Aleksandr Aleksandrovic Tuqanov
(
rus.
Александр Александрович Туганов
;
19
(31) mart
1871
,
Moskva
?
6 mart
1960
,
Bakı
) ? Tiflis Az?rbaycan Teatrının ba? rejissoru, Az?rbaycan SSR xalq artisti (1936).
Aleksandr Tuqanov Az?rbaycan teatr s?n?tind? iz qoymu? simalardandır. O, 1871-ci ild?
Moskvada
do?ulub.
Moskvada
Kor? teatrında
, habel? Rusiyanın bir sıra ??h?rl?rind? aktyor, sonradan Gurcustanda, 1924-cu ild?n is? Az?rbaycanda rejissor kimi f?aliyy?t gost?rib. Aleksandr Tuqanovun f?aliyy?tinin mu?yy?n dovru Tiflis Az?rbaycan Teatrı il? ba?lıdır.
Ozunun yazdı?ına gor?, Az?rbaycan teatrı il? ilk tanı?lı?ı 1898-ci ild? Moskva Kor? teatrı truppasının Tiflis? s?f?ri zamanı olmu?dur. 1912-ci ild? is? o, daimi i?l?m?k ucun Tiflis? g?lir v? burada rus teatrında f?aliyy?t? ba?layır. H?min vaxtlar burada Az?rbaycan ziyalılarının yaratdı?ı "Mus?lman teatr c?miyy?ti"nin tama?alarına baxır. Bu tama?alar "Zubalov Xalq Evi"nd?, habel? dig?r teatrların s?hn?l?rind? gost?rilirdi. O da bir mut?x?ssis kimi imkan daxilind? butun tama?aları izl?yirdi.
Tuqanovun Az?rbaycan teatrına boyuk maraq v? ba?lılı?ı, t?bii ki, m?hz o vaxtlar meydana g?lib. Onun xatir?l?rind?n: "Zubalov Xalq Evi"nd? baxdı?ım tama?alar, ekzotik
Tiflisd?
, ba?qa xalqların milli tama?aları il? eyni s?viyy?d?, boyuk bir m?kt?b t?siri ba?ı?layırdı. Burada (Zubalov Xalq Evi n?z?rd? tutulur ? A. B.) on bir bolm? i?l?yirdi. H?r mill?tin tama?ası oz do?ma dilind? s?hn?y? qoyulurdu. Rus, gurcu, Az?rbaycan dram d?rn?kl?rind?n ba?qa, burada Ukrayna, y?hudi, osetin, yunan, aysor dram c?miyy?tl?ri d? f?aliyy?t gost?rirdi".
M?lum oldu?u kimi, 1912-ci ild? Tiflisd? az?rbaycanlı artistl?rin hazırladı?ı tama?aları gost?rm?k ucun ??h?rin az?rbaycanlılar ya?ayan "?eytanbazar" m?h?ll?sind? teatr ucun xususi bina ? "Auditoriya" acılmı?dı. Bundan sonra tama?aların gost?rilm?si ardıcıl xarakter alır v? Tuqanov bu tama?alara ardıcıl baxmaq imkanı qazanır. "Bu tama?alar m?ni Az?rbaycan teatrı v? onun ifacıları il? ?saslı ??kild? yaxınla?dırırdı. Pe??kar teatr olmasa da, buradan sonralar boyuk aktyorlar cıxmı?dı: Sidqi Ruhulla, Mustafa M?rdanov, ?li Qurbanov, Mirseyf?ddin Kirman?ahlı v? ba?qaları".
O, 1922-ci ild?n ba?layaraq az?rbaycanlı aktyorların d?v?ti il? Az?rbaycan dilind? d? tama?alar hazırlayırdı. "O zamanlar a?lıma da g?lm?zdi ki, Az?rbaycan teatrı il? bel? yaxından ba?lanaca?am v? yaradıcılı?ımın ?n qaynar, h?rar?tli ill?rini ona h?sr ed?c?y?m", ? dey? Tuqanov sonralar xatir?l?rind? qeyd edirdi.
Az?rbaycanın Xalq artisti Mustafa M?rdanov h?min dovru bel? xatırlayır: "1922-ci ild? oz benefisim? "?dirn?nin f?thi"ni (C. Cabbarlının pyesi ? A. B.) hazırlayırdım; ?s?rd? ba? rolu ? Harisi ozum oynayırdım. Tama?anın daha goz?l hazırlanması ucun Tiflis Dovl?t Rus Teatrının ba? rejissoru A. Tuqanovu "?dirn?nin f?thi"nin rejissorlu?una d?v?t etdik. Tuqanov ?s?ri goz?l sur?td? hazırlayıb tama?aya qoydu".
N?hay?t, Tiflis teatrının aktyorlarından Mustafa M?rdanov v? Mirseyf?ddin Kirman?ahlının, habel? inzibatcı ?li Bayramovun t?kidli xahi?l?ri n?tic?sind? A. Tuqanov bu teatrda i?l?m?y? razılıq verir. Bel?likl? d? o, 1923-cu il avqustun 23-d? Tiflis Az?rbaycan Dram Teatrının ba? rejissoru t?yin edilir.
Qeyd etdiyimiz kimi, Tuqanov teatrın aktyor hey?ti v? tama?aları il? tanı? idi v? s?n?t yan?ılı bu insanları yuks?k qiym?tl?ndirirdi: "O vaxt Az?rbaycan teatrının (Tiflis teatrı ? A. B.) Meydandakı darısqal binasında rastla?dı?ım aktyorların ur?yi i?l?m?k, tama?a hazırlamaq h?v?si v? yan?ısı il? dolu idi".
M?hz bunları n?z?r? alan rejissor ?sl teatr yaratmaq, guclu kadrlar yeti?dirm?k ucun butun gucunu s?f?rb?r edir. Tuqanov ayrı-ayrı ?s?rl?rin s?hn?y? cıxarılması il? kifay?tl?nmir, hazırladı?ı tama?aların umumi m?d?ni s?viyy?sinin yuks?ldilm?sin? d? xususi s?y gost?rir v? buna nail olurdu: "Bir sozl? ?sl teatr yaratmaq ist?yirdik!"
Butun bu i?l?rd? onun ?n yaxın kom?kcisi Gurcustanın Xalq artisti ?brahim ?sfahanlı idi. Tuqanov ?sfahanlını ozunun mu?llimi hesab edir, onun, habel? Gurcustanın ?m?kdar artisti Mirz?li Abbasovun, aktyorlardan Mirz?xan Quliyevin, ??r?f Yuzba?ovun v? dig?r aktyorların s?hn? f?dakarlı?ını yuks?k qiym?tl?ndirirdi.
Tiflis teatrında orijinal pyesl?rin, habel? Az?rbaycan s?hn?si ucun yeni olan klassik ?s?rl?rin Tuqanov t?r?find?n tama?aya qoyulması aktyorların f?rdi yaradıcılıq xususiyy?tl?rinin uz? cıxmasına ??rait yaradır, onlara ozl?rin? m?xsus c?h?tl?ri gost?rm?k imkanı verir, tama?acıları teatra c?lb edirdi.
Onun bu teatrda ilk i?i ??ms?ddin Saminin "Gaveyi-ah?ng?r" pyesinin tama?ası olub. Aleksandr Tuqanovun xatir?l?rind?n: "Bu, yetkin tama?a idi, aktyorların oz rollarına tamam yeni munasib?tl?ri duyulurdu: bu tama?a butun movsum? mu?yy?n hava verdi".
Bel?likl?, ba?lan?ıc u?urlu olur. Bunun ardınca tama?acılara fransız yazıcısı Jan Batist Molyerin "Jorj Danden" komediyası t?qdim olunur. Bu tama?a da boyuk u?ur qazanır.
Aleksandr Tuqanov teatrda ba? rejissor kimi f?aliyy?t gost?r?rk?n "Ucurum", "?blis", "?eyx S?nan", "P?ri cadu", "Olul?r" pyesl?rini yeni qurulu?da tama?aya hazırlayır. ?brahim ?sfahanlının fikrinc?, onun ?n maraqlı qurulu?larından biri "Muf?tti?" (N. V. Qoqol) komediyasının tama?ası olmu?dur. S?hn?d? ilk addımlarını atan g?nc aktyor Ulvi R?c?b m?hz Tuqanovun hazırladı?ı tama?alarda u?urlu obrazlar yaratmı?dır. Onun yaratdı?ı D?rvi? ("?eyx S?nan"), ?xtiyar ("?blis"), M?hk?m? r?isi ("Muf?tti?") obrazları tama?acılar t?r?find?n h?rar?tl? qar?ılanmı?dır.
Tuqanovun Tiflis teatrında hazırladı?ı "Da?ılan tifaq" (?. Haqverdiyev), "Hacı Qara" (M. F. Axundov), "Qacaqlar" (F. ?iller, t?rcum? ed?ni H?s?n S?bri), "M?kr v? m?h?bb?t" (F. ?iller, t?rcum? ed?ni ?l?kb?r Seyfi) v? "Otello" (U. ?ekspir, t?rcum? ed?ni H?s?n S?bri) tama?aları da u?urlu olmu?dur.
M?lumdur ki, Aleksandr Tuqanov Bakıda, Az?rbaycan Dovl?t Dram Teatrında calı?ark?n boyuk dramaturq C?f?r Cabbarlı il? yaradıcılıq ?m?kda?lı?ı etmi?dir. Yazıcının pyesl?rinin qurulu?ları ?sas?n ona m?xsusdur. Lakin onun C?f?r Cabbarlı il? "ilk goru?u" Tiflis teatrında olmu?dur. Tuqanov bu teatrda dramaturqun "?dirn?nin f?thi" pyesind?n sonra "Aydın" v? "Oqtay Elo?lu" pyesl?rin? d? qurulu? vermi?dir. O, sonralar bu bar?d? bel? yazmı?dır: "Bu, xatir?si m?nim ucun muq?dd?s olan, son d?r?c? goz?l, boyuk dramaturqla ilk goru? idi".
Dovri m?tbuat teatrın f?aliyy?tini yuks?k qiym?tl?ndirirdi. Tuqanovun xatir?l?rind?n: "Dovri m?tbuat bizim i?imiz? dostcasına, nikbin baxırdı. ?m?yimiz h?d?r getmirdi, birg? i?imizin el? ilk ca?ları, ilk movsum gost?rdi ki, must?qil yolla ir?lil?y?n Az?rbaycan teatrı ya?ama?a qadirdir".
H?min vaxtlar Tiflis Az?rbaycan Teatrının u?urları Bakı teatr ictimaiyy?tinin d? diqq?tini c?lb edir. ?ubh?siz, u?urlu tama?aların meydana cıxması ?sas?n Aleksandr Tuqanovun adı il? ba?lı idi. ?lb?tt?, bu i?d? teatrın f?dakar aktyorlarının ?m?yi d? danılmazdır.
Tuqanov 1924-cu ild? i?l?m?k ucun Bakıya ? Az?rbaycan Dovl?t Dram Teatrına d?v?t edilir. O bu t?klifi m?mnuniyy?tl? q?bul etmi? v? sonralar bel? yazmı?dır: "Tiflisd? ilk movsumun u?urları el? boyuk idi ki, m?n Az?rbaycan teatrındakı bu t?crub?mi davam etdirm?k ucun imkanı ?ld?n verm?m?k q?rarına g?ldim".
Bel?likl?, Aleksandr Tuqanov 1924-cu ilin yazında Tiflisl?, oradakı r?ssam, ?air v? aktyor dostları il? vidala?ıb yeni teatr yaratmaq, butun bilik v? t?crub?sini sevdiyi s?n?t? h?sr etm?k bar?d? q?lbind? ba? qaldıran coxdankı arzularını realla?dırmaq ucun Az?rbaycana, yeni i? yerin? gedir.
Lu??tl?r v? ensiklopediyalar
| |
|---|