Aleksandr fon Humboldt
|
---|
alm.
Alexander von Humboldt
|
|
Do?um tarixi
|
14 sentyabr
1769
(
1769-09-14
)
[1]
[2]
[…]
|
Do?um yeri
|
|
V?fat tarixi
|
6 may
1859
(
1859-05-06
)
[1]
[2]
[…]
(89 ya?ında)
|
V?fat yeri
|
|
Elm sah?l?ri
|
Geobotanika
,
iqtisadi co?rafiya
,
co?rafiya
,
meteorologiya
,
botanika
,
zoologiya
,
fizika
|
?? yeri
|
|
T?hsili
|
|
Elmi r?hb?ri
|
Qeorq Kristof Lixtenberq
[d]
[6]
|
Uzvluyu
|
- London Kral C?miyy?ti
(
1815
?)
,
- Leopoldin Alman Milli Elml?r Akademiyası
,
- Prussiya Elml?r Akademiyası
[d]
,
- Bavariya Elml?r Akademiyası
[d]
,
- Gottingen Elml?r Akademiyası
[d]
,
- Macarıstan Elml?r Akademiyası
,
- ?svec Kral Elml?r Akademiyası
,
- Fransa Elml?r Akademiyası
,
- Amerika F?ls?f? C?miyy?ti
[d]
,
- Peterburq Elml?r Akademiyası
,
- Amerika ?nc?s?n?t v? Elml?r Akademiyası
,
- Rusiya Elml?r Akademiyası
,
- Fransa Co?rafiya C?miyy?ti
|
Mukafatları
|
|
|
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar
|
Aleksandr Humbolt
(
alm.
Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander Freiherr von Humboldt
;
14 sentyabr
1769
[1]
[2]
[…]
,
Berlin
[4]
[5]
[…]
?
6 may
1859
[1]
[2]
[…]
,
Berlin
[5]
) ? alman alimi-ensiklopedisti, t?dqiqatcısı, fizik, meteoroloq, co?rafiya?unas, botanik, zooloq v? s?yyahı, dig?r alman alimi Vilhelm fon Humboldtun kicik qarda?ı, bitkil?rin co?rafiyası t?liminin banisi.
XVIII ?srin sonlarında k??f olunmu? materikl?rin sah?ll?rinin konturları kifay?t q?d?r d?qiq verilmi?dir. Nam?lum qalan Antraktida, ?imali Amerikanın ?imalı, Sakit v? Atlantik okeanında bir sıra adalar idi. Materikl?r sahil x?tl?ri kifay?t q?d?r d?qiq verilm?sin? baxmayaraq onların daxili hiss?l?ri ?sas?n t?dqiq olunmamı? "a? l?k?l?r" ??klind? qalmaqda idi. Dunyanın ?n uzun cayı olan Nilin m?nb?yi Alp-Himalay v? And-Kordilyer da? sisteml?ri, Afrika, C?nubi Amerika, Hindistan, ?ndoneziyanın tropik me??l?ri, torpaq ortuyu, cayları, goll?ri, h?mcinin s?hralar oyr?nilm?mi? qalırdı. Olk?l?rd? movcud olan vulkanlar, faydalı qazıntılar haqqında t?s?vvurl?r ibtidai ormada idi. Qar?ıda duran bu m?s?l?l?rin oyr?nilm?sind? alman alimi Aleksandr Humboltun ozun?m?xsus yeri olm?dur.
Humbolt 1769-cu ild? Almaniyada mulk?dar ail?sind? anadan olmu?dur. Qarda?ı Vilhelml? birlikd? yuks?k s?viyy?d? t?hsil almı? humbolt bitkil?rl? cox maraqlandı?ından u?aqlıqdan yolda?ları t?r?find?n zarafatla olsa da alim dey? ca?rılırdı. Humbolt 18 ya?ında Frankfurt, Berlin universitetl?rind? muhazir?l?r dinl?mi?, daha sonra Freyberq akademiyasında t?hsilini davam etdirm?kl? geni? biliy? malik olmu?dur. 1789-cu ild? ilk s?yah?tini Q?rbi Almaniyadan ba?layan alim, sonradan ekspedisiyasını Reyn cayı hovz?sind? davam etdirm?kl? Reyn hovz?sinin bazaltları haqqında birinci elmi i?ini yazmı?dır.
1799-cu ild? Humbolt dostu Bonplanla C?nubi v? M?rk?zi Amerikada t?dqiqat i?l?ri aparmaq m?qs?dil? ispan hakimiyy?tind?n icaz? alırlar (??kil 10). H?r ikisi "Pisarro" g?misind? Kanar adalarına uzm?kl? Teyde vulkanına qalxırlar. Daha sonra C?nubi Amerikanın ?imalına Venesuelaya uzm?kl? Karakas ??h?ri ?trafında olmaqla olk?y? m?xsus savannaları t?dqiq edirl?r. Botanik dostu Bonplanla birlikd? bu ?razil?rin ya?ıntılı dovru il? quraq dovrunun d?qiq t?svirini verm?kl? ?m?l?g?lm? xususiyy?tl?rinin izahını verm?y? calı?ırlar. Orinoka cayında uz?rk?n bu caydan bir qolun ayrılaraq Amazonun qolunu t??kil etdiyini, y?ni cayın bufirkasiyasını mu?yy?n edirl?r. Venesueladan Kubaya Uz?n t?dqiqatcılar Peruya do?ru istiqam?t gotururl?r. Ekvadora s?yah?td?n sonra And da?larında Kotopaxi (Tustul?n?n Da?) v? Cimboraso (Qarlı da?) vulkanlarında t?dqiqatlarını davam etdirirl?r. Da?larda bitki ortuyunun ?aquli zonallıq uzr? d?yi?m?sini ilk d?f? olaraq Humbolt C?nubi Amerikada mu?ahid? etmi?dir. S?yah?tin davamı yenid?n Kuba Meksika olk?l?ri olur. N?hay?t AB?-nin Delavar korf?zind?n Avropaya qayıdırlar.
Humboltun 5 il c?k?n birinci s?yah?tinin elmi ?h?miyy?ti Amerikanın t?dqiq olunmu? ?razil?rinin t?sviri, muxt?lif ??kill?r, c?dv?ll?r, x?rit?l?rin c?kilm?si, ?aquli zonallı?ın mu?yy?n edilm?si v? s. olmu?dur. Ekspedisiyanın n?tic?l?ri 25 ild? 30 cildd? cap olunmu?dur. 1829-cu ild? rus hokum?tinin d?v?til? Humbolt Rusiyaya g?lir. Dunya ?ohr?tli alimin artıq 60 ya?ı tamam olmu?dur. Az ?vv?l o, "Peterburq Elml?r Akademiyası"nın f?xri uzvu secilmi?dir. Humboltu Rusiyada ?sas?n Uralın z?ngin faydalı qazıntıları maraqlandırırdı. Ona gor? d? mar?rutu Peterburqdan, Moskva, Kazan, M?rk?zi Ural, Q?rbi Sibir, Ob, Altay, Omsk, C?nubi Ural, H??t?rxan, yenid?n Moskva v? Peterburq uzr? t??kil etm?kl?, 1829-cu ilin dekabrında v?t?ni Almaniyaya qayıdır. Ekspedisiya boyuk ?razini ?hat? etm?kl? qısa mudd?tli oldu?undan n?tic?l?ri Amerikada aparılan t?dqiqatlar q?d?r olmasa da, ?ld? olunmu? materiallara ?saslanaraq bir sıra m?qal?l?r v? iki kitabda toplanmı? m?lmatlar oz ?ksini tapmı?dır. Sutkada c?mi be? satt yatmaqla kifay?tl?n?n m??hur alman t?dqiqatcısı muasir co?rafiyanın ?sasını qoyan aliml?rd?n biri olmu?dur. Humbolt ilk d?f? meteoroloji stansiyalar ??b?k?si yaratmı? aliml?rd?n olmu?, izoterml?rin verilm?sini t?klif etmi?dir. Onun t?klifi ?sasında Peterburq yaxınlı?ında daimi meteoroloji mu?ahid? aparmaq v? yer maqnetizmini oyr?nm?k m?qs?dil? ilk r?s?dxana tikilmi?dir. ?lk d?f? olaraq Humbolt yer kur?sinin relyefini oyr?nm?kl? da? sisteml?rinin orta hundurluyunun hesablanma metodunu vermi?dir.
Yer qabı?ının qurulu?u haqqında "Plutonisl?rin"butun da? suxurlarının vulkan m?n??li olmaları fikrini mudafi? v? inki?af etdirilm?sind? f?al rol oynayan alim fiziki-co?rafiyanın, h?mcinin olk??unaslı?ın elmi ?sasını qoymu?dur. T?bi?td? ba? ver?n t?bii hadis?l?r arasındakı ?laq?l?rin v? qanunauy?unluqların oyr?nilm?si onun be? cildlik "Kosmos" ?s?rind? oz ?ksini tapmı?dır. Humboltun adı M?rk?zi Asiyada da? silsil?si, ?imali Amerikada cay, gol v? korf?z, Qrenlandiyada buzlaq, Avstraliyada da?, C?nubi Amerikanın q?rbind? c?r?yan, mineral, bir nec? bitki novu, Ayda krater v? s. il? ?b?dil??dirilmi?dir.
- Conrad Muller
(Hrsg.): Alexander von Humboldt und das Preußische Konigshaus. Leipzig 1928
- Gustav Biedermann
: Die spekulative Idee in Humboldts Kosmos, ein Beitrag zur Vermittlung der Philosophie und die Naturforschung. 1949
- Johannes Paul
: Alexander von Humboldt. Ansichten der Natur. In: Abenteuerliche Lebensreise. Sieben biographische Essays. Wilhelm Kohler Verlag, Minden 1954, S. 141?205
- Hanno Beck
(Hrsg.): Gesprache Alexander von Humboldts. Berlin 1959
- Hanno Beck
. Alexander von Humboldt. 2 Bande. Wiesbaden 1959?1961
- Adolf Meyer-Abich
: Alexander von Humboldt. Rowohlt, Reinbek 1967
- Heinrich Pfeiffer
(Hrg.): Alexander von Humboldt. Werk und Weltgeltung. Munchen 1969
- Douglas Botting
: Alexander von Humboldt ? Biographie eines großen Forschungsreisenden. Munchen 1974 (6. Auflage 2001),
ISBN 3-7913-0085-7
- Herbert Scurla
: Alexander von Humboldt. Sein Leben und Wirken. 9. Auflage. Berlin 1980
- Kurt-R. Biermann, Ilse Jahn, Fritz G. Lange
(Bearb.): Alexander von Humboldt. Chronologische Ubersicht uber wichtige Daten seines Lebens. 2. Auflage. (= Beitrage zur Alexander-von-Humboldt-Forschung). Berlin 1983
- Herbert Kessler
(Hrsg.): Die Dioskuren. Probleme in Leben und Werk der Bruder Humboldt. Mannheim 1986
- Werner Rube
: Alexander von Humboldt. Anatomie eines Ruhms. Munchen 1988
- Kurt Schleucher
: Alexander von Humboldt. Berlin 1988
- Kurt-Reinhard Biermann
: Alexander von Humboldt. 4. Auflage. Leipzig 1990
- Kurt-R. Biermann
: Miscellanea Humboldtiana. (Beitrage zur Alexander-von-Humboldt-Forschung). Berlin 1990
- Kurt-R. Biermann
: Begluckende Ermunterung durch die akademische Gemeinschaft. Alexander von Humboldt als Mitglied der Berliner Akademie der Wissenschaften. (Beitrage zur Alexander-von-Humboldt-Forschung). Berlin 1991,
ISBN 978-3-05-001957-4
- Kurt-R. Biermann
: Begluckende Ermunterung durch die akademische Gemeinschaft. Alexander von Humboldt als Mitglied der Berliner Akademie der Wissenschaften. Akademie Verlag Berlin, 1992,
ISBN 978-3-05-001957-4
- Alfred Dove
: Humboldt, Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander v.. In: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Bd. 13, S. 358?383
- Studia Fribergensia. Vortrage des Alexander-von-Humboldt-Kolloquiums in Freiberg 1991. (Beitrage zur Alexander-von-Humboldt-Forschung). Berlin 1994
- Otto Kratz
: Alexander von Humboldt ? Wissenschaftler Weltburger Revolutionar. Callwey, Munchen 1997,
ISBN 3-7667-1282-9
- Frank Holl
(Konzeption): Alexander von Humboldt. Netzwerke des Wissens. Katalog zur Ausstellung im Haus der Kulturen der Welt Berlin und in der Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland Bonn. Berlin und Bonn 1999
- Detlef Haberland, Wolfgang Hinrichs, Clemens Menze
(Hrsg.): Die Dioskuren II. Annaherungen an Leben und Werk der Bruder Humboldt. Mannheim 2000
- Horst Fiedler, Ulrike Leitner
: Alexander von Humboldts Schriften. Bibliographie der selbstandig erschienenen Werke. (= Beitrage zur Alexander-von-Humboldt-Forschung; 20). Berlin 2000
- Ottmar Ette
: Weltbewußtsein. Alexander von Humboldt und das unvollendete Projekt einer anderen Moderne. Weilerswist 2002
- Jurgen Hamel, Eberhard Knobloch, Herbert Pieper
(Hrsg.): Alexander von Humboldt in Berlin. Sein Einfluß auf die Entwicklung der Wissenschaften. (= Algorismus. Studien zur Geschichte der Mathematik und der Naturwissenschaften; H. 41). Augsburg 2003
- Petra Werner
: Himmel und Erde. Alexander von Humboldt und sein Kosmos. (Beitrage zur Alexander-von-Humboldt-Forschung). Berlin 2004,
ISBN 978-3-05-004025-7
- Krzysztof Zielnica
: Polonica bei Alexander von Humboldt. (Beitrage zur Alexander-von-Humboldt-Forschung). Berlin 2004, 445 S., 143 s.-w. Abb.,
ISBN 978-3-05-003867-4
- Ulrike Leitner, Ingo Schwarz
(Begr.): Alexander von Humboldts unselbstandige Schriften ? Verzeichnis. (Online-Ausgabe)
- Энгельгардт М. А
. Александр Гумбольдт, его жизнь, путешествия и научная деятельность. Биогр. очерк. ? СПб.: Типография товарищества "Общественная польза", 1891
- Сафонов В. А
. Александр Гумбольдт. ? М.: Мол. гвардия, 1959
- Есаков В. А
. Александр Гумбольдт в России. ? М.: Издательство Академии наук СССР, 1960
- Скурла Г
. Александр Гумбольдт / сокр. пер. с нем. Г. Шевченко. ? М.: Молодая гвардия (
ЖЗЛ
), 1985
- Botting D
. Humboldt and the Cosmos. ? L. : Joseph, 1973
(ing.)
- Nicolaas A. Rupke
: Alexander von Humboldt. A Metabiography. Lang, Frankfurt am Main u. a. 2005
(ing.)
,
ISBN 3-631-53932-0
- "Giganten". Humboldt ? Ruf der grunen Holle. Der wahre Entdecker. Großter Forschungsreisender der Neuzeit. Doku-Drama, 60 Min., Buch und Regie: Gero von Boehm, mit Matthias Habich als Alexander von Humboldt, Produktion: ZDF, Erstsendung: 8. April 2007, Inhaltsangabe des ZDF
- Alexander von Humboldt ? aus seinem Leben ? aus seinem Werk. Dokumentation, BR Deutschland, 1969, Regie: Martin Schließler
- Kosmos ? Erinnerungen an Alexander von Humboldt. Dokumentarfilm, 41 Min., DDR, 1960, Buch und Regie: Karl Gass, Produktion: DEFA
| |
---|
Lu??tl?r v? ensiklopediyalar
| |
---|
??c?r? v? nekropolistika
| |
---|
|