Bu m?qal? Qafqazdilli avarlar haqqındadır. Dig?r m?nalar ucun Avarlar (d?qiql??dirm?) s?hif?sin? baxın.

Avarlar
avar. авар(ал), маг?арул(ал)

Canavar v? Standartın ? bu avar xanları r?mzi.
Umumi sayı
1 500 000
Ya?adı?ı ?razil?r
Rusiya 1 012 074 (2021 [1] ) Az?rbaycan 200 000 (2023) Ukrayna 1,496 (2001) [2] Qazaxıstan 1,407 (1999) [3]
Dili
Avar dili
Dini
?slam
Qohum xalqlar
Qafqaz xalqları

Avarlar ( Qafqaz avarları ) ( avar. аварал, маг?арулал ) ? Da?ıstan Respublikasında ?n boyuk, Az?rbaycanda sayca altıncı boyuk etnik qrup. Qafqazın ?n q?dim yerli xalqlarından biri. H?mcinin, Rusiyanın Cecenistan , Kalmıkiya v? dig?r federasiya subyektl?rind? m?skunla?mı?lar. Az?rbaycanda ?sas?n Balak?n Qax ??ki v? Zaqatala rayonlarında ya?ayırlar. Avarların etnik-m?d?ni ?razisi Avariya v? ya Avarıstan adlanır. M?rk?zi Xunzaxdır .

Bir cox m?nb?l?rd? eyni zamanda Qafqaz Avarları olaraq anlandırılır. Ozl?rini " магIарулал " olaraq adlandırırlar. M?nası "da?ların xalqı", "da?lılar" dem?kdir. Avar dili ?imali Qafqaz (Nax-Da?ıstan) dil ail?sinin Yeni Qol (Avar-Andi-Tsez) dil qrupuna aiddir. 14 l?hc?d? danı?ılır. ?n cox yayılmı? l?hc? el? Avar l?hc?sidir. Mill?tin adı da m?hz bu l?hc?d?n goturulmu?dur.

Cox zaman Qafqaz avar xalqıni q?dim turk soylu avarlarla s?hv salırlar, Q?dim, y?ni turk kimi q?bul olunan avarlardır. Onlara b?zi ?d?biyyatlarda ?sl avarlar da deyirl?r. 555-ci ild? Goyturkl?r t?r?find?n q?rb? surgun olunmu?lar. Surgun zamanı is? onlara bir cox mill?td?n insanlar qo?ulmu?dur. Avarlar Avropaya catan zaman artıq avar xalq anlamını itirmi?dir. Avar ordusunda olan h?r bir hun, x?z?r, monqol hamısı avar adlandırılmı?dır. Bu xalqların boyuk qismi qıyıqgozlu idi. Tarixci Walter Pohl avarları uzun mudd?t ara?dırdıqdan sonra bu fikr? g?lmi?dir: Avarlar cox boyuk tarix? m?xsusdurlar v? Goyturk tabeliyind? ya?amaq ist?m?y?n xalqların qarı?masından yaranmı?lar.

XII ?srin ?vv?ll?rind? xristian S?rir krallı?ının suqutundan sonra Avarlar mus?lmanla?ma?a ba?ladı. Bolg? Sabutay Bahadurun ba?cılı?ı il? monqollar t?r?find?n i??al edildikd?n sonra, 1222 -ci ild? bolg?d? h?rbi munaqi??l?r artdı. Ardından avarlar, Xar?zm?ahlar hokmdarı II M?h?mm?d? monqollara qar?ı aparılacaq sava?da onlara d?st?k olacaqlarını soz vermi?di, lakin avarların monqollarla muharib?si haqqında hec bir bir m?lumat, hec bir s?n?d yoxdur.

Qızıl Ordanın suqutunun ardından Qazi-Kumuxda ?amxallı?ın yuks?li?i, Avar xanının gucunun XV v? XVI ?srl?rd? azalaca?ına bir ni?an? idi. Bu ill?rd? xanlıq qurulu? baxımından irad?siz bir dovl?t halına g?ldi. Xanlıqdakı ?halinin bir coxu xandan olduqca boyuk muxtariyy?t ?ld? etm?si s?b?bind?n b?z?n o, guclu du?m?nl?r? qar?ı Carın himay?sini ist?m?k m?cburiyy?tind? qaldı.

1740 -cı ilin yayında Av?arlar sulal?si hokmdarı Nadir ?ah , Qazi-Kumuxa g?ldi. Kumık ?amaxalı Xaspulat xan, Qaytak usmisi ?hm?d xan v? Aku?a qazisi s?daq?tl?rini subut etm?k ucun muxt?lif h?diyy?l?r t?qdim etdil?r. Avqust 1740 -cı ild? d? Avar torpaqlarına girmi?, 80 min n?f?rlik ordusu Andid? Avarlar v? Da?ıstanlı mutt?ffiql?r t?r?find?n m??lubiyy?t? u?radılmı?dı.

?nv?r Cingizo?lu yazır: "Avarıstan Da?ıstanın bir bolg?sidir. Bu diyarda M?h?mm?d Nutsal xan hokmranlıq edirdi. 1774-cu ild? onun olumund?n sonra o?lu Umm? xan (Om?r xan) ba?cı oldu. Umm? xan bacısı Bik? a?anı ?brahimx?lil xana verib, qohumla?dı. ?brahimx?lil xan bu qohumluqdan d?f?l?rl? istifad? etmi?di. Tarixci Rzaqulu b?y V?zirov yazır: ≪Lazım olan zaman Da?ıstan v? l?zgi vilay?tl?rind?n qo?un ist?yirdi. ?brahim xan Umm? xanın v? ba?qa s?rk?rd?l?rin ba?cılı?ı il? Qaraba?a g?l?n qo?unu oz ovladları v? Qaraba? qo?unu il? birlikd? lazım olan yerl?r? gond?rir, ist?diyi adamı t?nbeh edir v? oz ita?ti altına c?kirdi≫.

Tarixci Mirz? Yusif Qaraba?i yazır: ≪Eyni zamanda qohumluq munasib?tin? gor? avar hakimi Umm? xan v? Da?ıstan ?mirl?ri d? ?brahim xana sadiq v? dost idil?r, ?g?r aralarında bir narazılıq uz vers?ydi, d?rhal ?brahim xanın i?ar?si il? Da?ıstan ?mirl?ri butun qo?unlarıyla Gurcustan uz?rin? hucum ed?r?k oranı capıb da?ıdırdılar, nec? ki, 1205-ci (1790) ild? Gurcustan valisi il? ?brahim xanın arasında olan narazılıq uz vermi?di.

Bu s?b?bd?n Umm? xan coxlu qo?unla Gurcustan t?r?fin? gedib bacardı?ı q?d?r Gurcustan torpa?ını qar?t ed?r?k Sı?naq v? Gumu?xananı z?bt etdi, camaatın coxunu oldurdu. Bir q?d?rini ?sir v? dig?rl?rini dustaq edib, t?cili sur?td? Axalsix?, Suleyman pa?anın yanına getdi. Qı?ı orada kecirib, bahar f?slind? geri qayıdaraq, yen? d? Gurcustan torpa?ına daxil oldu. Umm? xan yolun ustund? knyaz Aba?idzenin arvad-u?a?ı il? ya?adı?ı mohk?m qalanı muhasir? edib zor il? z?bt etdi. Oranın ?halisini qılıncdan kecird?r?k, b?zil?rini d? ?sir etdi. Knyaz Aba?idzenin qızlarından Cavahir xanımı ?brahim xan ucun gond?rdi, bir qızına da Umm? xan ozu evl?ndi≫.

1801 -ci il tarixind? Umm? xanın olumund?n sonra Avar xanlı?ı Rusiya imperiyasının t?rkibin? daxil oldu . Avar xanlı?ı da?ılmasına baxmayaraq 1828-ci il? Qafqaz imamlı?ının himay?sini daxil oldu. 1859-cu ild? Rusların z?btil? Avar xanlı?ının varlı?ı sona catmı? oldu.

Az?rbaycanda Avarlar ?sas?n Balak?n rayonunun Qabaqcol q?s?b?sind? ^[4] , Mahamalar ^[4] , Mazımqara ^[4] , Qaysa , Beceqarbin? , Beretbin? , Cederovtala , Corcorbin? , Hetovlar , Xalatala , ?saxlıgirm? , Katex , Kils?buqov , Kortala , Qasbin?(Qarsibin?) , Mazımcay , Me???ambul , Mollacıbin? , Poctbin? , Pu?t?tala , Roc?hm?d , Solban(Zalban) , ?ambul , ?ambulbin? , ??rif , Yeni ??rif v? s. k?ndl?rind?, Zaqatala rayonunun Danacı(Dinci) , Uzuntala , Ziliban ^[5] , Mazıx ^[5] , Car ^[5] , Axaxd?r? , Aba?li , A?a?ı Cardaxlar , Yuxarı Cardaxlar , Beretbin? (Zaqatala) , Cok?koba , Dardoqqaz , Goy?m , Hoytala , Kebeloba , Maqov , Pa?an , Fındıqlı , Vohtala , Yolayrıc(Nuxbik) v? s. k?ndl?rind?, h?mcinin Zaqatala, Balak?n v? Bakı ??h?rl?rind? ya?ayırlar.

Bu rayonlar ?razisind? avar dilind? umumilikd? 260 sinfi olan 19 m?kt?b f?aliyy?t gost?rir v? bu m?kt?bl?rd? 7 min? yaxın ?agird t?hsil alır.2009-cu ild? aparılmı? siyahıya almaya ?sas?n Az?rbaycanda 49,8 min n?f?r avar ya?ayır, lakin bu r?smi r?q?ml?r deyil, m?nb?l?r ?sas verir ki, ?slind? avarların sayı Az?rbaycanda bir nec? d?f? cox ola bil?r.

Az?rbaycanlılarla sıx qaynayıb-qarı?mı?lar. ?slam dinin? etiqad edirl?r.

Avarların ya?adı?ı ?razi ??ki-Zaqatala iqtisadi rayonuna daxildir. ?razi inki?af etmi? n?qliyyat ??b?k?sin? malikdir. ?sas yol Yevlax-Balak?n ?ose v? d?mir yoludur. 80-ci ill?rin ikinci yarısında istifad?y? veril?n d?miryolu bu iqtisadi rayonla dig?r rayonlar arasında n?qliyyat-iqtisadi ?laq?l?rin geni?l?nm?sin? s?b?b olmu?dur. Bakı-Zaqatala hava x?tti f?aliyy?t gost?rir.

• Avar Xanlı?ı
• Da?ıstan

• Dunya xalqları. Ensiklopedik lu?at. Bakı.1998.
• Велиев М.Г. (Бахарлы) Азербайджан. Баку.1921.
• Гейбуллаев Г. К этногенезу Азербайджанцев. Баку.1994.
• Сумбатзаде. Этногенез Азербайджанского народа. Баку.1990
• Петрушевский И.Р. Джаро-Белоканские вольные общества в первой половине Х!Х века. Махачкала.1993.
• Шопен И.И. Кавказ и его обитатели. Обозрения закавказского края.ЖМГИ. с.1.кн.2.СПб.,1841
• Mahmudlu Y. ?lusu sultanlı?ı-tarixi x?zin?mizd?n bir inci. Letifova E. M. Severo-Zapadnıy Azerbaydjan. ?lisuyskoe sultanstva. Baku.1999.
• Бакыханов А. Гюлистан-и Ирам.Баку.1991.
• Hacıyeva M. Turk dunyası v? qarda? olk?l?r ?d?biyyatı. Ankara.1997
• Петрушевский И.Р. Джаро-Белоканские вольные общества в первой половине ХIХ века. Махачкала.1993

• M?h?bb?t Pa?ayeva . "Avar xalqının etnik tarixind?n" Arxivl??dirilib 2015-07-04 at the Wayback Machine . "Milli Folklor". 2008. № 20 (80). s?h. 64?69.
• Bilgicik D?l--tr
• Turkler online Dil--tr Arxivl??dirilib 2008-12-01 at the Wayback Machine

Etnik qrup il? ?laq?dar bu m?qal? qaralama halındadır. M?qal?ni redakt? ed?r?k Vikipediyanı z?nginl??dirin .