Bakı t?tili
? XX ?srin ?vv?lind? 1903-cu ild? Bakıda t?til h?r?katı.
1903
-cu ilin yayında
Bakını
t?till?r dal?ası burudu. 20 gun davam ed?n etirazlar tezlikl?
imperiyanın
dig?r c?nub vilay?tl?rin? d? sıcradı. Tarixcil?r Bakı t?till?rini
“C?nubi Rusiyada ilk umumi t?til”
adlandırırlar. ?st?r iqtisadi, ist?r siyasi n?tic?l?rin? gor? cox boyuk iz qoyan v? Bakı proletariatının ilk mut???kkil cıxı?ı olan bu t?till?rin t?svirin? kecm?zd?n ?vv?l onun s?b?bl?ri v? o ill?rin Bakısının v?ziyy?tini gozd?n kecirm?y? ehtiyac var.
1883
-cu ild?n ba?layaraq Bakıda
neft
istehsalı durmadan artırdı. Kapitalist inki?af yoluna q?d?m qoyan Bakı neft s?nayesi 20 ild?n d? az vaxt ?rzind? o dovrd? dunyada cıxarılan neftin umumi h?cminin 50 faizd?n coxunu t?min edirdi. Ancaq bu,
1901
-ci il? q?d?r davam etdi. V? ?g?r 1883-cu ild? Bakıda c?misi 60,37 milyon
pud
(62,5 pud = 1
ton
) neft cıxarılmı?dısa v? 1901-ci ild? bu r?q?m 671,57 milyon puda q?d?r artmı?dısa (y?ni, 11 d?f?!),
1902
-ci ild?n ba?layaraq bu r?q?m donm?z ??kild? azalma?a ba?lamı?dı. Bunun da s?b?bi dunyanı buruy?n novb?ti iqtisadi
bohran
idi.
1900-1903-cu ill?rin iqtisadi bohranı neft istehsalının butun sah?l?rini vurdu ? neftin hasilatı, emalı, k??fiyyat v? qazma i?l?rinin h?cmi azaldı, istismar olunmayan neft quyularının sayı is? artdı. Bohran ill?rind? Bakıya ?cn?bi kapital qoyulu?u da z?ifl?di, buna baxmayaraq, ?cn?bil?rin bu sah?d? movqel?ri guclu olaraq qalırdı. M?s?l?n,
1910
-cu ild? Bakı neft yataqlarının 60 faizin? 3
trest
?
“Royal Doyc ?ell”
,
“Nobel qarda?larının neft hasilatı qarda?lı?ı”
v?
“Rusiya ba? neft c?miyy?ti”
n?zar?t edirdi.
?qtisadi bohran Bakı ?halisinin guzaranını da xeyli c?tinl??dirdi.
H?min dovru t?svir ed?n
Manaf Suleymanov
ozunun
“E?itdikl?rim. Oxuduqlarım, Gordukl?rim”
kitabında yazır:
“1900-1902-ci ill?rd? M?rk?zi Rusiyada quraqlıq uzund?n aclıq du?ur, minl?rl? ac-yalavaclar Bakıya axı?ır; i?sizl?r ordusu yaranır, cinay?t, mac?racılıq h?ddini a?ır, hokum?t orqanları 15 min ac-s?rg?rdanı zorla g?mil?r? doldurub geri qaytarır. Zulm gunu-gund?n artır, ehtiyac, yarıtox, yarıac guz?ran, sahibl?rin, m?murların ozba?ınalı?ı huquqsuz f?hl?l?ri zara g?tirirdi, onların s?bir kasaları a?ıb-da?ırdı…”
.
Bel?likl?, az mudd?td? neft bumunun g?tirdiyi s?rv?t? v? i? yerl?rin? gozl?ri qama?araq bir tik? cor?k ucun Bakıya axı?an on minl?rl? b?xtsiz insan iqtisadi bohran n?tic?sind? h?r ?eyind?n olurdu. Neft il?ımı muv?qq?ti olaraq bitm?kd?ydi. Sanki Bakı inki?afının pik noqt?sini kecib indi d? eni?? yuvarlanırdı.
?qor Abrosimov ozunun
“Bakı ail?sinin ??xsi h?yatı…”
kitabında yazırdı:
“Rusiyanın hec bir ??h?ri o ill?rd? Bakı q?d?r sur?tl? inki?af etm?mi?di. 1903-cu ild? Bakıda artıq 200 mind?n cox adam ya?ayırdı. ??h?r k?narındakı neft yataqları t?kc? Rusiyanı yanacaqla t?min etmirdi, h?m d? boyuk h?cmd? neft ixracata gond?rilirdi. Qara ??h?rd? v? A? ??h?rd? c?ml??mi? neft emalı zavodları neftd?n i?ıqlandırıcı ya?, y?ni kerosin, surtgu ya?ları v? mazut alırdı. Qafqazın butun d?mir yolları,
X?z?rd?
v?
Volqada
uz?n g?mil?r, zavod v? fabrikl?r Bakı mazutu il? calı?ırdı”.
Y?ni, Bakı imperiyanın ?n muhum s?naye m?rk?zl?rind?n birin? cevrilmi?di v? burada h?r hansı etiraz dal?ası butun Rusiya itisadiyyatında v? siyas?tind? ?ks-s?da verirdi. Odur ki, ??h?rd? sakitliyin qorunub saxlanmasında hakimiyy?t olduqca maraqlıydı.
Ancaq i?sizlik, maa?ların azlı?ı, huquqsuzluq, a?ır i? ??raiti (neft sah?sind? olum faizi yuks?k idi, 40 ya?ına catan neftci artıq ?m?k qabiliyy?tini tam itirmi? olurdu, pe?? x?st?likl?ri yayılmı?dı, tibbi xidm?t yoxdu…) proletariatın s?bir kasasını da?dırdı. 1903-cu ilin 1 iyulunda m??hur Bakı umumi t?tili ba?ladı.
Kadet partiyasının
uzvu olan Aleksandr Xatisovun zavodlarından start gotur?n etirazlar d?rhal dig?r zavod v? fabrikl?r? d? yayıldı. Sosial-demokratların (
RSDRP
) Bakı Komit?sinin r?hb?rliyi il? t??kil olunan aksiyaya tezlikl?
Bibiheyb?t
,
Balaxanı
,
Sabuncu
neftcil?ri qatıldılar. Artıq iyulun 6-da Bakının butun s?naye v? ticar?t h?yatı dondu.
Manaf Suleymanov yazırdı:
“?yul ayında Bakı
proletariatının
m??hur, ?z?m?tli t?tili ba?layır. 50 min? yaxın t?tilci “M?hv olsun mutl?qiyy?t”, “Ya?asın sosializm”, “Ya?asın hurriyy?t”, “8 saatlıq i? gunu”, “M?vacibl?r artırılsın”, “H?bs? alınmı? numayi?cil?r azad edilsin”
?uarları il? kuc?l?r? cıxıb carizm? v? kapitala qar?ı cıxı? edir. ?zdihamdan kuc? v? m?d?nl?r titr?yirdi. F?hl?l?rin bu ?z?m?tli cıxı?ına RSDRP-nin Bakı Komit?si r?hb?rlik edirdi.
M?d?nl?rin
anbarlarında, zavodlardakı rezervuarlarda neft a?ıb-da?ır, hec kim neft da?ımır, d?nizcil?r g?mil?r? neft doldurmurdular…”
T?til mubariz?sin? sosial-demokratlar ?.Vatsek, M,M?mm?dyarov, ?.Fioletov ba?cılıq edirdi. Dig?r t?l?bl?r sırasında i?d? c?rim?l?rin l??vi, ya?ayı? ??raitinin yax?ıla?dırılması, normada n?z?rd? tutulmayan i?l?rin dayandırılması da vardı. Sahibkarlar t?l?bl?ri yerin? yetirm?kd?n imtina edirl?r. Zavod v? m?d?nl?r? Bakı qarnizonunun qo?unları yeridilir.
Manaf Suleymanov yazır:
“??h?r ba?ına topla?an t?tilci d?nizcil?ri polis qovur. Onlar da gedib ??h?r k?narında, Sallaqxanada yı?ı?ırlar. Ustl?rin? atlı kazak gond?rib oradan da qovurlar. H?rbi g?mil?rd? calı?an f?hl?, matros, kapitan v? mexanikl?ri g?mil?r? yuk vurma?a vadar edirl?r. T?til 3 h?ft?y? q?d?r surur. Bu t?tilin t?siri n?tic?sind? butun Qafqazda v? Rusiyanın c?nub ??h?rl?rind? f?hl? cıxı?ları ba?layır. Bakı ??h?ri t?til h?r?katında f?al i?tirakına gor? ba?qa yerl?rd?n f?rql?nir, h?rbi du??rg?y? ox?ayır”.
Guz??t? getm?y?n sahibkarları t?tilcil?r onların “silah”ı il? vurma?a ba?layır: H?r yanda m?d?nl?r alovlanır. Bakı m?d?nl?ri boyuk v? d?h??tli bir tonqala cevrilir. “Moskovskiy listok” qazeti h?min vaxt yazırdı:
“Artıq 2-ci gundur ki,
Bibiheyb?td?
qazma qull?l?ri, neft anbarı, Bakı neft c?miyy?tinin fontanı yanır. H?r gun 600 min pud neft havaya sovrulur. Muxt?lif ?irk?tl?rin 30-dan cox qull?si, g?mil?rin yan alması ucun korpul?r,
Nobelin
ya?ayı? yerl?ri alovun icind?dir. Birjalarda dur?unluqdur, qiym?tl?rin bahala?aca?ı gozl?nilir”.
Bu yan?ınların kapitalistl?r? hansı psixoloji t?zyiq gost?rdiyini Bakıda gizli f?aliyy?t gost?rmi? sosial-demokrat Konkordiya Zaxarova-Sederbaum (1879-1938) ozunun “Reaksiya ill?ri” adlı xatir?l?rind? bu cur t?svir edib:
“T?till?r v? m?d?nl?rd?ki yan?ınlar neft s?nayecil?rin? gost?rdi: Onlar nec? asanlıqla v? bir nec? gunun icind? boyuk g?lirl?rinin m?nb?l?rind?n m?hrum ola bil?rl?r. Dun?nki aciz, s?birl? v? ita?tl? butun t?hqirl?ri h?zm ed?n i?ci ozunun kort?bii etirazında onu istismar ed?nl?rd?n q?ddarcasına qisas ala bilir. V? h?tta daha sakit etirazında bel? bu kutl? f?hl? h?r?katının daha ibtidai m?rh?l?sin? xas olan mubariz? formasına ?l ata bil?r. Y?ni,
sabotaja
. Guya ki bilm?d?n qazma qur?usunu xarab ed?r v? onda i?i b?rpa etm?k ucun bir nec? gun s?rf etm?k lazım olacaq. Bu sabotajın i?ci t?r?find?n q?sd?n edildiyini subut etm?k is? qeyri-mumkundur”.
Zaxarova-Sederbaumun mu?ahid?l?ri v? n?tic?si cox diqq?t?layiqdir. Y?ni, i?cil?r sahibkarları fakt qar?ısında qoyur: Sabotaj ucun hec kutl?vi da?ıdıcı cıxı?lara ehtiyac da yoxdur. ?st?dikl?ri an ist?nil?n sahibkarı onun texnikasını korlamaqla g?lirsiz qoya bil?rl?r. Luddizmin Bakı variantı. V? bunu bird?n bir? d?rk etm?k sahibkarlar ucun cox acı “k??f” idi.
?yulun 19-dan ba?layaraq etirazların kutl?viliyi azalır v? Qafqazdakı ilk umumi t?til iyulun 22-d? bitir. Bunun yegan? s?b?bi hec d? geni? vus?t almı? repressiyalar deyildi. Dig?r s?b?b i?cil?rin bir coxunun sahibkarların ya?lı dilin? aldanması idi.
H?min anı da Zaxarova-Sederbaum maraqlı t?svir edib: Savadlı v? ixtisaslı i?cil?r daha yuks?k maa? almalarına v? daha ?lveri?li m?i??t ??raitind? ya?amaqlarına baxmayaraq, mubariz?d? daha f?al, ardıcıl v? donm?z olduqları halda, ixtisasla?mamı?, ?n “qara i?l?r”i gor?n, evsiz-e?iksiz, q?pik-quru? alan i?cil?r asanlıqla sahibkarlara guz??t? gedir v? onların v?dl?rin? inanırdılar. Sahibkarlar da etiraz h?r?katını bolm?k ucun bu bin?sibl?rd?n yararlanırdılar.
Zaxarova-Sederbaumun dig?r maraqlı n?tic?si: m?hz h?min lumpenl?r kort?bii cıxı?larda ir?lid? gedib da?ıntılar tor?dir, m?d?nl?r? od vurur, h?r?katın mut???kkil forma almasına, iqtisadi t?l?bl?rin siyasi t?l?bl?r? kecm?sin? ?ng?l olurdular. Y?ni, oz “radikallıq”ları il? daha uzaq h?d?f? tu?lanmı?, daha effektli mubariz?y? mane?cilik gost?rirdil?r. Onlardan sonra qazanılan u?ur yox, yanan qull?l?r qalırdı. Sonra is? el? onlar da sahibkarlara aldanaraq ozl?ri ucun ziyanlı razıla?maya ged?r?k i? yerl?rin? donurdul?r.
Buna baxmayaraq, Bakıda f?hl? h?r?katı tamamil? xususi xarakter da?ıyırdı. Rusiyanın dig?r iri s?naye ??h?rl?rind? f?hl?l?r kollektiv muqavil? haqda hec x?yal da etm?diyi bir vaxtda Bakı proletariatı
1904
-cu ild?
“Mazut Konstitusiyası”
na nail oldu v? kort?bii mubariz?ni mut???kkil mubariz?y? cevir? bil?n h?mkarlar t??kilatları yaratdı. Bununla da,
1903
-cu il t?till?rind?ki m??lubiyy?t c?misi 1 il sonra boyuk v? analoqu olmayan q?l?b? il? ? “
Mazutlu Konstitusiya
” il? n?tic?l?ndi…