?xlaq (?r. ? xasiyy?t, t?bi?t sozunun c?mi) ? ?nsanın m?n?vi keyfiyy?tini, ?hvali-ruhiyy?sini mu?yy?n ed?n etik normalar; m?n?viyyat . ?ctimai ?ura formalarından biri; ictimai h?yatın butun sah?l?rind? (m?i??t, ail?, ?m?k prosesi, elm v? siyas?t) insanların davranı?ını t?nzim ed?n sosial institut. ?xlaq insanların oz davranı?larında r?hb?r tutduqları prinsip, norma v? qaydaların m?cmusu, onların h?yatda bir-birin?, ail?y?, i?l?diyi kollektiv?, mill?t?, butovlukd? c?miyy?t? olan munasib?tinin ifad?sidir.

?xlaqın strukturu insanın ?uur f?aliyy?tinin bir-birin? ?ks qutbl?rini ifad? ed?n xeyir v? ??rin ziddiyy?tin? ?saslanır: onun bil?r?kd?n can atdı?ı xeyir, bil?r?kd?n uzaq durdu?u is? ??rdir. ?nsan h?r?k?tl?rini idar? ed?n muxt?lif m?qs?dl?r arasında butun dig?r m?qs?dl?ri mu?yy?nl??dir?n v? ali xeyir kimi cıxı? ed?n ?n umumi v? muhum bir m?qs?d f?rql?ndirilir. Davranı?ın ?uurlu olaraq ali xeyir? t?r?f istiqam?tl?nm?si ona xeyir qutbunu a?ılayır v? insanın m?n?vi enerjisini mu?yy?nl??dirir. Butun insanlar xeyir? can atırlar, lakin onu muxt?lif cur ba?a du?url?r. Bu zaman eyni predmet? muxt?lif baxı?ların qar?ıla?dırılması, m?n?vi prioritetl?rin h?qiqilikl?ri baxımından n?z?rd?n kecirilm?si problemi yaranır.

H?l? q?dim filosoflar ali xeyir haqqında konkret t?s?vvurl?rin muxt?lifliyini uc ?sas variantla ifad? etmi?l?r: h?zz? canatma, v?t?nda? f?allı?ı vasit?sil? ozunut?sdiq v? ?b?diliy? qovu?ma (bunları sonrakı dovrl?rin ifad?l?ri il? insanın ozu ucun, c?miyy?t ucun v? Allah ucun ya?aması kimi m?nalandırmaq mumkundur). Nec? ba?a du?ulm?sind?n asılı olmayaraq, xeyir? canatma qismind? m?n?vi canatma insan ucun ozd?y?rlilik m?nası da?ıyır, onun ??xsi m?hr?m ba?lan?ıcının v? daxili l?yaq?tinin ifad?si kimi cıxı? edir. ?uurlu iradi s?yl?rin ?sas d?y?r oz?yi kimi xeyirin v? ??rin ?ksliyi insanın bilavasit? davranı? m?hdudlu?unu onun ideal v?ziyy?ti il? birl??dirir v? movcudlu?unu v?zif?, tale, missiya s?viyy?sin? qaldırır. ?xlaq insanın oz q?rarlarını v? h?r?k?tl?rini nec? gorm?k ist?m?si, butunlukd? onun irad?sind?n asılı olaca?ı v? ideal t?s?vvurl?r? uy?un g?l? bil?c?yi t?qdird?, o h?r?k?tl?rin nec? olması noqteyi-n?z?rind?n ir?li g?l?n baxı?dan ibar?tdir.

?xlaq f?rdi v? umuminin v?hd?tind?n yaranır, h?yat f?aliyy?tinin m?qs?dli ??kild? realla?dırılan f?rdi m?nasını ifad? edir v? bununla yana?ı, umumi ?h?miyy?t da?ıyan universal t?bi?t? malikdir. Muvafiq olaraq, o, f?rdi-??xsi v? obyektivl??dirilmi?-??xssiz formalara ayrılır.

?xlaqın f?rdi-??xsi formalarını insanın xasiyy?ti (xarakteri, daxili nizamı) anlayı?ında umumil??dirm?k olar. Onlar a?a?ıdakılardan ibar?tdir:

1) umumi d?y?r m?nası (buna gor? insanı mehriban, mulayim, t?mkinli, ciddi, ?dal?tli, yaxud zalım, poz?un v? s. adlandırırlar);

2) daxili qiym?tl?ndirm? mexanizml?ri (vicdan, h?ya, pe?manlıq, gunah, yaxud vicdansızlıq, h?yasızlıq, ozund?nrazılıq v? s.);

3) h?yat f?aliyy?tinin konkret sah?l?rind? l?yaq?tli v? l?yaq?tsiz h?r?k?tl?rin icrasına yon?lmi? v? muvafiq olaraq, f?rdi ?xlaqın yekun gost?ricisi kimi xeyir v? ??r ?m?ll?r adını almı? sabit davranı? v?rdi?l?ri. Bunlar insanın f?aliyy?ti prosesind? formala?an qazanılmı? insani keyfiyy?tl?rdir v? yalnız f?aliyy?td? olan ??xsiyy?t? uy?unlu?u il? (onun bil?r?kd?n etdiyi seciminin n?tic?si kimi) s?ciyy?l?ndirilir. Musb?t keyfiyy?tl?rin ?srl?rl? toplanmı? siyahısı cox boyukdur v? tam ??kild? ehtiva olunması mumkun deyil, cunki o h?r bir kollektiv v? f?rdi t?crub?d? inki?af ed?n canlı prosesdir. Platonun t?svir etdiyi dord ?sas antik m?ziyy?t? (mot?dillik, c?sar?tlilik, mudriklik v? ?dal?tlilik) dunya dinl?ri il? birlikd? dunya praktikasına daxil olmu? m?rh?m?tlilik, Yeni dovrd? is? demokratik h?yat qurulu?u il? ba?lı olan tolerantlıq ?lav? edilmi?dir.

?xlaqın obyektivl??dirilmi?-??xssiz formaları c?miyy?t ?xlaqı anlayı?ında c?ml?nir v? a?a?ıdakılara bolunur:

a) ad?tl?r ? bu v? ya dig?r c?miyy?td? h?yata keciril?n sabit kutl?vi davranı? formaları;

b) ictimai r?yl? v? hamının q?bul etdiyi davranı? numun?l?ri (t?qdir, yaxud m?z?mm?t olunan) il? d?st?kl?n?n qiym?tl?ndirm? kanonları;

c) davranı? meyarlarını yaradan normalar (universal prinsipl?rd?n etiket qaydalarına q?d?r). Cıxı? noqt?si v? bazis ?sası kimi ?xlaq normaları, aralarındakı ist?nil?n f?rql?rd?n asılı olmayaraq, butun insanlar ucun vacib, istisna tanımayan mutl?q qanun statusuna iddia Onlar irad?nin muxtariyy?tin? ?saslanır, buna gor? d? obyekt? v? subyekt? bolunmur: bel? guman edilir ki, insanın danı?ıqsız tabe oldu?u ?xlaq normalarını o, oz-ozu ucun ir?li surur, cunki ozunu oz ?uurlu v? ictimai varlıq mahiyy?tin? adekvat aparır.

Qeyd-??rtsizlik, universallıq v? muxtarlıq ?xlaqın real s?ciyy?l?ridir, onlar m?hz bu ??kild? ictimai ?uurda t?msil olunur v? oz t?sirliliyini uz? cıxarır. Onlar Musanın Dekaloqu ( On qusurlu h?r?k?t ), ?sa M?sihin da?dakı v?zi, Quran v? M?h?mm?d pey??mb?rin h?disl?ri, yeni Avropa insan huquqları b?yannam?l?ri kimi hamının q?bul etdiyi toplularda m?hz bu cur m?c?ll?l??dirilmi?dir; ilk iki halda onlar Allahın ?mrl?ri, ucuncud? is? a?kar t?bii h?qiq?tl?r kimi ifad? olunmu?dur. ?xlaqın bu cur qeyd-??rtsiz v? bir qayda olaraq, sakral ??kild? m?d?niyy?t? daxil edilm?sinin ozu o dem?kdir ki, hansısa m?ziyy?tin? gor? m?n?viyyat adından danı?maq v? onun ke?iyind? durmaq imtiyazına malik insanlar olmadı?ı kimi, oz catı?mazlıqları v? alcaqlıqları s?b?bind?n ?xlaqın onlar uz?rin? qoydu?u v?zif?l?rd?n k?narla?dırılmı? insanlar da yoxdur. ?stisnasız olaraq butun insanlar onların davranı?larına insani legitimlik ver?n ali instansiya kimi ?xlaqa eyni d?r?c?d? muraci?t etm?k huququna malikdirl?r. ?xlaqın ilkinliyi v? mutl?qliyi ictimai t?crub?d? onun qeyri-m?hdud sayda r?ngar?ng interpretasiyalarını v? konkretl??dirm?l?rini n?z?rd? tutur.

?ctimai praktikada ayrı-ayrı f?rdl?rin v? institutların oz ?xlaq anlayı?larını yegan? h?qiq?t kimi q?l?m? verm?l?ri v? bunun ?sasında c?miyy?td? m?n?vi m?hk?m? kecirm?k huququnu q?sb etm?l?ri il? ?xlaqi qiym?tl?ndirm?d?n v? meyarlardan sui-istifad? hallarına cox rast g?linmi?dir. Oyud-n?sih?t ver?n f?rd (m?s., Tartuf) b?dii ?d?biyyatın ?n sevimli satirik tipl?rind?ndir.

?xlaqın f?rdi-??xsi v? obyektivl??dirilmi???xssiz formaları onun iki muxt?lif tarixi konfiqurasiyası ? aristokrat v? burger etosları ucun cıxı? noqt?si olmu?dur.

Burada ??xsi formalar ?ubh?siz ustunluy? malikdir v? bu ustunluk yalnız f?rdi ?xlaqa deyil, h?m d? oz f?aliyy?tini ?sas?n ??xsi i?tirak zonalarında (gedi?in? v? n?tic?sin? ?vv?lc?d?n n?zar?t edilm?si mumkun olmayan, buna gor? d? proses? c?lb edilmi? insanların m?n?vi keyfiyy?tl?rind?n bilavasit? asılı olan hadis?l?rd?, insanlardan pe??kar bilik v? v?rdi?l?rd?n ba?qa, aydın ifad? olunmu? ??xsi movqe, q?tiyy?t, m?suliyy?ti oz uz?rin? gotur? bilm?k bacarı?ı t?l?b olunan zamanlarda) a?karlayan ictimai ?xlaqa aiddir.

Musb?t keyfiyy?tl?r v? normalar oz-ozluyund? davranı?ın ?xlaqi keyfiyy?tliliyin? z?man?t ver? bilm?z. Birincisi, insanın h?r?k?tind? m?n?vi motivl?r bir cox dig?r motivl?rl? qaynayıb-qarı?ır, ?xlaq normaları ad?tl?rl?, huquqi mudd?alarla, pe??kar v? dig?r qaydalarla v?hd?td? uz? cıxır. M?n?vi motivl?r predmet? ?saslanan motivl?r? munasib?td? muxtar v?ziyy?td? olub, yekun sanksiya kimi onları ust?l?yir, buna gor? d? el? situasiyalar olur ki, f?rd ucun s?rf?li olan h?r?k?t onun ozu t?r?find?n l?yaq?tsiz sayılır. Eyni zamanda m?n?vi motivl?r must?qillikd?n m?hrumdur, onların f?aliyy?ti empirik t?mayullu dig?r motivl?rd?n asılıdır. ?kincisi, ?m?ll?ri ?xlaqi meyarlarla t?snif etm?y? imkan ver?n m?n?vi motivl?r bu v? ya dig?r f?rdin du?duyu konkret v?ziyy?td? n?yi v? nec? ed?c?yi haqqında hec n? demir. ?xlaq ucun dunyanı qavramanın ?sas v? spesifik usulu olan ?m?ld? onun m?zmununu v? h?yata kecirilm? faktının ozunu f?rql?ndirm?k muhumdur. ?m?lin m?zmunu onun ?saslandırılmı? v? m?qs?d?uy?un olmasını mu?yy?nl??dir?n bilikl?r (o cuml?d?n etik tovsiy?l?r v? x?b?rdarlıqlarla), v?rdi?l?r, t?crub? v? dig?r c?h?tl?rl? mu?yy?nl???n xususi m?suliyy?tin predmetidir. Lakin ?m?lin h?yata kecirilm? imkanından, ??rtl?rind?n v? usullarından x?b?r ver?n xususi m?suliyy?td?n hec d? bel? n?tic?y? g?lm?k olmaz ki, h?min f?rd o ?m?li h?yata kecirm?lidir. Bu, m?n?vi m?suliyy?tin predmetidir v? ?m?li h?yata kecirm?yin yegan? ?sası konkret ??xsin onu h?yata kecirm?k q?rarıdır. Xususi m?suliyy?td?n f?rqli olaraq, m?n?vi m?suliyy?tin ozun?m?xsuslu?u da bundadır. ?m?li h?yata kecirm?k q?rarı v? konkret ??xsin ona gor? butun m?suliyy?ti oz uz?rin? goturm?si, o ?m?lin m?zmunu il? ba?lı butun mulahiz?l?rd?n muxtar v?ziyy?td?dir, lakin bu q?rar q?bul edildikd?n sonra h?min mulahiz?l?r mu?yy?nl??dirici olur: m?n?vi m?suliyy?t birba?a xususi m?suliyy?td?n ir?li g?lm?s? d?, oz davamını onda tapır (hec bir elm f?rd? dey? bilm?z ki, o, hansı ?m?li n? zaman tor?tm?lidir ki, h?min ?m?l ?ubh?siz ?xlaqi olsun).

Bel?likl?, h?r zaman insanın v? c?miyy?tin m?n?vi yetkinliyinin qusursuz meyarları sayıla bil?c?k xususi ?m?ll?r v? f?aliyy?t novl?ri movcud deyil (cunki, h?tta m?rh?m?t v? yardım i?l?ri d? b?zi hallarda goruntu, riyakarlıq s?ciyy?si da?ıya bilir). Bu halda ?xlaq t?kc? niyy?tl?r sferasına daxil olmur; xususi ?xlaqi ?m?ll?r sinfinin yoxlu?u o dem?kdir ki, butun ?m?ll?r ??xsiyy?t? oz m?nb?yi kimi ?saslanma d?r?c?sin? gor? m?n?vi m?suliyy?tl? ya?ama sferası daxilind?dir.

F?rdi v? ictimai h?yat t?crub?si, el?c? d? f?ls?fi-etik n?z?riyy? ucun ?n c?tin sual odur ki, ??xsiyy?tin i?tirakı il? ba? vermi?, lakin ondan asılı olmayan obyektiv s?b?bl?rl? ??rtl?nmi? h?r?k?tl?r ucun h?min ??xsiyy?tin f?rdi m?n?vi m?suliyy?ti n? q?d?r ?saslandırılmı?dır? Bu m?suliyy?tin olcusu nec? olmalıdır? F?rdin oz ??xsi m?suliyy?t da?ıdı?ı v? m?z?mm?t oluna bil?c?yi obyektiv ??rtl?nmi? h?r?k?tini daxil?n azad secilmi? h?r?k?t kimi qavraması, bel? bir s?rt faktla ?saslandırılır ki, o, h?min h?r?k?ti etm?y? d? bil?rdi. M?hz l?yaq?tsiz hesab etdiyi h?r?k?ti etm?m?k irad?si insanın oz h?r?k?tl?rin? ??xsi, m?n?vi anlaqlı munasib?tinin olcusunu mu?yy?nl??dirir. Bu, ?xlaqın t?sirini anlamaq ucun m?rk?zi m?qamdır.

?xlaqi t?l?bl?r ?sas?n qada?a formasında olur. Bu, daha cox normalara (s?mavi dinl?rd? q?tl, o?urluq, zina, yalan ?ahidlik v? s. ?m?ll?r? qoyulan qada?alar), h?m d? musb?t keyfiyy?tl?r? (cıl?ınlı?ın, acgozluyun, ??hv?tp?r?stliyin qada?ası kimi mot?dillik; qorxaqlı?ın qada?ası kimi c?surluq; nadanlıq v? movhumatın qada?ası kimi mudriklik; haqsızlı?ın qada?ası kimi ?dal?t; zorakılı?ın qada?ası kimi m?rh?m?t; insanlar arasında irqi, dini, siyasi v? s. c?h?tl?r? gor? ayrı-seckiliy? qada?a kimi tolerantlıq) aiddir. Qada?alar bilavasit? insani movcudiyy?t sferası il? onları ?hat?l?y?n v?h?ilik sferası arasında s?rh?di mu?yy?nl??dirir (heyvanlarla umumi olan t?bii ehtiyaclarımızı insan kimi od?m?k onları heyvanlar kimi od?m?m?k dem?kdir). Yalnız qada?alar b???riyy?t miqyasında universal i?l?k mexanizm ola bil?r, onların hamı ucun ?h?miyy?tliliyinin z?man?ti is? insanların onları bu cur q?bul etm?k bacarı?ıdır. F?rdl?r oz empirik f?rqlilikl?ri s?b?bind?n eyni h?r?k?tl?ri ed? bilm?zl?r, lakin onlar etm?m?k haqqında umumi razılı?a g?ldikl?ri eyni h?r?k?tl?ri etm?y? bil?rl?r. Qada?alarda insanlar a?ıllı varlıqlar kimi cıxı? edirl?r: ?uurlu irad?nin movcudlu?u onların f?aliyy?t qabiliyy?tliliyi ucun kifay?tedici ?sasdır. Bu m?nada geni? t?tbiq olunan qida qada?alarını ?xlaqi t?l?bl?r? numun? gost?rm?k mumkundur: Pifaqor ittifaqında paxlalı qidaları yem?m?k ohd?liyi vardı; donuz ?ti qada?ası mus?lman v? y?hudi icmasının ?sas qada?alarından biridir; vegeterianları ?tli qidalardan imtina etm?k birl??dirir v? s.

?xlaqi qada?aların v? neqativ h?r?k?tl?rin yayılmasında insanın m?n?vi-ruhani ba?lan?ıcı birba?a onun f?aliyy?t varlı?ı il? ust-ust? du?ur. ?nsan gunaha batma v? n?fs? uyma v?ziyy?tind?, onu qada?an olunmu?u h?yata kecirm?y? t?hrik ed?n meyill?rl? v? ??raitl?rl? ziddiyy?td? olduqda qada?alara riay?t edir v? neqativ h?r?k?tl?r formasında ozunu f?al t?sdiql?m?y? calı?ır. Neqativ h?r?k?t ruhi c?h?td?n g?rgin aktdır. O, mubariz?d? yaranır v? qada?anın ?xlaqi c?h?td?n q?tiliyini d?rk etm?k onun yegan? motividir. ?nsan oldurm?k qada?asını oldurm?k t?l?batı, ist?yi v? imkanı oldu?u t?qdird? du?m?nin? yardım ?li uzatdı?ı, yaxud ozund? intiqam hissini onl?diyi zamanlarda h?yata kecirir. ?xlaq qada?alarda v? qada?alar vasit?sil? insan varlı?ında d?rin kok salır. F?rd t?bii v? sosial instinktl?rin da?ıdıcı stixiyasını m?hdudla?dırmaq, cismani ist?kl?rini, hakimiyy?t h?risliyini, varlanmaq ?ovqunu azaltmaq v? ehtiraslarını ?uurun s?sin? tabe etm?kl? ozunu bir ??xsiyy?t olaraq muk?mm?ll??dirir.

?xlaqi c?h?td?n t?sdiql?nmi? t?crub? ozunun butun formalarında qada?alarla c?rciv?l?nmi?dir (m?s., ail? zina il?, ?dal?t muhakim?si yalan ?ahidlikl?, V?t?n t??ssubu x?yan?t qada?ası il? v? s.). Bunlarla yana?ı, hec bir m?hdudiyy?ti olmayan, mutl?q kimi du?unul?n universal qada?alar da vardır. Bel? qada?alardan iki ?n muhumu zorakılı?a v? yalana qoyulan qada?adır. Onlar insana fiziki m?cburiyy?t (zorakılıq), yaxud aldatma yolu il? dig?r insanın irad?sini ozun? tabe etm?y? qada?a qoymaqla, f?rdl?rin m?n?vi c?h?td?n yetkinl??mi? ??xsiyy?tl?r v? f?rdi m?suliyy?tli davranı? subyektl?ri qismind? varlıqlarını hududlandırırlar.

?nsanın b?d?ni h?zz? canatması, a?rıya v? ?zablara nifr?t etm?si il? ozund? spesifik h?yat memorandumu da?ıdı?ı kimi, onun xeyir? istiqam?tl?n?n v? ??r? qar?ı duran ?uurlu irad?si d? ?xlaqı spesifik insanlıq ohd?liyi kimi ozund? ehtiva edir; memorandumun ilk iki madd?si insanların oz aralarındakı butun probleml?ri ?uurlu ??kild? danı?ıqlar vasit?sil? h?ll etm?k v? butun aidiyy?tli t?r?fl?rin razılı?ı il? q?rarlar almaq borcundan ibar?t koklu qada?alardır.

?xlaqi z?rurilikl?r yalnız qada?alarla m?hdudla?masa da, m?hz onlarda ozunun q?tiliyini v? mutl?qliyini a?karlayır. ?xlaqa uy?un g?lm?y?n ?m?ll?ri istisna etm?kl?, qada?alar butun dig?r ?m?ll?r? ustuortulu m?n?vi icaz? verir. Bu icaz? yaxın adamına sevgi, duzgunluk, ?dal?t, vicdan, m?rh?m?t v? s. kimi pozitiv t?l?bl?rd? a?kar uz? cıxır. Sonuncular ?xlaqın muxt?lif aspektl?rinin ifad?sidir, mahiyy?tc? onunla eyni olub, f?aliyy?tin umumi d?y?r ?sasları kimi cıxı? edir. ?xlaqi t?limatlar prinsipc? abstraktdır v? ona gor? d? nisbidir: onlardan ?m?ll?r? birba?a kecid yoxdur (onların qada?alardan f?rqi d? bundadır). Eyni t?limat birbirin? ?ks olan davranı? x?tl?ri ucun b?han? ola bil?r (m?s., v?t?n sevgisi h?rbci ucun d?, pasifist ucun d? arqumentdir; valideynlik borcunu b?zil?ri u?aqları ciddi himay? etm?kd?, dig?rl?ri onlara guz??t? getm?kd? gorurl?r). ?xlaqa h?r?k?tl?rin legitimlik m?nb?yi kimi muraci?t etm?k ondan sui-istifad? forması ola, demaqoji m?na da?ıya bil?r. Umumi ?xlaqi t?limatların m?zmunca dol?unla?dırılması haqqında m?s?l? konkret (bu v? ya dig?r zamana, c?miyy?t?, f?aliyy?t sah?sin?, i?tirakcı ??xsl?r? v? s. t?tbiqd?n asılı olaraq) h?ll edilir, kutl?vi etik diskursun predmeti v? daimi m?nb?yi olur.