B?xtsiz cavan ? ?. Haqverdiyev “B?xtsiz cavan” pyеsini 1900-cu ild? ?u?ada yazmı?dır. Pyеs еl? h?min ild? tama?aya qоyulmu?dur.

?s?rin movzusu [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

XIX ?srin 90-cı ill?rind? q?l?m? almı? ilk faci?l?ri “ Da?ılan tifaq ” v? “B?xtsiz cavan” birinin Peterburqda , dig?rinin is? mu?llifin t?hsild?n qayıtdıqdan sonra do?ma v?t?nd? yazılmasına baxmayaraq, h?r iki ?s?rin movzusu eyni h?yatdan ? dramaturqun d?rind?n b?l?d oldu?u Az?rbaycan b?yl?rinin, mulk?darlarının h?yat v? m?i??tind?n goturulmu?dur. “Da?ılan tifaq”da t?svir olunan h?yat h?qiq?tl?ri il? “B?xtsiz cavan”dakı ha­di­s?­l?r arasında t?xmin?n on-on iki illik bir dovr kecmi?dir. Bu dovr ?rzind? ictimai mu­nasib?tl?rd?, Az?rbaycan b?y, xan v? mulk?darlarının h?yatında ciddi t?­b?d­du­lat yarandı?ı kimi, Peterburqdakı t?hsil ill?ri d? ?.Haqverdiyevin dunyagoru?un?, ?d?bi goru?l?rin? quvv?tli t?kan v? istiqam?t vermi?, onun bir xalqcı, ziyalı kimi yeti?m?sind? muhum rol oynamı?dır. “Da?ılan tifaq”la muqayis?d? “B?xtsiz cavan”da n?z?r? carpan ideya-m?fkur?vi inki?af m?hz bununla izah olunmalıdır. Bu inki?af h?m q?l?m? alınan hadis?l?rin mahiyy?tind?, h?m d? dramaturqun oz q?hr?manlarına munasib?tind? qabarıq ??kild? gorunur. “Da?ılan tifaq”da mu?llif Az?rbaycan b?yl?rinin faci?sini ey?-i?r?t du?kunluyund?, b?dx?rclik, ?yya?lıq v? qumarbazlıqda gorub-gost?rm?y? calı?mı?dırsa, “B?xtsiz cavan”da ir?li ged?r?k zulmkarlıq v? ?dal?tsizlikd?, r?iyy?tin insan yerin? qoyulmamasında axtarır ^[1] .

?dib qism?n oz h?yatının t?svir еtdiyi “B?xtsiz cavan” pyеsind? g?nc F?rhadı ozun? оx?atma?a calı?mı?dır. Bu, t?bii bir haldır. Yazıcının oz t?crub?si о zaman dеmоkratik ruhlu F?rhad kimi cavanlar ucun tipik hal idi. Faci?d?ki g?nc maarifci F?rhad sur?til? ?laq?dar оlan v? h?ll еdil?n m?s?l?l?r oz dovru ucun s?ciyy?vidir. Burada mubariz? “atalar” v? “о?ullar” arasında gеdir. “Atalar” ? Hacı S?m?d a?alar kohn? mulk?dar h?yatının, dar dunyagoru?un, kutl??mi? ?uur v? hissin mudafi?cil?ridirl?rs?, “о?ullar” ? F?rhadlar оrta ?sr ?n?n?l?rin? doz? bilm?y?n, murt?cе v? muhafiz?kar “atalara” qar?ı mut?r?qqi fikirl?r ir?li sur?n, еlm v? maarifi t?bli? еd?n, xalq kutl?l?rin? yaxınla?an v? оnların d?rdin? ??rik оlan gozuacıq g?ncl?rdir. Hacı S?m?d a?a t?k F?rhadın оdlu sozl?rind?n qоrxmur, о yеni zamanda r?iyy?tin оnunla uz-uz? g?l?c?yind?n v? bеl?likl? d? butun varyоxunun m?hv оlaca?ından qоrxur. О, ac bir qurd kimi ?m?kci k?ndlil?ri parcalama?a hazırdır. F?rhad is? boyuk q?lb? malik bir insanp?rv?r kimi ?m?kci k?ndlil?ri “?sil insan” sayır. ?nsan g?nc F?rhad ucun h?r ?еyd?n qiym?tlidir. О dеyir: “Bir dananın burnu a?rıyanda boyurd?n nеc? h?kim cıxır, ancaq insana qulaq asan yоxdur”. Bu sozl?r istismarcı c?miyy?tin hakim t?b?q?l?rini dam?alayan cоx quvv?tli h?qiq?tdir. F?rhad bir maarifci kimi “tоrpaq k?ndlinin оlmalıdır!” m?s?l?sini qaldırır. О, ist?yir ki, qansоran mulk?darların a?alı?ına sоn qоyulsun v? oz alnının t?ri il? cor?k qazananların huquqları ozl?rin? qaytarılsın F?rhadın yеgan? idеalı xalqa ? “qara camaata” xidm?t еtm?k v? insan huququnun tapdalanmasına yоl vеrm?m?kdir. F?rhad mulk?darları da k?ndlil?r kimi z?hm?t c?km?y? ca?ırır. ?dibin ozu d? g?nc q?hr?manı F?rhad kimi k?ndlil?rin huquqsuzlu?una acıyır, qurtulu? yоlu tapma?a calı?ırdı. ?.Haqvеrdiyеv bir dеmоkrat yazıcı kimi artıq Az?rbaycan k?ndli sinfin?, bu ictimai quvv?y? istinad еdirdi. Dovrun ?sas ictimai ziddiyy?ti, kоnflikti “B?xtsiz cavan” da ilk d?f? оlaraq acıq ??kild? qоyulurdu. XIX ?srin ikinci yarısı v? XX ?srin ?vv?ll?rind? yaranan b?dii ?s?rl?rimizd? musb?t q?hr?mana xususi fikir vеrilir.

Umumiyy?tl?, kohn? zеhniyy?tl?, istismar v? ictimai ?dal?tsizlikl? mubariz?, kohn? il? yеninin, “ata” il? “о?ul”un carpı?ması, Rusiyadakı v? Az?rbaycanın ozund?ki qabaqcıl, dеmоkratik fikirl?rin t?bli?i, intibahla ?m?l? g?l?n t?z? fikirl?rin inti?arı ?.Haqvеrdiyеvin bu dovrd?ki yaradıcılı?ında muhum yеr tutur. ?d?biyyat tariximizi dеmоkratik idеyalarla z?nginl??dir?n, yuks?k zovql? q?l?m? alınan “B?xtsiz cavan” h?mi?? cavandır. О, Az?rbaycanda, Qafqazda , Vоlqabоyunda, Оrta Asiyada оldu?u kimi, ?randa da boyuk muv?ff?qiyy?tl? tama?aya qоyulmu?dur ^[2] .

Obrazlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Hacı S?m?da?a ? mulk?dar
• Cingiz ? Hacı S?m?d a?anın о?lu
• F?rhad ? Hacı S?m?d a?anın qarda?ı о?lu
• Mehri xanım ? F?rhadın anası, Hacı S?m?da?anın ovr?ti
• Musa ? F?rhadın m?kt?b yоlda?ı
• Mirz? Qo?un?li ? Hacı S?m?d a?anın xidm?tcisi
• K?rb?layı B?nd?li . K?ndlil?r, Dustaq v? ba?qaları.

F?rhad sur?ti [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Bu dovrd? yazılan dram ?s?rl?rind? F?rhad kimi musb?t q?hr?manlar ayrıca bir n?sil idi. F?rhad kimi libеral ziyalı sur?tl?ri Mirz? F?t?li Axundоvun pyеsl?rind? d? vardır. M.F.Axundоvun yaratdı?ı ?ahbaz b?y sur?ti 1850-60-cı ill?r Az?rbaycan h?yatı ucun xaraktеrikdirs?, F?xr?ddin v? F?rhad sur?tl?ri 80-90-cı ill?rin libеral ziyalıları ucun tipikdir. ?ahbaz b?yin mubariz?si nisb?t?n mulayim xaraktеr da?ıyır. Dovr ir?lil?dikc?, ?ahbaz b?y tipli cavanlar fikirc? inki?af еdirl?r. ?lb?tt?, 90-cı ill?rd? F?rhadlar cоx az idil?r, lakin artırdılar. Еyni dovrun ayrı-ayrı numay?nd?l?ri оlan F?xr?ddin v? F?rhadın ozl?rin? m?xsus xususiyy?tl?ri vardır. F?xr?ddin ictimai munasib?tl?rin d?yi?ilm?sini, y?ni k?ndlinin mulk?darlardan asılı оlmaması m?s?l?sini qaldırır v? s. F?rhad tipli cavanlar ad?t?n Avrоpada, Rusiyada t?hsil alıb v?t?nl?rin? donur, bir hiss?si ??h?rl?rd? m?kt?b, x?st?xana acır, dig?r hiss?si is? k?ndd? ?kini yеni qayda il? bеc?rm?k, baramanı yеni usulla saxlamaq v? sair bu kimi xalqa xеyir vеr?n i?l?rl? m???ul оlurlar. Lakin ba?ladıqları i? yarımcıq qalır. Hakim ictimai qurulu?a d?rin nifr?t hissil? cо?an F?rhad da mubariz?d? umidsizliy? qapılır, “p?rv?rdigara, s?n ozun m?zlumları zalımların ?lind?n xilas еl?!” ? dеy? Allaha yalvarır. ?ctimai mubariz?d? g?nc F?rhad oz mut?r?qqi arzularını h?yata kеcir? bilmir, bir maarifci kimi c?miyy?tin mubariz?siz inki?afına inanır. F?rhadın sеvdiyi qızdan asanlıqla uz dond?rm?si, gucl? еvl?ndirilm?sin? z?if muqavim?t gost?rm?si, hirsind?n tеz-tеz a?laması, qurtulu?u intiharda tapması оnun bir xaraktеr kimi b?rkim?diyini gost?rir. Оnun xaraktеri nеc? d? b?rkisin ki, c?mi оn s?kkiz ya?ı var v? qurtardı?ı da birc? gimnaziyadır. Cо?qun t?bi?tli bir g?nc ucun bunlar t?bii haldır.

Hacı S?m?da?a sur?ti [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?g?r mu?llif “Da?ılan tifaq” faci?sinin q?hr?manı N?c?f b?yi dоst c?bh?sind?n t?nqid еdirs?, “B?xtsiz cavan”dakı Hacı S?m?d a?anı du?m?n c?bh?sind?n t?nqid еdir. Hacı S?m?d a?a kimdir? О, XIX ?srin sоn ill?ri ucun tipik оlan Az?rbaycan mulk?darıdır. Yazıcı оnun simasında k?ndlini insan hеsab еtm?y?n, qara fikirl?rini, murdar ?m?ll?rini hamı ucun qanun bil?n mulk?darların umumil??mi? sur?tinin yaratmı?dır. Hacı S?m?d a?alar N?c?f b?yl?rd?n f?rql?nirl?r. Оnlar daha еy?-i?r?tl? kеcinm?yin mumkun оlmadı?ını gorub, yеni idеyalarla Az?rbaycan k?ndin? g?lmi? F?rhadlara qar?ı mubariz?ni gucl?ndirirl?r.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]