Amazon
port. , isp. Rio Amazonas
Amazon cayı
Olk?l?r	Peru   Kolumbiya   Braziliya   Boliviya   Ekvador
M?nb?yi	And da?ları , Maranyon v? Ukayali caylarının qovu?ması
? Yuks?kliyi	110 m
M?ns?bi	Atlantik okeanı
? Yuks?kliyi	0 m
Uzunlu?u	6516 ( 7004 )
Su s?rfi	209.000 m³/s [1] , 168.700 m³/s [1]
Su hovz?si	Atlantik okeanı
Hovz?sinin sah?si	7.050.000 km² [2]
Ovalı?ı da var. m?nb?yi m?ns?bi Amazon cayı C?nubi Amerikaın fiziki x?rit?sind?: 4°26′ c. e. 73°26′ q. u. 0°35′ c. e. 49°57′ q. u.
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Amazon cayı ( port. Rio Amazonas , isp. Rio Amazonas ) ? C?nubi Amerikada cay . Hovz?sinin sah?sin?, su s?rfiyyatına gor? dunya da birinci, uzunlu?una gor? ikinci ( Nil d?n sonra) yeri tutur. ^{[3] [4]}

M?nb?l?rini And da?ları ndan gotur?n Maranyon v? Ukayali caylarının birl??m?sind?n yaranır v? ??rq? do?ru axaraq Atlantik Okeanına tokulur. Uzunlu?u Maranyon cayının m?nb?yind?n 6516 km, Ukayali cayının m?nb?yind?n 7000 km-d?n coxdur. Hovz?sinin sah?si 7045 min km ² -dir. Hovz?sinin cox hiss?si Braziliya da, c?nub-q?rb v? q?rb hiss?l?ri Boliviya da, Peru da, Ekvador da v? Kolumbiya dadır. M?ns?bind? su s?rfiyyatı 220 min m ³ /san t??kil edir. D?niz? da?ıdı?ı su saniy?d? 120000 kubmetrdir. ^[4]

Amazon cayında muxt?lif olculu ada lar vardır. Dunyanın ?n boyuk cay adası - Marajo (sah. 48 min km ² ) burada yerl??ir. Cayın da?ıdı?ı su Mississippi , Nil , v? Yantszı caylarının da?ıdıqları suların umumi h?cmind?n coxdur. ^[3]

Rutub?tli ekvatorial me?? l?rl? ortulu v? cox yeri bataqlıq olan geni? ovalıq dan (?sas?n, Amazon ovalı?ı ndan) axıb Atlantik okeanı na tokulur. Sahili alcaq, ucpill?lidir. Boyuk da?qınlar zamanı suyun s?viyy?si ikinci pill?y? q?d?r qalxır. Yuxarı axınında (Ukayali cayı il? birl??dikd?n sonra) eni t?qrib?n 2 km, orta axınında 5 km-?d?k, a?a?ı axınında 20 km-?d?k, m?ns?bi yaxınlı?ında 80?150 km-dir; orta axınında d?rinliyi t?qrib?n 70 m, Obidus ??h?ri yaxınlı?ında 135 m-?d?k, m?ns?bind? 15?45 m-dir. ^[4]

Okean dan 350 km m?saf?d? dunyada ?n iri (sah. 100 min km ² -d?n cox) delta yaradır. Amazonun 500-d?n cox iri qolu var. Bunlardan 17-sinin uzunlu?u 1600?3500 km-? catır. ?n ?h?miyy?tli qolu Madeyra cayıdır (3500 km). ^[3] Boyuk qolları: sa?dan ? Jurua , Purus , Tapajos , ?inqu , Tokantins , soldan ? Napo, ?sa, Japura, Riu-Neqru. Qollar Amazon cayına muxt?lif r?ngli sular g?tirir; bel? ki, Riu-Neqru cayı nın suyu tund, Jurua, Purus, Madeyranın suları bulanıq a?, Tapajosun suyu is? ya?ılımtıldır. Suları sarı, boz v? h?tta qırmızımtıl r?ng? calan qollar da var. Amazon dunyada bu q?d?r z?ngin calarlı suları olan yegan? caydır. Amazon cayı, ?sas?n, Atlantika okeanından hava axınlarının g?tirdiyi ya?ıntıları il? qidalanır. Hovz?sinin rutub?tli tropik me??l?rl? ortulu hiss?sind? ya?ıntının illik miqdarı 2000 mm-?d?k, m?ns?bd? v? hovz?sinin ?imal-q?rbind? (And da?larının ?t?kl?rind?) 3000 mm-d?n cox, And da?larında 6000 mm-?d?kdir. ^[4]

Amazon il boyu gursuludur: sol qollarında ( ?imal yarımkur?si nd?) mart dan sentyabr a q?d?r, sa? qollarında ( C?nub yarımkur?si nd?) oktyabr dan aprel? q?d?r ya?ı? movsumu olur. Ortaillik su s?rfi m?ns?b? yaxın hiss?d? t?qrib?n 220 min m ³ /san. (maks. 300 min m ³ /san., minimum 63 min m ³ /san.), illik axım h?cmi 7000 km ³ (Yer kur?si caylarının umumi axımının 17%-i). Amazonun g?tirdiyi cox boyuk su kutl?si m?ns?bd?n 400 km m?saf?d? okean sularını ?irinl??dirir. ^[4]

Amazon ovalı?ı azmeyilli oldu?undan okeanda ba? ver?n qabarma lar cay yata?ı boyunca 1000?1400 km m?saf?d? s?viyy?ni qaldırır. M?ns?b hiss?d? qabarma 4?5 m. hundurlukd? dal?alarla mu?ayi?t olunur. Bu dal?a lar boyuk sur?t v? u?ultu il? cay yuxarı h?r?k?t ed?r?k sahill?ri da?ıdır. Amazon adının da bununla ?laq?dar oldu?u (yerli hindi tayfalarından olan tepiquarani tayfa sının dilind? “amazunu” ? boyuk dal?a dem?kdir) guman edilir. Amazon 4300 km m?saf?d? g?miciliy? yararlıdır. Okean g?mil?ri Manaus ??h?rin? q?d?r (m?ns?bd?n 1690 km) gedir. ^[4]

Limanları: Belen , Santaren , Obidus , Manaus (Braziliya), ?kitos (Peru). Amazonda 2000-? q?d?r balıq novu ( Yer kur?si nd?ki ?irin su balıqlarının 1/3-i), o cuml?d?n ?irin su delfini , arapayma , lamantin , yırtıcı skat v? akula , timsah , sudonuzu , anakonda v? s. var. ^[4]

Amazonun m?ns?bini 1500-ci ild? ispaniyalı Visente Yanyes Pinson k??f etmi?dir. 1541-ci il d? dig?r ispaniyalı Fransisko de Orelyana cay yuxarı 6000 km uzmu?dur. Onun d?st?si yol boyu doyu?k?n hindu tayfaları il? toqqu?mu?du. Trombetas cayının m?ns?bi yaxınlı?ında, on c?rg?l?rd? yaylarla silah lanmı? ucaboylu, yarıcılpaq qadın lar vuru?urdular. Onlar ispanlar a amazon qadınları t?svir ed?n antik mif l?ri xatırladır. Ona gor? d? ehtimal olunur ki, Orelyana cayı Amazon adlandırmı?dır. ^[4]

• Amazon cayı
• Sirl?rl? z?ngin Amazon ^{[ olu kecid ]}
• Amazon cayı haqqında m?lumat
• Amazon Arxivl??dirilib 2021-03-05 at the Wayback Machine
• Aliml?r Amazon cayının altında yeni n?h?ng bir cay k??f edib ^{[ olu kecid ]}

• Amazon rifi