?yaulyay
?
Litvada
??h?r.
?yaulyay ?halinin sayına gor? Litvanın dorduncu ??h?ridir (2001-ci ilin m?lumatlarına gor?, dem?k olar ki, 134 min), ?imali Litvanın paytaxtı adlandırılır.
?yaulyay yerinin "Soule" adı Vilnusd?n ?vv?l, 1236-cı ild? salnam?l?rd? Livon ordeninin ?erl?rind? Saules doyu?unun t?sviri zamanı c?kilir. Buna gor? 22 sentyabr ?yaulyay ad gunu kimi sayılır. Bu ??h?r ?sası ХV ?srd?n ?vv?l qoyulmu? Litvanın ?n q?dim ??h?rl?r qrupuna daxildir. ХVI ?srd? o ?yaulyay vilay?tinin inzibati m?rk?zi idi. Tarixi inki?afının bir nec? yuzillikl?ri ?rzind? ??h?r bu ?n?n?si qoruyub saxlayıb. XVIII ?srin sonuna qarmaqarı?ıq taxta k?ndd?n ?yaulyay munt?z?m duzbucaq ??klind? planla?dırılmı? ??h?r? cevrildi. ??h?rlil?rin ya?ayı? evl?ri uc v? ya dord numun? layih? uzr? k?rpic v? ya kuc? t?r?fd?n k?rpic divar il? a?acdan in?a edilirdi. 9 noyabr 1791-ci ild? Litva v? Pol?a Kralı Stanislovas Auqustas oz ixtiyarı il? ?yaulyay ??h?rinin ozunuidar?etm?sini t?sdiq etmi?dir. 1795-ci ild?, Rusiya Litvanı ozun? birl??dirdikd?, ?kinci Yekaterina ?yaulyayı dovl?t q?za ??h?ri elan etdi. Car Rusiyasının h?r hansı q?za ??h?ri kimi ?yaulyayı ??h?r sakinl?rinin h?r uc ild?n bir secdiyi ratu?a uzvl?ri idar? edirdi. Bu burmistr, ratman, katib v? muhasib idi. ?yaulyayın burmistrl?ri ?kinci Antanas Cyapulyavicus (1865?1867-ci ill?r), rus m?muru Novikov (1867?1873-cu ill?r), mulk?dar Aleksandr Qodvevski (1880?1882-ci ill?r), mulk?dar Osvaldas Rimqayla (1890?1905-ci ill?r), h?kim Yuliyonas ?alkauskis (1905?1915-ci ill?r) v? s. idi.
XIX ?srin ikinci yarısında ?yaulyayın Litva ?yal?tinin h?yatının m?d?ni m?rk?zi kimi ?h?miyy?ti artdı. ??h?rd? milli dirc?li?in f?aliyy?tini inki?af etdir?n, t?hsil v? m?d?niyy?ti b?sl?y?n Litva ziyalıları topla?mı?dı. ?yaulyayda birinci Litva tama?ası qoyulub. 31 oktyabr 1904-cu ild? ?yaulyayda A. Keturakisin "Amerika hamamda" komediyası oynanılıb, 1931-ci ild? is? ?yaulyay Dram Teatrı acılıb, 1939-cu ild? ?yaulyaya
Klaypeda
Dovl?t Teatr kocurulub, yarım ?srd?n artıq kec?nd?n sonra, 2004-cu ild? is?, "Avilis" kukla teatrı yaradılıb.
1908?1914-cu ill?rd? m?d?ni-maarif f?aliyy?tl? "Varpas" m??hur ?yaulyay Litva dram, musiqi v? mahnı c?miyy?ti m???ul olurdu. 1920-ci ild? "M?d?niyy?t" kitab n??riyyatı c?miyy?ti yaradıldı, h?min il ?yaulyay Umumi Kitabxanası acılmı?dı. 1925-ci ild? M. Valancyus adına Xalq Universiteti, 1927-ci ild? ? P. Vi?inskis adına Xalq Universiteti, 1928-ci ild? ? Y. Basanavicyus adına Xalq Universiteti, el? h?min il ??h?r gimnaziyası o?lan v? qız gimnaziyalarına cevrilmi?di, icbari ibtidai t?hsil t?tbiq edilib. Siyasi s?b?bl?rl? tez-tez d?yi??n hadis?l?r? gor? (Vilnusun v? Klaypedanın itirilm?si) ?yaulyay m?ml?k?tin muhum siyasi, iqtisadi v? m?d?niyy?t m?rk?zi oldu.
XIX ?srin ikinci yarısında kapitalizm dovrunun ?vv?lind? butun Litva kimi ?yaulyay da
s?naye inqilabı
v? urbanistikanın inki?afı meydanına q?d?m atdı. Car Rusiyası 1836?1858-ci ill?rd? ??h?rd?n Riqa-Tilji ?osesini kecirtdi. 1871-ci ild? d?mir yolu x?tti Lepaya-Romnay ?yaulyayı k?sdi. Avropa v? Rusiya il? rabit? imkanı kicik ??h?rin muhum bir s?naye m?rk?zin? cevrilm?si ucun z?min yaratdı. 1897-ci ild? ?yaulyay ?halisinin sayına gor? (16128 sakin) ikinci ??h?r (Kaunasdan sonra) olub, 1909-cu ild? ?halinin 56,4 faizi y?hudil?r t??kil edirdi. Y?hudi s?nayecil?rini ??h?r? rahat rabit? c?lb etmi?di. O dovr ucun cox t?r?qqili olan X.Frenkel, Nurokov qarda?larının, Roqalin qarda?larının d?ri zavodu Rusiya imperiyasında ?n iri zavod oldu. 1908-ci ild? X.Frenkel zavodun yanında modern (retsessiya) t?rzind? ya?ayı? evi ? X.Frenkelin sarayını tikib, bu ev gunumuz? q?d?r qalmı? v? indi burada Au?ros muzeyinin bolm?si yerl??ir. ?yaulyayda indiy? q?d?r 1913-cu ild? ?sası qoyulmu? "Ruta" ?n kohn? q?nnadı m?mulatları fabriki v? adı ilk d?f? 1786-cı ild? Kral ekonomiyasının inventar siyahılarında c?kilmi? "Quberniya" ? Litvanın ?n kohn? piv? zavodu i?l?yir.
Birinci dunya muharib?si
zamanı ?yaulyayda binaların 65 faizi da?ılmı?dı. 1919-cu ild? must?qillik u?runda doyu?l?rd?n sonra ??h?ri b?rpa etm?y? ba?ladılar. M?rk?zi kuc?l?r yonulmamı? da?larla do??nmi?, onlara Bacyunskaya, daha sonra is? ? Rekivskaya elektrik stansiyasından i?ıqlandırma qo?ulmu?du. 1925-ci ild? su k?m?rinin birl??dirilm?si v? kanalizasiyanın buraxılması ba?landı. Kommunikasiya ucun ?yaulyaylılar t?kc? poct v? teleqrafdan ba?qa, telefondan da istifad? ed? bilirdi. 1936-cı ild? ??h?rd? avtomat-telefonlar qura?dırılmı?, 1937-ci ild? is? telefon abun?cil?rinin sayı 700 q?d?r artmı?dı. Litvanın must?qilliyi dovrund? iki dunya muharib?si arasında ?yaulyay XX ?srin ?vv?lind? yaradılmı? s?naye ??h?rinin simasını qoruyub saxlamı?dı. 1938-ci ild? Litvada buraxılan d?rinin 85 faizi, ayaqqabının ? 69 faizi, k?tan lifinin ? 75 faizi, konfet s?nayesinin ? 35 faizi ?yaulyayda istehsal olunub.
Bu gun ?yaulyay ??h?rinin ?n parlaq vur?usu ? Renessans dovrunun memarlıq abid?si olan Muq. Pyotr v? Pavel kafedral kils?sidir (1997-ci il? q?d?r ? kostyol). G?l?nl?r? o, sanki, ??h?rin m?rk?zinin, onun ur?yinin harada oldu?unu gost?rir. Kostyolun qull?sind? ??h?r sakinl?rinin hesabına mexaniki saatlar qura?dırılıb. 1880-ci il yan?ınından sonra onlar b?rpa edilm?yib. T?kc? kostyolun c?nub fasadındakı gun?? saatı qalıb. Bizim gunumuz? q?d?r XVII-ci ?sr memarlıq abid?sinin gorunu?u xeyli d?yi?ib, cunki muharib? v? t?bii f?lak?tl?r onu d?f?l?rl? da?ıtmı?dır.
??h?rin m?rk?zind? Zubov knyazına h?diyy? verilmi? ?yaulyay ekonomiyasının Zubovların (Didjdvaryo) kecmi? malikan?sinin fraqmentl?ri qalır. 1954-cu ild?n burada t?dric?n ?yaulyay Pedaqoji ?nstitutu (indi ? ?yaulyay Universiteti) yerl??di.
1975-ci ild? ?yaulyayın m?rk?zind? Sovet ?ttifaqında birinci olan Piyadalar bulvarı salınıb. ?ndi o kicik memarlıq formaları: f?vvar?l?r, heyk?lt?ra?lıq ?s?rl?ri il? b?z?dilib. ??h?rin coxlu muzeyi: d?mir yolu, su k?m?ri, universitet tarixi, pi?ikl?r, velosipedl?r, fotoqrafiya, radio v? televiziya muzeyi var. Pi?ikl?r Muzeyi ? Litvada yegan? v? dunyada ikinci bel? muzeydir. Kolleksiyanın boyuk hiss?sini 30 il ?rzind? ?yaulyay sakini Vanda Kavalyauskene toplamı?dır. 2006-cı ild? muzeyd? pi?ik movzusunda 14 min eksponat olub.
Litvanın ??h?rl?ri arasında ?yaulyay Litva rekordlar kitabında ?n cox: adıc?kil?n pi?ikl?r muzeyi, Elvira Balcyunaytenin topladı?ı ?n boyuk kuklalar kolleksiyası, Rimantas Vinsent Vaytekunasın topladı?ı m??hur insanların imzalarının ?n z?ngin kolleksiyası il? qeyd olunub.
"Yuone Pastuoge" ("Juon? Pastuog?") musiqili a?xana-mehmanxana klubunda t?kc? Litvada ?n boyuk kovboy papa?ını deyil, h?mcinin 121 kq c?kisind? olan velosipedi (d?mirci Simas Mazelyauskas duz?ldib) d? gorm?k olar. Litvada ?n boyuk prof. Kazis Morkunasın "Saules doyu?u" vitrajı (onun sah?si ? 200 kv. metr? q?d?rdir), 1995-ci ild? 33 saata muxt?lif ya?larda v? inc?s?n?tin muxt?lif istiqam?tl?rind?n olan altmı? r?ssamın yaratdı?ı ?n boyuk r?sm ? "Politsest" ba?qa yerd? deyil, m?hz ?yaulyayda yerl??ir. 1999-cu ild? Paulyus Arlauskas Litvada ?n kicik ekslibrisi (hundurluyu 5,2 mm v? eni 4,8 mm) yaradıb. Unutmaq lazım deyil ki, Zoknyaydakı ?yaulyay hava limanında ? sah?sin? gor? (t?xmin?n 10 kvadrat kilometr) Litvada ?n boyukdur. Bu Sovet ?ttifaqının Silahlı Quvv?l?rinin t?yyar?l?rin t?miri uzr? mu?ssis?si olan kecmi? gizli aerodromudur.
?yaulyaydan 7 km m?saf?d? Xaclar Da?ıdır. O, dunyada yegan? bel? da? olmaqla yana?ı h?m d? oz rekordları il? d? m??hurdur. M?s?l?n, Xaclar Da?ının yanında ?n cox sayda z?vvarın (300 min) toplandı?ı gun papa II ?oann Pavelin messası keciril?n 7 sentyabr 1993-cu il tarixi olmu?dur. Ehtimal olunur ki, ilk xaclar burada XIV ?srin sonunda ? XIV ?srin ?vv?lind? qoyulma?a ba?lanmı?dır. 1850-ci ild? 20-? yaxın xac, 1960-cı ild?- 5000-? yaxın xac var idi. Hazırda olan xaclardan 13 mind?n coxu ? taxtadan, 2 mind?n coxu ? metaldan, yuzd?n coxu ? da?dandır. Bundan ?lav? da?da 300-d?n cox r?sm ?s?ri, ovliyaların t?sviri il? yuzd?n cox sovm?? var.
?yaulyayda su yataqlarının umumi sah?si ? 1280 ha, y?ni ??h?r ?razisinin 15,7 faizini t??kil edir. Bu Rekivos, Qinkunu, Tal?os goll?ri, ?vyantupis, Kulpe, Rude, Viyole, ?vede, ?im?a, Tilje, Qinupis kicik cayları, Banko, Medinupyalis kanallarıdır. 16 park, Talk?ay ekoloji cı?ırı, ?yaulyay Universitetinin Botanika ba?ı g?zintiy? d?v?t edir.
Litva adının c?kilm?sinin minilliyinin bayram edilm?si munasib?til? 23 dekabr 2009-cu ild? gec? Talk?os golu yanında ?yaulyaydan olan dizayner Vilus Puronasın ?s?ri olan d?mir tulkunun iri bir heyk?li qoyulmu?dur. O gund?n Vilnusun d?mir canavarı, ?yaulyayın is? ? hikm?t v? bacarıq r?mzi ? d?mir tulkusu var.