?tburnu
Elmi t?snifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidl?r Al?m: Bitkil?r Klad: Streptofitl?r Klad: Embryophytes Klad: Polysporangiophytes Klad: Tracheophytes Klad: Toxumlu bitkil?r Klad: Cic?kli bitkil?r Klad: Eudicots Klad: Core eudicots Klad: Superrosids Klad: Rosids Klad: Fabids D?st?: Gulcic?klil?r F?sil?: Gulcic?yikimil?r Yarımf?sil?: Qızılgulkimil?r Triba: Roseae Cins: ?tburnu
Beyn?lxalq elmi adı
Rosa L. , 1753 [1] [2]
??kil axtarı?ı ITIS    24807 NCBI    3764 EOL    29911 FW    157343

?tburnu ( lat. Rosa ) ? bitkil?r al?minin gulcic?klil?r d?st?sinin gulcic?yikimil?r f?sil?sin? aid bitki cinsi.

Bu cinsin 300 novund?n Az?rbaycanda 42 novun? rast g?linir ki, bunların 36-sı yabanıdır. S?naye ucun 2 nov daha ?h?miyy?tlidir. Bunlar q?hv?yi v? qırı?ıq itburnulardır.

T?bi?td? bitkinin ?ks?r zo?ları sarımtıl-ya?ıl r?ngd?dir. Birillikl?rd? is? silindir ??killidir v? sarımtıl tikanlıdır. Bitkinin yarpaqları 3-5 cut yarpaqcıqdan ibar?t olub yarpaqcı?ın ust t?r?fi ya?ıl tuklu, alt t?r?fi is? boz tukludur. Yarpaqcıqları enli, qaid?si ur?kvarı, ucu is? ?yilmi? sivridir. Yarpaqcıqların uzunlu?u 12-15 sm, eni is? 7-10 sm arasında olur. Yarpaqcıqların k?narı qeyri-b?rab?r di?lidir. Bitkinin cic?kl?ri iri olub supurg?vari salxım cic?k qrupunda yerl??ir. Cic?yin l?c?kl?ri a? r?ngd? olub, uzunsovdur v? uc hiss?si cok?klik ?m?l? g?tirir. Meyv?l?ri qara r?ngd?dir, uz?rind? boz l?k?l?ri var. Toxumları iri olur. ?yun ayında cic?kl?yir, avqust ayında meyv?l?ri yeti?ir.

C vitamininin miqdarına (5-7%, b?z?n 14%) gor? 1-ci yer tutur. Qırı?ıq itburnu q?hv?yi itburnuya nisb?t?n Az?rbaycanda azdır. Lakin bunun m?hsuldarlı?ı daha yuks?kdir. H?r koldan 3-4 kq, 1 hektardan is? 3 tona q?d?r m?hsul yı?ılır. Meyv?si 6-16 qr-dır. ?tburnu may-iyunda cic?kl?yir. ?tburnuda C vitamini birinci d?f? 1931-ci ild? tapılmı?dır. Lakin bundan cox ?vv?l Rusiyada itburnu di?l?rin dibind?n qan axmaya, y?ni C-avitaminoza qar?ı t?tbiq edilirdi. ?tburnu ?b?s yer? vitamin daxılı adlandırılmamı?dır. Onun t?rkibind? C vitamini il? yana?ı 48-50 mkq% B1, 30-73 mkq% B2, 1,5-9,7% P, 0,1 mq% K, 0,69-2,4 mq% E (toxum ya?ında 300 mq%), 5-20,7 mq% karotin (provitamin A) v? 0,1-0,19 mq% Bc vitamini (fol\ tur?usu) vardır. Vitaminl?rd?n ba?qa itburnuda 18%-? q?d?r ??k?r, 3,7% pektinli madd?, 1,25-2,5% uzvi tur?u (alma tur?usuna gor?), 4,2% pentozanlar, r?ngl?yici madd?l?r v? 4,5% mineral madd?l?r vardır.

H?zm sisteminin daha nizamlı i?ini t?min ed?n itburnu cayı q?bzlikd?n qaynaqlanan ?i?kinliyi aradan qaldırdı?ı ucun arıqlama?a kom?k edir. Artıq duz v? suyun yaratdı?ı od?mi b?d?nd?n atır.

1 fincan qurudulmu? itburnu meyv?si yuyulduqdan sonra 4-5 fincan su il? 10 d?qiq? qaynadılır. Cayın dadının k?skin olması ucun diri qalan meyv?l?r qa?ıqla ?zilir. Daha sonra 10 d?qiq? d?ml?nm?y? qoyulur. ?st?y? uy?un limon, z?nc?fil, darcın v? ya mix?kl? icil? bil?r.

T?bi?td? generativ v? vegetativ yolla coxalır.

Ba?lıca olaraq insan f?aliyy?tidir.

M?d?ni halda N?batat ba?larında bec?rilir.

Q?bul edilmi? qoruma t?dbiri yoxdur.

Az?rbaycanın "Qırmızı Kitabı"na daxil edilm?si z?ruridir.

• ?yn?cikli itburnu ( Rosa acicularis Lindl. )
• A? qızılgul ( Rosa alba L. )
• Begger itburnusu ( Rosa beggeriana Schrenk )
• H?m?rsin ( Rosa canina L. )
• Yuzl?c?k qızılgul ( Rosa centifolia L. )
• D?m??q qızılgulu ( Rosa damascena Mill. )
• Daur itburnusu ( Rosa davurica Pall. )
• Fedcenko itburnusu ( Rosa fedtschenkoana Regel )
• Fransa itburnusu ( Rosa gallica L. )
• Qırı?ıqmeyv?li itburnu ( Rosa rugosa Thunb. )

• Az?rbaycan Sovet Ensiklopediyası, V Cild, s?h. 18