordusu ? 135 min adam v? 587 top var idi. Ruslar xususil? iri kalibrli toplarda ustunluy? malik idil?r. Kutuzovun niyy?ti f?al mudafi? il? r?qib? imkan dair?sind? cox itki verm?k, quvv?l?r nisb?tini oz xeyrin? d?yi?m?k v? sonrakı hucum ucun oz qo?unlarını qoruyub saxlamaqdan ibar?t idi. Rus qo?unlarının doyu? qaydası bu niyy?t? uy?un olaraq 4 qrupla?ma il? duzulurdu: sa? cinah, m?rk?z, sol cinah v? rezerv (ehtiyat).

Rus ordusunun cinahlardan alınmasının imkansızlı?ını anlayan Napoleon rusların mudafi?sini nisb?t?n dar sah?d? c?bh?d?n (frontal) yarmaqla, Kutuzovun ordusunun arxasına cıxmaq, onu Moskva cayına sıxmaq, m?hv etm?k v? Moskvaya yolu acma?a du?unurdu. ?sas istiqam?t olan "Baqration fle?l?ri" il? "Rayevski batareyası" arasında olan t?xmin?n 2,5 km m?saf?d? fransız ordusunun ?sas kutl?si c?ml??dirilmi?di: umumi sayları 86 min olmaqla Murat , Davu , Ney , Juno v? qvardiya. Rusların diqq?tini yayındırmaq ucun Borodino v? Utitsa istiqam?tl?rind? z?rb?l?r n?z?rd? tutulmu?du.

Borodino doyu?und?n ?vv?l ?evardin redutu u?runda 24 avqustda (5 sentyabr) doyu? ba? verdi. Rusların redutda mohk?ml?nmi? 8 min piyadası, 4 min suvarisi v? 36 topuna qar?ı fransızların 30 min piyadası, 10 min suvarisi v? 186 topu hucuma kecdi. ?evardin redutunun mudafi?si ruslara Borodino duzund? ?sas movqel?rini mohk?ml?ndirm?k imkanı verdi.

?evardinoya yaxınla?an Napoleon uz?rind? ?evardin redutu yerl???n kurqanı almaq ?mrini verdi. Napoleona rus qo?unlarının movqeyini v? ?razini d?y?rl?ndirm?k ucun yuks?klik lazım idi. Borodino rayonunda uc bel? kurqan (Utits kurqanı ?n alca?ı idi, k?narda yerl??irdi, me?? v? kolluqlarla ?hat?l?nmi?di) oldu?undan, ?evardin redutu Napoleon ucun vacib idi. Bundan ba?qa ?evardin redutu rus movqel?rini Napoleondan ba?layırdı.

?evardin redutunu knyaz Qorcakovun komandanlı?ı altında birl??mi? d?st? qoruyurdu:

• Neverovskinin 27-ci diviziyası
• 5 yeger batalyonu
• 2 birl??mi? qrenader batalyonu
• 2 birl??mi? draqun alayı
• 2-ci kirasir diviziyası Fransızlar Fomkin v? Valuyev yaxınlı?ında Koloc cayını kecdil?r v? redut uz?rin? yeridil?r. ?idd?tli doyu? ba? verdi. Bu ?snada Ponyatovski Yelni t?r?fd?n reduta yaxınla?ırdı. Ruslar coxsaylı toplarla at??? tutuldular v? redutdan sıxı?dırıldılar. Qorcakov doyu?? qrenaderl?ri daxil etm?li oldu, onlar fransıları geri oturtdular.

Doyu? ax?ama q?d?r davam etdi. Fransızlar daha iki d?f? redutu aldılar, amma sonra geri c?kildil?r. Ax?am qaranlıq du??nd?, sa? cinahda s?s-kuy e?idildi. Neverovski sungu hucumu il? fransızların cinahına vurdu v? onları geri oturtdu. Kirasirl?r fransızları bir az da geri atdı. 1812-ci ilin 24 avqustu bel? bitdi. Gec? yarısına yaxın fransızlar yenid?n yaxınla?ma?a ba?ladılar. Kutuzovun fikrin? gor? ?evardin redutunu daha saxlamaq m?nasız idi v? o Qorcakova movqeni t?rk etm?k ?mri verdi.

Borodino doyu?u avqustun 26-da h?r iki t?r?fd?n top at??i il? ba?ladı. Tezlikl? Delzonun diviziyası (Yevgeni Boqarnenin korpusu) dumandan istifad? ed?r?k rus yegerl?rinin mudafi? etdiyi Borodino k?ndin? hucuma ba?ladı. Fransızların ustun quvv?l?rinin t?zyiqini gor?n Barklay de Tolli rusların Koloca cayının arxasına evakuasiya olunmasını ?mr etdi. Fransızların atıcı alayı onların ardınca cayı kecdi v? korpunu qoruyan 12-ci top batareyasına hucum etdi, ancaq rusların ?ks-hucumuna m?ruz qaldı v? coxsaylı itki ver?r?k qalıqları Koloca cayının q?rb sahilin? oturduldu. Hucum d?f edildi, amma batareyanı ba?qa yer? kocurm?li oldular. Sonra 1-ci v? 19-cu yeger taborlarının quvv?si il? fransızlar darmada?ın edildil?r, cunki korpunun tamamil? sokulm?si s?b?bind?n cayın o biri t?r?fin? kec? bilm?dil?r. Rus taborlarının u?urlarına baxmayaraq, Barklay de Tolli Koloc cayını kecm?m?y? v? cayın rus movqel?ri olan t?r?find? qalma?a ?mr verdi. Butun gunu sa? cinahda f?al h?r?k?tl?r mu?ahid? olunmadı.

?sas hadis?l?r Baqration fle?l?ri v? Rayevski batareyasında ba? verdi. S?h?r saat 6-ya yaxın mar?al Davunun korpusu (25 min adam v? 100 top), M. S. Vorontsovun birl??mi? qrenader diviziyasının v? D. P. Neverovskinin 27-ci diviziyasının (8 min adam v? 50 top) mudafi? etdiyi fle?l?rin uz?rin? hucuma kecdi, lakin hucum d?f edildi. Saat 7-d? fransızlar yen? hucuma kecdi, sol fle?i aldılar, lakin rusların ?ks-hucumu il? sıxı?dırıldılar v? geri c?kildil?r. Napoleon Davunun korpusunu Neyin v? Junonun korpusları v? Muratın suvaril?ri il? gucl?ndirdi. Oz novb?sind? Baqration fle?l?rin rayonuna oz rezervini ? 2-ci qrenader v? 2-ci kirasir diviziyalarını cıxardı, 7-ci piyada korpusun hiss?l?rini v? Semyenovsk k?ndin? yaxın N. A. Tuckovun 3-cu piyada korpusu t?rkibind?n P. P. Konovnitsının 3-cu piyada diviziyasını qoydu. Fransızların Borodino k?ndind?ki quvv?l?rinin z?ifliyin? ?min olan Kutuzov, sol cinaha 2-ci piyada korpusu, 5-ci piyada korpus quvv?l?rinin bir hiss?sini v? 100 top, bir az sonra is? Rayevski batareyasına t?r?f A. ?. Osterman-Tolstoyun 4-cu korpusunu oturm?y? ?mr etdi. S?h?r saat 8-d? fransızlar Baqration fle?l?ri uz?rin? ucuncu hucuma ba?ladı, sa? v? sol fle?l?ri ?l? kecirdil?r, amma ruslar t?r?find?n sıxı?dırıldılar. Fle?l?r uz?rin? ucuncu hucumla eyni vaxtı ?. A. Ponyatovskinin polyak korpusu Utitsa k?ndini ?l? kecirm?y? v? Baqration ordusunun arxasına cıxma?a calı?ırdı, amma N. A. Tuckovun korpusu fransızların yandan alma manevrini bo?a cıxardılar. Saat 9-dan 11 q?d?r Ney, Davu v? Junonun korpusları fle?l?rin uz?rin? daha 4 u?ursuz hucum etdil?r. Boqarne korpusunun Rayevski batareyasına, saat 9.30 v? 11 hucumları da d?f edildi. Rayevski batareyası yanında fle?l?rin ?trafında minl?rl? olu vardı. Saat 12-y? yaxın fle?l?rin uz?rin? 8-ci hucum ba?ladı. 1,5 km sah?d? olan rusların 18 min adamı v? 300 topuna qar?ı Napoleon 45 min adam v? 400 topu ir?li verdi. ?idd?tli ?lb?yaxa doyu?l?r oldu. ?kshucumların birind? Baqration olumcul yaralandı. Boyuk itkil?r? baxmayaraq fransızlar fle?l?ri aldı. Movqenin yarılması ?m?liyyatını bitirm?k ucun, Napoleon 35 min adam v? 300 top c?ml??dir?r?k, ?sas z?rb?ni Rayevski batareyası uz?rind? kecirdi. Bu kritik v?ziyy?td? Kutuzov M. ?. Platovun kazak v? F. P. Uvarovun suvari korpuslarını fransızların sol cinahını yandan alma?ı, Valuyev v? Bezzubov rayonuna q?fil hucum etm?k ?mri verdi. Rus suvaril?rinin q?fil z?rb?si fransızları ikinci orduya qar?ı hucumlarını dayandırma?a v? Rayevski batareyasına ucuncu hucumu, rusların ?ksz?rb?sini d?f etm?k ucun, iki saatlıq t?xir? salma?a m?cbur etdi. Bu vaxt ?rzind?, Kutuzov rus ordusunun m?rk?zini v? sol qanadını 2-ci v? 3-cu korpuslarla gucl?ndir?r?k, yenid?n qrupla?dırma kecirdi. Saat 14-d? Boqarne korpusu, 3-cu v? 2-ci korpusların suvari diviziyaları Rayevski batareyası uz?rin? ucuncu hucuma c?hd etdil?r. Ancaq Kolenkurun 2-ci suvari korpusunun u?uru inki?af etdirm?k c?hdi rus suvaril?rinin 2-ci v? 3-cu suvari korpusları t?r?find?n d?f edildi. Sol cinahda 2-ci ordunun qalıqları Ney v? Davunun piyada v? Latur-Moburun suvari korpuslarının ?idd?tli hucumlarından mudafi? olunaraq, Semenovsk k?ndind?n ??rq? do?ru 3-cu movqey? c?kilib mohk?ml?ndil?r. Napoleonun h?lledici u?ur qazanmaq niyy?ti iflasa u?radı.

Napoleon sonuncu ehtiyatı olan qvardiyanı doyu?? daxil etm?kd?n c?kindi. Sonrakı hucumların m?nasızlı?ını anlayan Napoleon ruslardan aldı?ı movqel?rd?n ?vv?lki movqel?rin? c?kildi. Rus m?nb?l?rin? gor? fransızlar 50 mind?n cox, ruslar 44 min? yaxın adam itirdi.

Fransızların iddialarına gor? ruslar 52 min adam v? 40 top, franszılar is? 30 min adam itirdil?r. ^[1] Borodino doyu?u Napoleonun h?lledici doyu? strateqiyasının iflası oldu. Napoleon h?lledici doyu?d? rus ordusunu m?hv v? Rusiyanı t?slim olma?a m?cbur ed? bilm?di. Napoleon ozu yazırdı: "Kecirdiyim doyu?l?rd?n ?n d?h??tlisi, Moskva yaxınlı?ında kecirdiyim doyu?dur. Fransızlar orada q?l?b?y? layiq olduqlarını gost?rdil?r, ruslar is? m??lubedilm?z olmaq ??r?fini qazandılar".

Borodino doyu?und? artilleriyanın kutl?vi istifad?si v? onun muh?ndis qur?uları-redutlar, fle?l?r il? qar?ılıqlı istifad?si on?mli rol oynadı. Sutun v? s?p?l?nmi? duzulu? taktikalarının s?ciyy?vi taktikaları ozunu gost?rdi. H?r iki t?r?fin doyu? qaydaları eyni unsurl?rd?n ibar?t idi: yegerl?rin s?p?l?nmi? duzulu?u, x?tt piyadalarının batalyon sutunları, atlıların acılmı? v? sutun duzulu?u, artilleriyanın guclu batareyaları. Hucum v? ?kshucumlar atıcıların v? topların at??i il? hazırlanırdı v? sıx s?fli piyada v? atlı kutl?l?r t?r?find?n h?yata kecirilirdi.

Borodino doyu?u muharib?nin sonrakı gedi?in? guclu t?sir etdi. O Napoleonun "boyuk ordusunun" m??lubiy?tinin ba?lan?ıcı oldu, lakin Rusiyanın umumi geriliyi bu nailiyy?ti mohk?ml?ndirm?y? imkan verm?di. T?chizatın z?ifliyi v? f?al ordunun yeni quvv?l?rl? t?min edilm?sinin gecikdirilm?si, rus ordusuna d?rhal f?al doyu? ?m?liyyatlarına kecm?k imkanı verm?di. Kutuzov movqel?ri qoyub olk?nin ic?ril?rin? do?ru c?kilm?y? m?cbur oldu. Napoleon Moskvanı i??al el?di.

• Советская военная энциклопедия Москва 1980 Военное издательство министерства обороны СССР T. 1 s?h. 567?569