C?lal?ddin M?h?mm?d ?kb?r
v? ya
I Boyuk ?kb?r
(
15 oktyabr
1542
[1]
,
Umarkot qalası
,
Boyuk Mo?ol imperiyası
?
15 oktyabr
1605
[2]
,
Fatehpur-Sikri
,
Boyuk Mo?ol imperiyası
) ?
Boyuk Mo?ol imperiyasının
3-cu pad?ahı,
Baburun
n?v?si, mus?lman olk?l?r arasında cadranı qada?an ed?n ilk hokmdar
[3]
. Atası Humayun ?ahdır, anası is? ?ranlı H?mide Banudur. Baburl?rin ?n parlaq dovru ?kb?r ?ahın
pad?ah
oldu?u dovur olub.
Atası Humayun ?ah olduyund? 14 ya?ında idi. O sırada Delhid? olan Seydi ?li R?isin tovsiy?siyl? Humayun ?ahı olumu bir mudd?t gizl?ndi v? doyu?d? olan ?kb?r, 20 gun sonra Dehliy? g?lib 15 fevral 1556-cı ild? taxta cıxdı. Haramın siyasi t?zyiqi yalnız 1564-cu ild? pozuldu v? hakimiyy?ti ?l? aldı. O, bir cox inzibati yenilikl?r g?tirdi.
Cizvit papazlarından Bartoli Baba (Padre)
Ridolfo Akuavivanın Boyuk Mo?ol Yanındakı V?zif?si
adlı latınca kitabında ?kb?r ?ahın boyuk bir yı?ıncaq ed?r?k ora din aliml?rini v? komandirl?ri ca?ırdı?ını, uzun zamandan b?ri hazırladı?ı yeni bir dini qurma v? onun ba?ı olma niyy?tini a?a?ıdakı ??kild? acıqladı?ını yazar.
"Bir ba? t?r?find?n idar? olunan bir dovl?td? ya?ayanların bir-birind?n ayrı v? bir-birin? qar?ı inanclar b?sl?m?si v? ba?qa-ba?qa qanunlarla idar? olunması do?ru deyil. Buna gor? d? biz butun bunları birl??dirm?liyik; bel? ki, siz hamınız birdirsiniz, hamınız birdirsiniz. Bel?likl? h?r hansı bir din icind?ki yax?ı ?eyl?ri itirm?m?k v? oburl?rind?ki daha yax?ı ?eyl?ri d? qazanmaq kimi bir qazanc t?min etmi? olarıq. Bunu etm?kl? Allaha ibad?t etm? i?i, xalqın rahatlı?ı v? dovl?tin t?hluk?sizliyi t?min edilmi? olur."
?kb?r ?ah, f?rqli dinl?r? sahib olan tebasını ortaq t?k bir din damı altında birl??dirm? proyektiyl? nev-i ozun? m?xsus bir imperator olma?a calı?ıb.
?kb?r ?ah, babası Babur zamanından etibar?n f?th edilm?y? ba?lanan Hindistanı v?t?n olaraq m?nims?mi?, fatih olaraq g?ldikl?ri bu olk?d? qalıcı olmanın yollarını axtarmı?dı. ?kb?r ?ah Hindu, Mus?lman, Z?rdu?t, Buddist, Sikh, cayınızı, xristian kimi bir cox din m?nsubunun ya?adı?ı bu olk?d? tebaası uz?rind? m?n?vi nufuz qurmadan birlik t?min etm?nin mumkun ola bilm?y?c?yini du?unurdu. ?kb?r ?ahın muxt?lif din, m?zh?b v? irql?r arasında qar?ılıqlı musamahaya dayanan dostluq v? sulh icind? ya?amaq fikrini ifad? ed?n
sulh-i kulli
du?unc?sini m?nims?m?sind? Mu?llimi Mir ?bdull?tifin t?siri olub.
?kb?r ?ah, s?lt?n?tinin ilk ill?rind?n etibar?n Hindu ?ks?riyy?tin r??b?tini qazanma?a istiqam?tli proqramlar ba?latdı. Ozun? v?li?hd do?uracaq olan Hindu Rajputun, Jodhaa adlı qızı il? evl?ndi, Hindu ki?il?rd?n alınmaqda olan cizy? il? muq?dd?s yerl?rin ziyar?ti ?snasında hindulardan alınan vergini qaldırdı. Burokratiyanın v? ordunun ust r?hb?rliyind? bir cox Hinduya v?zif? verdi.
Tebaasının m?n?vi liderliyini boynuna goturm?k ist?y?n ?kb?r ?ah, f?rqli dinl?rin t?limcil?ri il? yaxınlıqlar qurdu, onları tanıma?a v? ozun? ba?lama?a calı?dı. 1580-ci ild?n z?rdu?tluy? meyl ed?n ?kb?r ?ah, bir mudd?t bir Z?rdu?t kimi ya?adı, sarayda gec? gunduz at?? yandırılmasını ?mr ed?r?k bu at??in sondurulm?m?si v?zif?sini ?bu-l Fadla verdi. ?kb?r ?ah, eyni dovrd? caynizm v? siqh inancları il? d? tanı? oldu, sarayında bu inancların numay?nd?l?rini saxladı.
?kb?r ?ah, 1579-cu ild?n etibar?n, Portuqaliyalı i??alcılarla birlikd? g?l?n Cizvit papazlarını sarayına d?v?t ed?r?k uzun mudd?t onları qonaq etdi. Xristianlı?ı oyr?nm?y? h?v?s ed?n ?ah, Cizvitl?r? ?ncili t?rcum? etdirdi, onların kils? qurmalarına icaz? verib, u?aqlarının t?hsiliyl? onları v?zif?l?ndirdi, lakin ucluy? olan inancı ?kb?r ?ahın n?z?r? aldı?ı bir ?ey deyildi. Onun oyr?nm? mara?ından umidl?n?n, ancaq umid etdikl?rini tapa bilm?y?n missionerl?r, yazdıqları m?ktublarda; ?kb?r ?ahın dini muzakir?l?r ?snasında davamlı xa?xa? v? spirtin t?siri altında oldu?unu gor?r?k x?yal qırıqlı?ına u?radıqlarını v? onun bir k?l?kbaz oldu?unu iddia etmi?dil?r.
?kb?r ?ah, sulh-i kulli du?unc?sini Mus?lmanlara q?bul etdirm?k ucun onlar uz?rind? m?n?vi hakimiyy?ti orqanı qurmanın yollarını axtarırdı. Taxta cıxdı?ı sırada mus?lman xalq arasında Mehdiyy?t du?unc?si olduqca m??hur idi. ?kb?r ?ah, on altıncı ?srin ba?ında Mehdiliyini elan ed?n Caunpurlu M?h?mm?din min yılcı
(Mehdinin axır zamanda min il hokm ed?c?yi inancı)
h?r?k?ti Mehd?viy? t?limind?n bu m?nada faydalanma?ı du?undu. Ust?lik Mehdinin zuhur ed?c?yi hicri mindikl?ri il olan miladi 1591-ci ilin cox yaxın idi. ?kb?r ?ah, Mehdilik movzusunda istiqam?tl?ndir?n v? t??viq ed?nl?rin ba?ında M?hd?vi h?r?katının lideri ?eyx Mubar?k b. Hıdır ?n-Nagori il? iki o?lu feyz v? ?bu l-Fadl ?l-?llam? vardı.
Ancaq Mehdiyy?t du?unc?si qar?ısında ?n boyuk mane?, bu du?unc?y? ?idd?tl? qar?ı cıxan ulemaydı v? bunlar, mus?lmanlar uz?rind? h?l? nufuz sahibi idil?r. ?kb?r ?ahın mehdililiyinin q?bul etdirilm?si baxımından ?vv?lc? ul?manın saf xarici edilm?si v? gozd?n salınması lazım idi. ?kb?r ?ah bunu realla?dırmaq uzr?, 1575-ci ild? paytaxt Fetihpur Sikri'de bir ibad?txana qurdu. Divanhan? deyil?n bu yerd?
sunni
v? ?i? mus?lman alim, ?dib v? sufil?ri bir araya g?tir?r?k dini movzularda elmi mubahis?l?ri t?rtib etdi. Bu yı?ıncaqlara qatılan ulema arasındakı ??xsi c?ki?m?l?r, ul?manın z?iflikl?ri v? ??ri m?s?l?l?rd?ki anla?ılmazlıqları on? cıxarılıb ulema v? mu?lliml?rin Mus?lmanlar uz?rind?ki etibarları sukuta u?radıldı.
?kb?r ?ah daha sonra m?cusi, Hindu, Buddist v? xristian aliml?rini d? bu yı?ıncaqlara ca?ırma?a ba?ladı, onların ?slam ?leyhin? danı?ıqlarını mudaxil? etm?d?n dinl?di. Bu yı?ıncaqlarda ?slamın b?d?vi bir mill?t? g?ldiyi, Babur xalqı kimi yuks?k bir mill?t? uy?un olmadı?ı, v?hyin a?la zidd oldu?u, Quranın Allah k?lamı olmadı?ı fikirl?ri dil? g?tirildi.
N?hay?t ??rtl?rin uy?un oldu?una q?rara g?tiril?n 1579-cu ild? Fetihpur Sikri Ulu m?scidind? minb?r? cıxan Feyzi ?n-Nagori, ?kb?r ?ahın ilahi m?rt?b?y? yuks?ldildiyini ifad? ed?n m?nzum bir xutb?ni oxuyaraq onu muct?hid-i zaman elan etdi. ?bul-Fadl'a gor? d? ?kb?r ?ah zamanın imamıydı, insanların Allahın razılı?ını qazana bilm?l?ri ucun o hansı yolu, hansı m?zh?bi secs?, ona tabe olmaları ??rt idi.
Tacu l-arifin l?q?biyl? ?ohr?t tapmı? ?eyx Z?k?riyy?, insan-ı kamil sozuyl? n?z?rd? tutulanın ?kb?r ?ah oldu?unu v? ona mutl?q ita?t dinin ?mirl?rind?n oldu?unu iddia ed?r?k ona qibl?-i muradat (ona yon?linc? muratların realla?aca?ı qibl?) adını vermi?, bu iddialarını subut etm?k ucun h?dis uydurmaqdan da c?kinm?mi?di. Dig?r t?r?fd?n ?kb?r ?ah, Tac?ddin Ayodhani il? d? dostluq qurmu?, bu zat vasit?siyl? Abdulk?rim Cili'nin insan-ı kamil t?limini ozun? uyarlamı? v? oz inancına m?nsub t?qibcil?rind?n huzurunda s?cd?y? kapanmalarını ist?mi?dir.
B?zi Brahmanlar ?kb?r ?ahın Rama v? Kri?na kimi boyuk Hindu m?budu Vi?nunun avatarı
(Tanrı Vi?nunun insana cevril?r?k dunyaya g?lmi? halı)
oldu?unu soyl?y?r?k, onu Hinduların m?budu movqeyin? g?tirmi?l?r. Ona ba?lılı?ın dord m?rt?b?si olaraq mal, can, namus v? dinin f?da edilm?si lazım oldu?unu, buna qar?ılıq hikm?t, ?uca?t, iff?t v? ?dal?tin ?ld? edil?c?yini elan etmi?dil?r.
Sultan ?kb?r ?ah hakimiyy?ti dovrund? guclu bir t??kilat qurdu. Usyanların v? parcalanmaların qar?ısını aldı. 1578-ci ild?
Benqal
, 1581-ci ild?
Kabil
, 1587-ci ild?
K??mir
, 1592-ci ild?
Sind
v? 1594-cu ild?
Q?nd?harı
tamamil? ita?t altına aldı.
Mo?ol imperiyası I ?kb?rin dovrund?
?kb?r ?ahın zamanında sarayada hind t?siri artma?a ba?ladı. H?r?mxanasına goturduyu hindli qadınların t?siri v? husni-r??b?ti il? hindlil?rin d? v?t?nda? sayılaraq ?sg?r v? dovl?t m?muru olmalarını t?min etdi. Mus?lmanlarla
hindlil?r
arasında b?rab?rlik t?min edildikd?n sonra olk?d? g?rginlikl?r azaldı. O, "xalqın dovl?t ucun deyil, dovl?tin xalq ucun var oldu?u" fikrini m?nims?di v? m?nims?tdi. Boyuk ?halisi olan
Hindistanda
turkl?r
kicik bir azlıq v?ziyy?tind? idil?r v? daha cox
?sg?r
v?
m?mur
olurdular. Bir cox baxımdan b?rab?rlik t?min edildiyi ucun azlı?ın coxluq uz?rind? hakimiyy?ti artıq mumkun deyildi.
?kb?r ?ah 1603-cu ild? x?st?l?ndi v? nitqi tutuldu. O?lu Cahangir mirz?ni ca?ıraraq ona oz ?liyl? qılınc qur?adı v? hokmdarlıq sarı?ını ba?ına qoydu.
Olumund?n
?vv?l Sikandarada ozu ucun bir turb? tikintisi ba?latmı?dı. Qat-qat v? piramidanı andıran bu turb? o?lu Cahangir t?r?find?n tamamlandı v? ?kb?r ?ah 1605-ci ild? v?fat etdikd?n sonra burada d?fn olundu.
?bul-F?zl Sultan ?kb?r? "?kb?rnam?" kitabını oxuyark?n
Sultan ?kb?rin turb?si
?kb?r ?ah, Hindistanda ?n?n?vi yuzl?rl? il ?dal?tsiz t?tbiql?r? son qoydu v? ?dal?tli m?hk?m?l?r qurdu. Vergi umumi olaraq ?dal?tli olma?a diqq?t gost?rdi. Hindu v? Mus?lmanlar, oz ?n?n?l?rin? gor? muhakim? olunan bir qanunu duz?ldirl?r. Fethpur, Sikriyi memarlar, aliml?r, ?airl?r, yazarlar v? r?ssamları bir araya g?tir?r?k bir s?n?t m?rk?zin? cevirdi.
?kb?r turk-islam memarlı?ının ?n goz?l ?s?rl?rini t?min etdi. Bunlardan birincisi, Fethpur Sikrid? be? qatlı Turku Sultana sarayı, dunyanın ?n boyuk qapılarından Bulend D?rv?z? v? 1602-ci ild? Hessl?rin f?thini xatırlamaq ucun tikilmi? Lahordakı Mirror sarayından ibar?tdir.
- B. Qaskoyn. Boyuk Mo?ollar. 2003(rus)
Lu??tl?r v? ensiklopediyalar
| |
|---|
| ??c?r? v? nekropolistika
| |
|---|
|