?izofreniya
(
yun.
σχ?ζω
? yarmaq v?
φρ?ν
- a?ıl, du?unc?
)?
psixoz
xarakterli bir
psixi pozuntu
novudur. ?izofreniya sozunun m?n??yi iki yunan sozu ? "parcalanma" v? "fikir"? dayanır, cunki ?izofren x?st?l?rin beyinl?rind? v? reallıqda ba? ver?n hadis?l?r arasında parcalanma vardır.
?nsanın
du?unc?,
duy?u
v? davranı?larında, ozunun v? ?trafındakılara ?h?miyy?tli d?r?c?d? t?sir ed?n b?zi d?yi?iklikl?r? s?b?b olan bir
x?st?likdir
. Bu d?yi?iklikl?r kecici ya da qalıcı ola bil?r. ?izofreniya
irsi x?st?likl?rd?n
biridir. ?izofren ??xsl?rd? muxt?lif
??xsiyy?t
d?yi?k?nliyi mu?ahid? edilmir: onların sad?c? bir ??xsiyy?ti vardır. ?nsanlarda muxt?lif ??xsiyy?t d?yi?k?nliyi olan hal ?laq?siz ??xsiyy?t poz?unlu?u adlanır. Bir ??xsin ?izofreniyadan ?ziyy?t c?kdiyini mu?yy?nl??dir?n xususi
tibbi
testl?r
yoxdur, bel?likl? diaqnoz x?st?d? ozunu gost?r?n simptomlara uy?un olaraq qoyulur. Bu h?mcinin x?st? il? sohb?t ed?n
h?kim
yaxud
psixoloqdan
da asılıdır. Bu x?st?liy? tutulan ??xsl?r ad?t?n qeyri-normal sosial davranı?lar gost?rir v? reallı?ı t?yin etm?kd? c?tinlik c?kirl?r.
Probleml?r
??xs? diaqnoz qoyulmazdan ?vv?l ?n az 6 ay davam edir.
?izofreniya ? du?unc?
prosesind?ki
probleml?r v? z?if,
emosional
cavablarla xarakteriz? olunan ?qli x?st?likdir. Umumi simptomlar paranoid, e?itm?
hallusinasiyaları
,
nitqd?
?ks olunan
du?unc?
poz?unlu?u v? ?qli catı?mazlı?ın da daxil oldu?u yanılmalardır. ?lkin s?ciyy?vi simptomlar g?nc ya?larda ozunu gost?rir. Diaqnoz mu?ahid? olunan davranı?lara v? x?st?nin ?ikay?t etdiyi t?crub?l?r? ?saslanır.
Genetik
faktor,
?traf muhit
,
nevrobiologiya
, psixi v? sosial prosesl?r kom?kci amill?r hesab olunur. B?zi reseptsiz v? ya reseptl? istifad? edil?n
d?rmanlar
da simptomların artmasına,coxalmasına s?b?b ola bil?r. Hec bir izolyasiya edilmi? uzv tapılmasa da hazır ki, ara?dırmalar nevrobiologiya uz?rind? c?ml??ib.
X?st?liyin ?n sıx t?zahurl?ri e?itm?
qarabasmaları
,
paranoik
v? ya
fantastik
sayıqlama v? ya sosial disfunksiyanın fonunda nitqin (danı?ı?ın) v? du?unc?nin, i?l?m?k qabiliyy?tinin pozulmasıdır.
[2]
Ki?il?rin
v?
qadınların
x?st?liy? tutulma sayı t?xmin?n eynidir. Lakin bel? bir
tendensiya
var ki, qadınlarda x?st?liyin ba?lan?ıcı ki?il?r? nisb?t?n gec ba? verir.
=== Kor olanlar ?izofreniya olmur
[
m?nb? gost?rin
]
===
AB?
v? ?ngilt?r?d?n olan psixiatrlar q?rib? qanunauy?unluq mu?ahid? edibl?r: kor do?ulanlarda anadang?lm? korluq psixozların v? ?izofreniyanın inki?afının qar?ısını alır. M?qal? mu?llifl?ri ehtimal edirl?r ki, do?ulandan gorm? qabiliyy?tind?n m?hrum olan adamlar dig?r hissl?r? istiqam?tl?nm?y? m?cbur olurlar. Bu m?s?l? beyni o q?d?r yukl?yir ki, psixi x?st?likl?rin inki?afı ucun s?rb?st ehtiyatlar qalmır.
Tibb? x?st?likl?r arasında dig?r "r?qab?tli" qar?ılıqlı munasib?tl?r d? m?lumdur. Bel? ki, revmatik artrit psixozlardan mudafi? edir.
1.M?nb?: Наука и жизнь. 2020, № 4.
2. NKP?.az saytı 2021?01?26
Umumi simptomlara q?rib? inamlar, anla?ılmaz yaxud dola?ıq du?unc? v?
dil
, s?sl?r e?itm?k, z?if sosial f?aliyy?t, hissl?rin z?if ifad?si v? sustluk daxildir. Simptomlara "mu?yy?n
zaman
k?siyind? ba? ver?n qeyri-mut???kkil nitq" daxildir. Qeyri-mut???kkil nitqin d?qiqlikl? n? v? hansı d?rc?d? qeyri-mut???kkil olması bar?d? razılı?a g?lm?k c?tindir. H?mcinin "mu?yy?n zaman k?siyi"nin n? dem?k oldu?u bar?d? d? razılı?a g?lm?k c?tindir. N?tic? budur ki, ad?t?n iki h?kim yaxud psixoloq diaqnoz qoyma?a calı?ark?n razılı?a g?l? bilmir. Biri dey?c?k ki,
??xs
?izofrendir, dig?ri is? onun ?izofren olmadı?ını iddia ed?c?k.
?izofreniyalı x?st?l?rd? hallusinasiya (ad?t?n s?s e?itm?), yanılmalar (t?bi?td? q?rib?likl?r v? izl?nm?l?r), ?uur v? nitq pozuntusu mu?ahid? olunur. Dig?r a?ır hallarda fikir yayınması, qeyri-ardıcıl
sozl?r
v? ya m?naca sıx ba?lı olmayan cuml?l?rin i?l?dilm?si halları da olur. Sosial muhitd?n uzaqla?ma, geyiml?rin s?liq?sizliyi v?
gigiyenası
, ruh du?kunluyu v? ittiham etm? ?izofreniya ucun umumi s?ciyy?vi xususiyy?tl?rdir. Paranoidin simptomlarından olan qavrama pozuntusu ?izofreniya il? ?laq?lidir; sosial muhitd?n t?crid olunma da ba? verir. ??l?m?k,
yadda?
, diqq?t, icraedici funksiyalar v? prosesl?rin sur?tind? c?tinlikl?r? d? tez-tez rast g?linir. Bel? insanlarda uzun mudd?tli susqunluq, q?rib? v?ziyy?tl?rd? h?r?k?tsiz qalmaq, m?qs?dsiz h?r?k?tlilik v? ya katatoniyanın butun ?lam?tl?rin? rast g?lin? bil?r. 30?50% insanlar ?izofren oldu?unu qavramırlar, ba?qa sozl? ifad? ets?k onlar bu situasiyanı v? mualic?ni q?bul etmirl?r. Mualic?nin qavramaya mu?yy?n t?siri ola bil?r. ?izofreniyalı insanlarda uz ifad?l?rin? az rast g?linir. ?izofreniyanın simptomları 3 ?sas kateqoriyaya ayrılır: musb?t simptomlar, m?nfi simptomlar v? koqnitiv simptomlar.
?izofreniya tez-tez musb?t v? m?nfi (v? ya catı?mazlıq) simptomlarla t?svir olunur. Musb?t simptomlara dig?r ??xsl?rl? bolu?ulm?y?n hissl?r, du?unc?l?r v? davranı?lar daxildir, m?s?l?n s?sl?rin e?idilm?si real deyil. Onlar xo?xass?li olduqları ucun deyil, ust-ust? g?ldikl?ri ucun musb?t adlanır. Yanılmalar, nitq v? ?uur pozuntusu, m?nasız q?rib? du?unc?l?r (xulya), qeyri-mut???kkil du?unc? v? nitq v? movcud olmayan m?fhumları hiss etm?k, e?itm?k, gorm?k, iyl?m?k yaxud dadmaq bu simptomlara daxildir. Ad?t?n musb?t simptomlar d?rman mualic?sin? v? idrak-davranı? terapiyasına cavab verir. H?mcinin antipsixotik d?rmanların q?bulunun dayandırılması bu simptomlara s?b?b ola bil?r. Musb?t simptomlar cox vaxt k?nardan hiss edilmir. Hallusinasiyalar ad?t?n yanılmaların m?zmunu il? ?laq?li olur.
Bir qayda olaraq, daha az, yaxud, umumiyy?tl?, hec bir ruhi x?st?liyi olmayan sa?lam insanlarda da mu?ahid? edil?n du?unc?l?r, davranı?lar v? emosiyalar m?nfi simptomlardır. Minus i?ar?si (-) h?mcinin m?nfi sozunu ifad? ed?n i?ar?dir. M?nfi simptomlara "sust t?sir" daxildir;
abuliya
,
apatiya
, simada bo?, ifad?siz gorunu?, q?ti v? kobud t?sirli emosiyalar, nitq pozuntusu (
afaziya
), l?ng monotonda danı?ılan t?khecalı nitq, jestl?rin azlı?ı, hec n?y? v? hec k?s? qar?ı mara?ın olmaması (
asosiallıq
), yaxud zovq ala bilm?m?k (anhedoniya), motivasiya azlı?ı (avolisiya). Bu probleml?r h?mcinin antipsixotik d?rmanların yan t?sirl?ridir. Onlar h?mcinin a?a?ı
metabolizma
kimi dig?r tibbi probleml?rin simtptomları da ola bil?r. M?nfi simptomlar adi emosional cavabların, dig?r du?unc? prosesl?rinin catı?mazlı?ıdır v? mualic?y? musb?t cavab vermir. Ara?dırmalar gost?rir ki, m?nfi simptomlar
h?yat
keyfiyy?tinin a?a?ı salınmasına, fiziki ?lilliy? g?tirib cıxarır v? musb?t simptomlardan daha cox yukl?nm? olur. M?nfi simptom da?ıyıcılarının x?st?lik ba?lamazdan ?vv?l nizamlama tarixl?ri olur v? mualic?y? cavab m?hdudla?ır.
Koqnitiv simptomlara diqq?t, yadda?ın mu?yy?n tipl?ri, zaman anlayı?ı, plan qurma bacarı?ı v? t??kilatcılıqla ba?lı probleml?r daxildir. ?izofreniyaya s?b?b olan koqnitiv catı?mazlı?ı da x?st?liyin gost?ricisi kimi q?bul etm?k c?tin ola bil?r. Onlar x?st?ni ?m?k qabiliyy?tind?n m?hrum ed?n ?n t?hluk?li simptomlardır, cunki koqnitiv probleml?r gund?lik f?aliyy?t? m?nfi t?sir gost?rir. Bu probleml?r h?mcinin antipsixotik d?rmanların,
antidepressantların
,
yuxu
v? narahatlıq ?leyhin? d?rmanların yan t?siri d? ola bil?r.
Ad?t?n ?izofren x?st?l?r delusinasiya v? hallusinasiyalardan ?ziyy?t c?kirl?r. Hallusinasiyalar bir qayda olaraq, dig?r insanların e?itm?diyi s?sl?rin e?idilm?si il? mu?ahid? edilir. Bu s?sl?r ad?t?n h?min ??xs? m?nfi ?eyl?r soyl?yir. ?izofren olmayan cox insan bu cur s?sl?r e?id? bil?r, m?s?l?n, yatmazdan onc?. Bu hipnaqoqik hallusinasiya adlanır.
Beyin
onlara e?idil?n normal s?sl?rd?n ba?qa hec n? dey? bilmir.
Elm
bu
fenomeni
h?l? d? tam anlamır.
Gec v? ya erk?n yetkinlik ?izofreniyanın ba?lan?ıcı ucun ?h?miyy?tli m?rh?l?dir. Son zamanlarda ?izofreniyanın inki?afını l?ngitm?k ucun x?st?liyin ilkin m?rh?l?sini (ilk simptomlardan 30 ayad?k a?kar olunan) mu?yy?nl??dirm? v? mualic?si il? ?laq?dar bir cox i?l?r gorulmu?dur. ?izofreniya diaqnozlu qadınların 23%-i, ki?il?rin is? 40%-ind? bu hal 19 ya?ından ?vv?l ozunu buruz? vermi?dir. ?izofreniyanın inki?afı davam edirs?, ?vv?lki dovrd? h?min insanlarda muv?qq?ti psixotik simptomlar v? sosial muhitd?n uzaqla?ma, h?y?can, disforiya v? kobudlu?un qeyri-spesifik simptomları mu?ahid? oluna bil?r.
Mualic?nin ?sası ilk onc?
dopaminin
(b?z?n
serotonin
) reseptor f?aliyy?tinin qar?ısını alan antipsixi mualic?dir.
Psixoterapiya
, pe??, sosial reabilitasiyası da mualic?d? ?h?miyy?tlidir. Ozun? v? ba?qalarına x?sar?t yetirm? halları olanda ilk d?f?d?n f?rqli olaraq x?st?nin qısa mudd?t
x?st?xana
qalmasına baxmayaraq o, mutl?q x?st?xanaya yerl??dirirlir. ?izofreniyanın mualic?sin? simptomların mualic? etm?y? kom?k ed?n d?rmanlar,
idrak
-
davranı?
terapiyası kimi muxt?lif psixoterapiya novl?ri v? idrak t?mizl?nm?si terapiyası kimi bir sıra reabilitasiya terapiyaları daxildir. ?drak-davranı? terapiyası ??xsin q?rib? fikirl?ri haqqında daha real yolla fikirl??m?sin? kom?k ed?n sohb?t terapiyasıdır.
Hallusinasiyalara g?ldikd? is?, idrak terapiyası normalla?dırma?a adaptasiya olur: bir cox ??xs
stress
v?ziyy?tind? olmadan
s?sl?r
e?id? bilir v? biz hamımız du?unc? formasında s?sl?r e?idirik, siz is? sad?c? bu s?sl?ri ?ks?r insanlardan daha aydın ??kild? e?idirsiniz.
Bu x?st?liyin ?sas?n
?uura
t?sir etdiyi du?unulur, amma bu, davranı? v?
emosiyalarda
xroniki probleml?r? s?b?b olur. ?izofreniyalı x?st?l?rd? bundan ba?qa
depressiya
v? narahatlıq olur.
| |
|---|
| Lu??tl?r v? ensiklopediyalar
| |
|---|
|