Bu m?qal?nin sonunda m?nb? siyahısı var, lakin m?tndaxili m?nb?l?r hec v? ya kifay?t q?d?r istifad? edilm?diyi ucun b?zi m?lumatların m?nb?si bilinmir . Lutf?n, m?nb?l?ri uy?un ??kild? m?tnin daxilind? yerl??dir?r?k m?qal?nin t?kmill??dirilm?sin? kom?k edin.

?ruz ( ?r?b. ???? ‎; ?r?bc? geni? yol, cadırın ortasına vurulan dir?k, nahiy?, t?r?f, c?h?t, M?kk? ??h?rinin adlarından biri, kinli, inadkar d?v?, ?eird? beytin birinci misrasının son bolumu, ?eir haqqında elm v? s. m?nalar bildirir) ? uzun v? qısa hecaların mu?yy?n kombinasiyalarda goz?l oxunu? ritmi yaradan ardıcıllı?ının (?sas?n dovri) butun misralarda (beytl?rd?) d?qiqlikl? gozl?nilm?si il? mu?yy?n olunan ?eir v?zni. Az?rbaycan klassik ?eir numun?l?rinin coxu ( q?z?l , q?sid? , rubai , mux?mm?s , tuyuq v? s.) bu v?znd? yazılmı?dır.

?ruz v?zninin geni? n?z?ri sistemini yaradan tarix? m?lum ilk ??xs ?r?b filoloqu X?lil ibn ?hm?d ?l F?rahidi ?l B?sridir (718?792). Ona q?d?r is? ?r?b ?eir formalarında a?a?ıdakı inki?af m?rh?l?l?rinin oldu?u qeyd edilir: ^[1]

1. ?r?b ?eirinin "s?c" forması;
2. ?r?b ?eirinin "r?c?z" forması;
3. ?r?b ?eirinin erk?n ?ruz forması (VI?VIII ?srl?r).

?r?b ?eirinin q?dim forması sayılan "s?c" ?eir formasının bu gun? g?lib catmı? numun?l?rind?n gorm?k olar ki, "s?c" ?eirind? misralar n?inki vahid ritmik qurulu?a malik olmamı?dır, h?tta heca sayı v? bolgul?r d? misralarda biri-birind?n f?rql?nmi?dir. Qafiy?l?nm? is? bu ?eir formasında movcud olmu?dur. Ona gor? d? "s?c"i "qafiy?li n?sr" d? adlandırırlar.

?r?b ?eirinin "r?c?z" (buradakı "r?c?z" ifad?si ?ruzun r?c?z b?hri il? eyni m?nada q?bul edilm?m?lidir) formasının V ?srd? artıq movcud oldu?u ehtimal edilir. "R?c?z" formasına aid olan ?eirl?rd? misralarda heca sayı v? bolgul?r qism?n uy?unla?sa da, misraların ritmik qurulu?larının uy?unla?ması yalnız sozl?rin eyni qrammatik v? leksik d?yi?m?l?ri il? ?laq?dar olaraq t?sadufi xarakter da?ımı?dır. Y?ni, vahid ritmik qurulu?un misralarda gozl?nilm?si qaydası olmamı?dır. Bu ?eir forması da "s?c" kimi ?ifahi xalq yaradıcılı?ının m?hsulu (qeyri-pe??kar, spontan forma) kimi qiym?tl?ndirilir.

?r?b ?eirinin erk?n ?ruz formasının VI ?srin ?vv?ll?rind?n VIII ?srin ortalarına (X. ?. ?hm?d t?liminin yaranmasına) q?d?r olan dovru ?hat? etdiyi q?bul edilir. Erk?n ?ruz ?eirin? aid numun?l?rd? vahid ritmik qurulu?un butun misralarda (beytl?rd?) gozl?nilm?si qaydası mu?ahid? olunur. ?r?b ?eirinin bu forması yazılı ?d?biyyatın mu?yy?n inki?afı il? ?laq?dar olaraq pe??kar v? daha yuks?k s?viyy?li yaradıcılıq m?rh?l?si kimi q?bul olunur. Bel? ki, erk?n ?ruz ?eiri mu?yy?n filoloji bilikl?r? malik mu?llifl?r t?r?find?n vahid ritmik qurulu?un butun misralarda (beytl?rd?) gozl?nil-m?si qaydasının ?eir? t?tbiqi il? formala?mı?dır. Bu dovrd? nisb?t?n sad? q?libl?rd?n (?sas?n r?c?z, h?z?c v? r?m?l q?libl?rind?n) istifad? edilmi?dir. Bu dovrd? pe??kar s?viyy?li ?ruz ?eiri il? paralel olaraq ?ifahi xalq yaradıcılı?ı forması kimi "s?c" v? "r?c?z" ?eir formaları da oz movcudlu?unu qorumu?dur.

X. ?. ?hm?d is? ?ruza daha mur?kk?b v? coxsaylı q?libl?r ?lav? etmi?, ?r?b dilinin ritmik sisteminin v? ?ruzun geni? n?z?riyy?sini yaratmı?dır ki, ondan sonrakı ?r?b poeziyası m?hz h?min n?z?riyy? uz?rind? inki?af etmi?dir. X. ?. ?hm?d ?ruz v?zninin 15 b?hrini mu?yy?n etmi?dir. Az?rbaycan ?eirind? ?ruzun 12 b?hrind?n (h?z?c, r?m?l, mut?darik, r?c?z, muzare, muns?rih, muct?s, mut?qarib, x?fif, s?ri, kamil, muqt?z?b) v? yuzl?rl? q?libind?n istifad? edilir. H?min q?libl?rd?n bir coxu X. ?. ?hm?dd?n sonra yaradılmı?dır. H?mcinin, Az?rbaycan ?ruzunda "B?hri-t?vil" ("Uzun d?rya") adlanan s?rb?st ?eir forması yaranmı?dır. ^[1]

Burada ?ruzun yaranması baxımından coxsaylı suallar ortaya cıxır. ?n on?mli suallardan biri ondan ibar?tdir ki, ?ruzun ?sas xususiyy?ti olan vahid ritmik qurulu?un ?eirin butun misralarında d?qiqlikl? gozl?nil-m?si qaydası niy? ilk d?f? m?hz ?r?bl?r t?r?find?n ?eir? t?tbiq olunmu?dur? ?ruz?unaslıqda ad?t?n bu ?r?b dilinin uy?un xususiyy?ti il? ?laq?dar olaraq bir tarixi z?rur?t kimi qiym?tl?ndirilir. Lakin, bunun ?r?b dilinin m?hz hansı oz?lliyi oldu?u lazımınca ara?dırılmamı?dır. ?g?r bu xususiyy?t ?ruz q?libl?rini formala?dıran ritmik vahidl?rin ?r?b dilind? v? ?r?b folklorunda movcud olmasıdırsa, h?min ritmik vahidl?rin dem?k olar ki, h?r biri turk dilind? v? turk folklorunda da movcuddur. Dem?li, h?min qaydanın ilk d?f? turk ?eirin? t?tbiq olunması da n?z?ri c?h?td?n mumkun idi. B?lk? d? sad?c? olaraq, yazılı ?d?biyyatın v? filologiyanın ?r?bl?rd? daha tez formala?ması h?min qaydanın ilk d?f? m?hz ?r?b ?eirin? t?tbiq olunmasına z?min yaratmı?dır. H?r halda bu da bir versiyadır. Yeri g?lmi?k?n, ?r?b ?ruzunun yaranmasından xeyli ?vv?l ox?ar qaydanın ?r?b dilind?n tamam f?rqli dild? olan q?dim yunan ?eirin? d? t?tbiq olundu?u m?lumdur. ^[1]

?st?nil?n halda ?ruz q?libl?rind? dovri t?krarlanan ritml?r dilimizd? v? folklorumuzda varsa v? h?tta bu ritml?r xalq musiqimizin ?sasında dayanırsa, t?kc? bu fakt ?ruzun biz? yad olmadı?ıni dem?y? ?sas verir. ^[1]

Heca v?znind? olan ?s?rl?rd?n f?rqli olaraq, ?ruz v?znli ?eirl?rin misralarındakı hecalarının b?rab?r olması z?ruri deyildir. ?ruz v?znli ?eirl?rd? bu b?rab?rliyi hecaların uzun v? ya qısa t?l?ffus edilm?si yaradır. B?s t?f`il?d?ki (dem?li, h?m d? ona uy?un olan misra bolumd?ki) hecaların qısa v? ya uzun oldu?u nec? mu?yy?nl??dirilir? Bu v?znin t?l?bin? gor?, qapalı hecalar uzun, acıq hecalar is?, ?ks?r hallarda, qısa olur. ?g?r heca uzanan saitl? bit?rs?, uzun heca sayılır. Buradan aydınla?ır ki, q?libd? acıq v? qapalı hecalar novb?l??irs?, ?eirin butun misralarında da o qayda ozunu gost?rir.

?ruzda "ikiqat uzun heca" anlayı?ından da istifad? olunur. Lakin Az?rbaycan ?ruzu ucun ikiqat uzun heca anlayı?ının q?bul olunmasına ehtiyac yoxdur. Cunki Az?rbaycan ?ruzunda ikiqat uzun heca uzun heca il? dem?k olar ki, eyni ?h?miyy?t? malikdir. Y?ni, ikiqat uzun hecanı el? uzun heca kimi q?bul etm?k olar.

?ruzda misraların uzunlu?unu, ritmik qurulu?unu (uzun v? qısa hecaların ardıcıllıq forması) v? bolgul?rini ?vv?lc?d?n t?rtib edilmi? q?libl?r mu?yy?n edir. ?ruz q?libl?rinin a?a?ıdakı ifad? formaları movcuddur:

• 1. X?lil ibn ?hm?d t?fil?l?ri il? (X. ?. ?hm?d q?libl?ri). X?lil ibn ?hm?d ?r?bc? "f?’?l?" feilind?n yaranan muxt?lif ifad?l?ri (FA’ilAtun, M?fA’?lun, Muft?’ilun v? s.) "t?fil?l?r" kimi q?bul etmi? v? bu t?fil?l?r vasit?siyl? ?ruz v?zninin muxt?lif q?libl?rini yaratmı?dır. O, yarandı?ı ?sli t?fil?l?rd?n asılı olaraq q?libl?ri b?hrl?rd? qrupla?dırmı?dır. X. ?. ?hm?d t?fil?l?rind? uzun heca iki formada ? h?m qapalı heca kimi (m?s?l?n, "tun", "lun" v? s.), h?m d? saiti uzadılan (?lifbamızda boyuk h?rfl? v? b?zi hallarda apastrofla yazılan) acıq heca (m?s?l?n, "fA", "lA", b?z?n "f?’" v? s.) il? ifad? olunur. ?kiqat uzun hecalar is? ?lifbamızda saiti boyuk h?rfl? yazılan qapalı hecalarla (m?s?l?n, "lAn") ifad? olunur. Ba?qa sozl?, uzun hecalar ?r?b ?lifbasındakı iki h?rf (birincisi h?r?k?li, ikincisi h?r?k?siz), qısa hecalar is? bir h?r?k?li h?rf vasit?siyl? duz?lir. ^[1]

Misal (r?m?l-2):

FA’ilAtun fA’ilAtun fA’ilAtun fA’ilun (X. ?. ?hm?d q?libi)

Sevgidir, yal / nız m?h?bb?t / dir h?yatın / govh?ri (?eir misrası)

?. Vahid

• 2. ??rti i?ar?l?rl? (simvolik formullar). Burada uzun hecalar ? "?", qısa hecalar is? ? "?" i?ar?si il? gost?rilir. ?kiqat uzun hecaların ??rti i?ar?si is? "~" kimidir. ^[2]

Misal (r?m?l-2):

??? ? / ??? ? / ??? ? / ??? (Simvolik formul)

Sevgidir, yal / nız m?h?bb?t / dir h?yatın / govh?ri (?eir misrası)

• 3. ?kr?m C?f?rin mu?yy?n etdiyi 6 unsurl? ("?kr?mi q?libl?ri"). ?kr?m C?f?r ?ruz q?libl?rinin c?mi 6 unsur (dil, q?l?m, p?rd?, nu, nuv? v? can) vasit?sil? ifad?sini vermi?dir. Burada uzun hecalar unsurl?rd?ki qapalı, qısa hecalar is? unsurl?rd?ki acıq hecalarla ifad? edilir. ?kiqat uzun heca is? "can" unsuru il? ifad? edilir. ^[2]

Misal (r?m?l-2):

Dilq?l?mdil dilq?l?mdil dilq?l?mdil dilq?l?m (?kr?mi q?libi)

Sevgidir, yal / nız m?h?bb?t / dir h?yatın / govh?ri (?eir misrası)

• 4. ?irvani ?dillinin mu?yy?n etdiyi iki unsurl? (sad?l??dirilmi? q?libl?r). Burada qısa hecalar ? "da", uzun hecalar ? "dah" unsuru il? ifad? edilir. Unsurl?rin v? h?tta unsurl?rd?ki s?sl?rin sayına gor? d? bu, ?ruz q?libl?rinin ?n sad? ifad? formasıdır. Bel? ki, burada c?mi iki unsur v? bu unsurl?rd? minimum sayda s?sd?n ("d", "a" v? "h") istifad? olunur. Buradakı "da" unsurund? "a" saiti uzadılmamalıdır, cunki, qısa hecanı ifad? edir. Sad?l??dirilmi? q?libl?rd?ki "-" (tire) i?ar?sinin hec bir ritmik m?nası yoxdur v? yalnız q?libl?rin asan oxunmasına xidm?t edir. H?mcinin bu q?libl?rd? uzun hecalar ("dah") secilm?k ucun qara (qalın) h?rfl?rl? verilir. ^[1]

Misal (r?m?l-2):

Dah da- dahdah dah da- dahdah dah da- dahdah dah -da dah (Sad?l??dirilmi? q?lib)

Sevgidir, yal / nız m?h?bb?t / dir h?yatın / govh?ri (?eir misrası)

Az?rbaycan turkc?sin? daha munasib olan 3-4-4-4 bolgusu il?:

Dah -da dah dahdah -da dah dahdah -da dah dahdah -da dah (Sad?l??dirilmi? q?lib)

Sevgidir, / yalnız m?h?b / b?tdir h?ya / tın govh?ri (?eir misrası)

1. X?lil ibn ?hm?d

1. C?f?r ?kr?m, ?ruzun n?z?ri ?sasları v? Az?rbaycan ?ruzu. Bakı : 1977. [1]
2. ?dilli ?irvani, ?ruz v?zninin sad?l??dirilmi? q?libl?ri. Bakı: "Adilo?lu", 2011. [2]
3. Фролов, Д. В., Классический арабский стих. История и теория аруда. Москва: 1991.

1. ?ruz v?zni ? Mu?am ensiklopediyası
2. ?ruz v?zni haqqında ? qezel.az Arxivl??dirilib 2015-06-28 at the Wayback Machine
3. ?irvani ?dilli ?ruz haqqında ? youtube.com