Alman ?d?biyyatı
M?rk?zi Avropada
ya?ayan
almanca
danı?an
xalqların
?d?biyyatıdır
.
Almaniya
,
Avstraliya
,
?svecr?
v? bunların yanındakı
xalqların
i?l?rini ?hat? edir. Dig?r
Avropa
?d?biyyatı
il? qar?ıla?dırıldı?ında Alman
?d?biyyatı
dig?rl?rin? nisb?t?n daha cox f?rqlilik gost?rir. Bunun s?b?bl?rind?n biri 1800-cu ill?rd?
Berlinin
ortaya cıxmasına q?d?r Almanca danı?an
xalqların
Fransanın
Parisi
ya da
?ngilt?r?nin
London
kimi bir paytaxtının olmaması idi. Daha do?rusu
Almaniya
uzun mudd?t ayrılıqlar v? bolunm?l?r ya?amı?dır. Bu tip bolunm?l?r 1600-cu ill?rd?ki
din
doyu?l?ri boyunca 1900-cu ill?rin ortasından ba?layan Soyuq muharib?l?r vaxtı sıx ya?anmı? idi.
Almaniya
Reformasiya deyil?n dini h?r?katın m?rk?zi olması s?b?bi il? 1500-cu ill?rd? Protestanlıq ortaya cıxdı?ı yerdir. Reformasiya adamın daxili ruhani azadlı?ını vur?ulayırdı. Alman
?d?biyyatı
??kill?ndir?n daxili v? f?ls?fi yana?ma da ruhani bir tip? sahibdir.
1000-ci ill?rd? Alman q?bil?l?ri indiki
Almaniyaya
?imali Avropa
uz?rind?n koc etmi?dil?r. Bu q?bil?l?r n?sild?n-n?sil? b?st?l?dikl?ri
Balladaları
v? hekay?l?ri danı?ırdılar. Bu zamanlarda monastırlar
t?hsil
v?
?d?biyyat
halında idil?r. Rahibl?r,
?ncil
v? Xristian ?fsan?l?ri uz?rind? qurduqları ?eir v? hekay?l?ri yayırdılar.
Alman dastanları birinci qızıl dovrun ana ?d?bi m?hsuludur. Bunların ?n m??huru 12000 s?tirlik intiqam, x?yan?t v? s?daq?ti izah ed?n boyuk ehtimalla Passau,
Avstraliyada
yazılan Nibelunq n??m?l?ridir.
Q?hr?manları v? ?sl h?qiq?tl?ri izah ed?n Romans bu dovrd?ki ba?qa bir ana ?d?bi yazının formasıdır. Antik
?d?biyyatın
ba? ?s?rl?ri sayılan ?hımiyy?tli romanları Volfram fon E?enbaxın Parzival, Gotfrid fon ?trasburqun Tristian v? ?zolda ?s?rl?ridir. Parzival uzun mudd?t c?ngav?r olmaq ucun calı?an amma bunun ucun uzun muhakim?l?rd?n v? sonunda muq?dd?s torpakların kralı olan biridir.
Tristan v? ?zolda
Gottlieb, sevgil?ri oluml?ri il? bit?n iki g?ncin sevgisini izah edir.
Kohn? Alman ?d?biyyatı dovrun? dam?asını vuran ba?qa bir ?ey d? c?ngav?r ?d?biyyatıdır. Bir c?ngav?r t?k xususiyy?ti onun vuru?ması deyildir. C?ngav?r b?y?nm?si yuks?k olan, s?n?t v? ?d?biyyatla calı?an biridir. Minnezanqlar onların ?lind?n cıxmı?dır. Bu minn?l?rin coxu e?qi izah ed?n Fransız turbadorlarının mahnılarının lirik ?airl?rini t?qlid etmi?dil?r. Qadına duyulan e?q izah edilm?kd?dir. Burada izah edil?n qadın, saray qadınıdır. ?n m??hur turbadur Walter von der Vogelweidedir. ?air turbadurların s?mimiyy?tsiz v? soyuq ?eirl?rini isti v? orijinal e?q ??rh etm?l?rin? cevirmi?dir. Waltherin eyni zamanda o dovrd? Papalıqla uzun sur?n guc v? muharib?? gir?n Orta Avropadakı Alman ?silli Muq?dd?s Roma imperatorunu t?rifl?y?n v? mudafi? ed?n ?s?rl?ri d? vardır.
1250-ci ild?n 1600-cu il? q?d?rki dovr Alman ??h?rl?rin? artan ticari boyum? v? z?nginlik g?tirmi?dir v? yeni bir iqtisadi-ictimai sinif olan Orta sinif ortaya cıxmı?dır. Orta sinif m?d?ni liderliyi ?l? ke?irmi?di. Bu e?qin aristokrat sinfin t?qdimatı orta sinif h?qiqiliyinin gost?rm?sin? v? ciddiliyin? yol acmı?dır. ?ntibah,
Almaniyaya
insanların duny?vi yeri olan v? t?bi?tini ba?a du?m? vur?usunu g?tirdi. Bu intelektual alim humanizim olaraq bilinir. Alman humanizmi
Avropa
tarixind?ki ?n on?mli d?yi?im? yol acır. Bu d?yi?im? Reform adlanır.
1350-ci ill?rd? universitetl?rin yaradılması Bohemyada ba?ladı. Bu dovrun ?n bilin?n Alman ?s?ri olan, Johannes von Telp t?r?find?n yazılan v? olumu il? orta bir cutun arasındakı dialoqu izah ed?n Bohemyalı cutlukdur. Humanizmin ?sas noqt?si 1480-ci ild?n 1530-cu il? kimidir. ?nsanlıq ucun yeni ideallar axtarı?ı icind? humanistl?r kohn? Yunan tarixini v?
f?s?f?sini
k??f etdil?r. ??srl?rinin coxunu almancadan cox latınca yazırdılar. ?n m??hur alman humanistl?ri ?branic?nin ?n ond? ged?n ustalarından Johannes Reuchlin v? Reformu ba?ladan Martin Luterin ba? kom?kcisi Phillip Melanchtondur.
Alman klassismi, Hote, ?iller v? Almaniyanın ?n boyuk lirik ?airi Friedrich Holdern t?r?find?n idar? edilirdi.
Klassism
t?xmini 30 il? q?d?r inki?af etdi, ta ki 1787-ci ild? Hote ?talyan klassikl?rinin antikl?riini ara?dırmaq ucun etdiyi q?d?r
?eksperin ingilis ?d?biyatında idis?, ?illerin d? boyuk tarixi dramları da Alman
?d?biyyatınada
klassik t?rz olaraq s?hn?d? qalmı?dır. ?illerin sonraki ?s?rl?ri cox mubahis? edil?n f?ls?fi movzuları, Avropa tarixinin i?l?rini qarma-qarı?ıq ba?a du?m?si, adi du?unc?l?ri, boyuk bir ?d?bi t?rzi birl??dirmi?di. ?n m??hur ?s?rl?ri tarixi dramlarıdır.
Romantizm
1790-cı ill?rin sonunda vacib v? t?sir edici bir h?r?k?t olaraq meydana cıxmı?dır. Romantikl?r du?unc? gucu v? guclu duy?ularını alıb ozunu azad formalarını ?l? aldılar. B?lk?d? romantikl?rin ?n yax?ısı "Novalis"adı il? tanınan Friedrich von Hardenberg idi. Kom?kcisi Friedrich Schlegel il? b?rab?r Novalis insani obrazlarının gucunu uz? cıxartmı?dı. Alman romantizminin dig?r xususiyy?ti d? yazıcıların sıx milliyy?tci olmasıdır.1800-cu ill?rd? Jakob Grimm v? Vilhelm Grimm qarda?ları t?r?find?n d?y?rl?ndiril?n alman ?fsan?l?ri alman mill?tciliyini deyil, amma eyni zamanda romantikl?rin ?fsan?l?r? v? folklora mara?ını artırmı?dı.
Nazi dovrund? ?d?biyyatı Adolf Hitlerin Nasiss partiyası Almaniyadakı ?qtidarı 1933-cu ild? ?l? kecirdi. Nassisl?r hec bir zaman kecirm?d?n ?xlaqsız v? siyas?t?n etibarsız tapdıqları ekspriyonistl?ri muhakim? etm?y? ba?ladılar. Etdikl?ri ilk i?l?rd?n biri ekspriyonist kitabları Berlind? kitabxana h?y?tind? xalqın gozl?ri qar?ısında yandırmaq oldu. Hitlerin Ucuncu Reich bitm?k-tuk?nm?k t??libatın yanında cox az d?y?rli ?d?bi ?s?r yaratmı?dır. Xususi il? bu dovrd? Leo Weisgeber du?unc?l?ri ?n cox ustun tutulan Nassisl?rin dil aliml?ri v? ?d?biyyacısıdır. Bertolt Brecht v? Thomas Mann kimi ?h?miyy?tli yazıcılar ABD y? koc etdil?r v? orada almanca yazma?a davam etdil?r. Dig?rl?ri is? tutuldular v? du??rg?l?rd? q?tl etdil?r.
?kinci dunya muharib?sind?n sonra alman ?d?biyatı, yerl? bir edil?n Almaniyanın psixoloji tramvalarla h?yatı il? maraqlandı. Bu dovr Tummerliteratur olaraq adlandırılır. Muharib?d?n sonra Almaniya SSCB t?r?find?n idar? edil?n ??rqi Almaniya v? q?rb v? xususi il? Amerika gund?mind?ki Q?rbi Almaniya olmaq uzr? iki dovl?t? bolunmu?du. Dovrun ?n ond? ged?n yazıcıları Heinriech Boll v? Gunter Grassdır. Muharib?d?n sonra ?d?biyyat , Almaniyanın Nassisl? uzl??m?sini ucun s?y s?rf etmi?dir. Faust ?fsan?sini Thomas Mann versiyasını Doktor Fausta bir b?st?karın, e?q v? ?xlaqi m?suliyy?ti s?n?t yaradıcılı?ı u?runda r?dd etm?sini izah edir. Hekay?l?ri, Alman ?d?biyyatının butun kecmi?ini Nassisl?rin ortaya cıxmasında problemli oldu?unu izah etm?y? calı?ır. ??rqi alman ?d?biyyatı, q?rbd?kind?n f?rqli idi. ??rq yazıcıları umumiyy?tl? ictimai baxı? buca?ına sahib idil?r v? q?rbin d?y?rl?r t?nqid edirdil?r. Christian Wolfun Cassandra romanı muharib?d?n darmada?ın olmu? ??h?ri ??rqi Almaniyaya ox?adaraq Troyanın eni?ini yenid?n izah edir.1959-cu ild?n ??rqi Almaniyadan Q?rbi Almaniyaya ged?n Uve Johsan, siyasi olaraq bolunmu? Almaniyanın yor?unluqlarına i?ar? edirdi. Johsonun romanı Jakob Haqqındakı Dedi-qodularn Sovet agentl?rin? i?birliyi etm?yi r?dd ed?n ki?inin oldurulm?si movzusunu izah edir.
Gunumuzun Alman ?d?biyyatı 1989-cu ild? c?miyy?t t?zyiqi s?b?bi il? ??rqi Alman hokum?ti cokdu. ??rqi v? Q?rbi Almaniya t?krar birl??di. Birl??m?d?n sonra Wolfgang Hilbig, Erich Loest, Monika Maron va Christa Wolf kimi kohn? ??rqi Alman yazıcıları avtobiyoqrafiyaları, romanlar v? sınaqlar kecmi?l?ri il? hesabla?ma?a ba?ladılar. Maronun Kull?rin Ucu?ması romanında bir guc stansiyasının ?trafı kirl?tdiyini k??f etdikd?n sonra bir jurnalistin uz-uz? qaldı?ı ?xlaqi acılmaz movzu danı?ılır. Ruminiyanın almanca danı?an azlı?ından Herta Mullerin Kominist rejmind?ki h?yatı Ya?ıl ?rikl?rin olk?si v? Goru? d? izah edilir.
Lu??tl?r v? ensiklopediyalar
| |
|---|
|