?stehsalat v? ya ?stehsal ? h?r hansı bir m?hsulun v? ya xidm?tin yaradılması ucun huquqi ??xsin v? fiziki ??xsin t??kil etdiyi f?aliyy?t prosesidir.

Umumi anlayı? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Istehsalat prosesind? ma?ın , mexanizm , al?tl?r v? insan ?m?yind?n istifad? ed?r?k satı? ucun m?hsul hazırlanır. Bir qayda olaraq istehsalatda boyuk h?md? xammaldan hazır m?hsul istehsal edilir. Bu termin ancaq insan ?m?yin? aid olaraq adi s?n?td?n yuks?k texnologiyalara q?d?r geni? dair?ni ?hat? edir. Bel? hazır m?hsullar sonradan daha geni? istehsalatda dig?r mur?kk?b m?hsulların istehsalı ucun istifad? edilir. M?s?l?n, g?mi , silah v? dig?r yuks?k texnologiyalı mallar. Bir qayda olaraq bazar iqtisadiyyatı muhitind? bir m?hsul dig?r m?hsulun buraxılı?ı ucun m?rh?l? rolunu oynayır. H?mcinin bazar munasib?tl?ri ozunu t?nziml?m? prinsipin? malikdir. Ancaq son dovrl?rd? dovl?t daha munt?z?m sahibkarlıq prinsipl?rini gozl?m?kl? bazar munasib?tl?rin? mudaxil? etm?li olur..

Muasir istehsalat [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Muasir istehsalat oz c?rciv?sin? son m?hsulun buraxılması ucun butun aralıq m?rh?l?l?ri toplayır. Bir sıra hallarda "istehsalat" v? "istehsal" terminl?ri eyni anlamda i?l?nir. Baxmayaraq ki, "istehsalat" termini m?hsul buraxılı?ının t??kilini, "istehsal" termini is? prosesi ?hat? edir. ?stehsalat cox sıx ??kild? muh?ndis elml?ri v? menecerlikl? ba?lıdır. Onlardakı yenilikl?r istehsalın daha s?m?r?li t??kilin? v? x?rcl?rin azalmasına s?b?b olur. Son dovrl?rd? reklamla yana?ı dizayn m?s?l?si d? boyuk ?h?miyy?t da?ıma?a ba?lamı?dır.

?stehsalatın muasir intelletktual icra sisteml?ri [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Mu?ssis?nin idar? olunmasının avtomatla?dırılması [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Bu paraqrafda mu?ssis?nin idar? olunmasının avtomatla?dırılması il? ?laq?dar bir sıra m?s?l?l?r n?z?rd?n kecirilmi?dir. ?sas fikir o sisteml?rin yaradılmasına ayrılmı?dır ki, onların kom?yi il? maliyy?, t?darukun ? alı? - veri?in idar?si kimi prosesl?r avtomatla?dırılır. Bu avtomatla?dırmanın muxt?lif aspektl?rin?: mu?ssis?nin modell?rinin qurulmasına, sistemin h?yati dovrunun yazılı?ına, mu?ssis?nin idar? olunmasının avtomatla?dırılması prosesinin planla?dırılmasına v? idar?sin?, sisteml?rin secilm?si probleml?rin? fikir verilir. Eyni zamanda mu?ssis?nin idar? olunması sistemin? muasir yana?ma, son vaxtlar geni? yayılmı? MRP, MRPP, ERP v? APS konsepsiyaları, el?c? d? bu sisteml?rd? t?tbiq olunan ?sas riyazi - iqtisadi metodlar ??rh olunur. Mu?ssis?nin idar?olunması prosesinin avtomatla?dırılması son d?r?c? mur?kk?b m?s?l?dir v? onun h?lli zamanı a?a?ıdakı probleml?r uz? cıxır:

• mu?ssis?nin v?ziyy?tini xarakteriz? ed?n hansı parametrl?ri olcm?k lazımdır(n?z?r? alınır);
• planla?dırma v? idar?etm? m?s?l?l?rinin h?lli ucun ierarxik modell?r yı?ımından hansı daha ?lveri?lidir;
• hansı m?qs?dl?r ucun v? hansı yolla riyazi ? iqtisadi metodları daha effektiv q?bul etm?k olar;
• layih? idar? metodlarından nec? istifad? etm?k olar.

?stehsalatın idar? olunmasının optimalla?dırılması v? yuxarıda gost?ril?n probleml?rin h?llinin mumkunluyu m?qs?di il? h?l? kec?n ?srin 60 ? cı ill?rin ortalarında Amerika istehsalatın v? ehtiyatların idar? olunması c?miyy?ti (AP?CS) bir sıra prinsipl?r formala?dırılıb. Bunlarında ?sasında mu?ssis?nin modelinin qurulması v? onda ged?n ?sas istehsalat prosesl?ri t?klif olunur. Bu prinsipl?r ilk d?f? olaraq materialların idar? olunması m?s?l?l?rinin h?ll?ri ucun t?tbiq edil?r?k MRP (Material Requirements Planinq ? ehtiyat materialların planla?dırılması) konsepsiyası adını almı?dır. Bunun da ?sas v?ziyy?tl?ri a?a?ıdakılardır:

• istehsalat prosesinin modeli qar?ılıqlı ?laq?li sifari?l?rin axını kimi t?svir edilir;
• istehsalat dovriyy?l?rinin v? ehtiyatlarının minimumla?dırılması t?min edilir;
• t?chizat sifari?l?ri v? istehsalat, realla?dırılan sifari?l?rin, el?c? d? istehsalat cizgil?rinin ?sasında formala?dırılır;
• sifari?l?rin h?r?k?ti iqtisadi gost?ricil?rl? ?laq?l?ndirilir;
• sifari?in yerin? yetirilm?si onun hazır oldu?u ana q?d?r sona catdırılır.

Sonralar bu gedi?atın dig?r prosesl?r? v? ya f?aliyy?t novl?rin? t?tbiqi n?tic?sind? MRPP, ERP v? s. konsepsiyalar meydana cıxmı?dır. MRP, MRPP v? ERP metodları v? yana?maları anlayı?ların v? prosesl?rin formala?dırılmı? toplumudur. Bunların kom?yi il? mu?ssis?nin i?ini t?svir etm?k olar. Onların son d?r?c? konstruktiv xarakteri olur, y?ni onları t?limatlar (alqoritm) toplumu kimi q?bul etm?k olar: veril?nl?ri v? materialları bu ??kild? ora oturur, oradakı yerin? yetiril?n ?m?liyyat haqqında yazılı? edilir v? s. Onlar intuitiv olaraq h?r bir idar?ciy? v? ya mane?ciy? aydındır. Onların ?sas qiym?ti a?a?ıdakı kimidir:

• onlar real olaraq i?l?nib mu?ssis?l?rin f?aliyy?tinin analizinin n?tic?sind? yaranmı?dır;
• onların inki?afı t?kamull? ba? vermi?dir, bel? ki, novb?ti konsepsiya ?vv?lkini udmu?dur;
• onlar oz effektivlikl?rini subut etmi?l?r;
• onlar mu?ssis?nin butun f?aliyy?tini tamlıqla ?hat? edir.

Mu?ssis?nin avtomatla?dırılmasının dun?ni v? bu gunu [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Bu gun bilinmir ki, muasir texnoloji prosesl?rin avtomatla?dırmasının mu?yy?n m?rh?l?l?r il? xarakteriz? olunması qanuna uy?unluqdur yoxsa t?sadufudur. Cunki z?man?mizd? ideoloji, t??kilati v? texniki planda ciddi d?yi?ikl?r getm?kd?-dir. Sifari?cil?rin s?viyy?si ?h?miyy?tli d?r?c?d? yuks?lmi?dir, avtomatla?dırılmı? sisteml?r? qar?ı qoyulan t?l?bl?r formala?ır, prinsipc? yeni texnologiyalar meydana cıxır, avtomatla?dırma sisteml?rind? liderlik roluna iddiacıların sayı artır v? s. Hazırkı dovr? q?d?r s?naye mu?ssis?l?rinin avtomatla?dırmasının uc tipik s?viyy?si ? A?S (idar?etm?, maliyy? - t?s?rrufat f?aliyy?tinin avtomatla?dırılmı? sisteml?ri) ayrıca v? bir ? birind?n asılı olmayan ??kild? inki?af etmi?dir. Onlar mu?ssis?nin muxt?lif bolm?l?rinin t?l?bl?rin? v? muxt?lif ≪oyun qaydaları≫ ? na uy?un olaraq layih?l?ndirilmi? v? yaradılmı?dır. ?vv?ll?r, onlar vahid bir m?qs?d? v? mu?ssis?l?r? fiziki, el?c? d? informasiya baxımından cox z?if, ?ks?r hallarda is? tamamil? ba?lı deyildil?r. Bundan ?lav? bu sisteml?rd?n h?r biri ?n?n?vi olaraq oz daxili qanunlarına gor? qurulurdular. Buna gor? d? onlar praktiki olaraq bir ? biri il? oz ara￢larında unsiyy?td? olmurdular, nec? dey?rl?r bir ?birini ba?a du?m?d?n muxt?lif dill?rd? danı?ırdılar. V?ziyy?t onunla daha da c?tinl??irdi ki, ?ks?r hallarda bu sisteml?r muxt?lif cihazlar, proqramlar v? informasiya standartları ?sasında realla?dırılırdı. Bel? bir ??raitl?r d? mu?ssis?nin r?hb?rl?rini cox c?tin secim qar?ısında qoyurdu - avtomatla?dırmanı n?d?n ba?lamalı? A?S ? d?n, ALS ? d?n yoxsa TP A?S ? d?n, hansı standartlara h?val? etm?k, kim? qulaq asmaq? T?biidir ki, qeyri ? mu?yy?nlik v? m?hdud ehtiyatlar ??raitind? ?ks?riyy?t optimal q?rar tapa bilmirdi. M?cburiyy?t qar?ısında ozl?rin? bel? suallar verirdil?r avtomatla?dırmanın bu sah?l?rin? ba?lamaq lazımdırmı v? sonda praktiki olaraq hamı bunu q?bul edirdi v? bunların ?ks?riyy?tind? d?, t??ccublu olsa da eyni n?tic?l?r alınırdı. Deyil?nl?r? baxmayaraq yaradılmı? yeni texnologiyalardan v? materiallardan istifad? etm?k lazımdır ki, bu catı?mamazlı?ı aradan goturm?k mumkun olsun. B?s bu gun avtomatla?dırmanın inki?afında mu?yy?n edilmi? yeni ?n?n?l?r? n?l?r aiddir. Birincisi, biznes ? (A?S), layih?l?ndirm? - (ALS), v? istehsalat ? texnoloji (TP A?S) kimi muxt?lif avtomatla?dırma s?viyy?l?rinin m?ntiqi v? informasiya baxımından bir ? birin? nufuz etm?si daha cox qabarıq ??kild? meydana cıxmaqdadır. Bu sisteml?rin bir ? birin? bel? inteqrasiyası avtomatla?dırmaya real istehsalat gucu olmasına v? operator ? texnoloqdan ba?lamı? yuxarı s?viyy? r?hb?rl?rin? kimi tamlıqla mu?ssis?ni ?hat? etm?y? imkan verir. Mu?ssis? vahiddir v? ancaq bir informasiya m?kanında f?aliyy?t gost?rm?lidir, ancaq bu halda firmaların maliyy? - t?s?rrufat v? istehsalat f?aliyy?tinin optimal, el?c? d? operativ idar? olunmasına imkanlar yaranır.

ERP il? TP A?S arasındakı funksional uy?unsuzluq [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

MA?S ? in s?naye mu?ssis?l?rind? yaradılması zamanı meydana cıxan coxsaylı probleml?rd?n biri d? ERP sisteminin t?tbiqi zamanı yaranan b?zi uy?unsuzluqlardır. ERP sisteminin t?tbiqi il? yana?ı MA?S ? in yaradılmasında, biznes ? prosesl?rinin avtomatla?dırılması v? informasiyala?dırılması, bununla yana?ı ?sas istehsalat prosesl?rinin v? s?viyy?sinin ehtiyatlarının idar?si mu?ssis?l?rinin avtomatla?dırılmasının t?xir? salınması (?h?miyy?t verilm?m?si) gunun t?l?bl?rin? artıq cavab vermir v? mu?yy?n probleml?rin h?llini ortaya qoyur. Lakin ciddi (m?qs?dli) yana?ma n?tic?sind? s?naye mu?ssis?-l?rinin inteqrallanmı? MA?S ? nin yaradılması bu problemi aradan goturmu?dur. Baxmayaraq ki, s?naye mu?ssis?l?rinin satı? bazarı informasiya texnologiyalarının muasir dinamikası il? uzla?a bilmir. T?crub?nin gost?rdiyi kimi ERP sistem sinfinin t?tbiqinin u?urlu faizi maliyy?, inzibati v? alı? ? veri? t??kilatlarında s?naye il? muqayis? olunmayacaq d?r?c?d? yuks?kdir. Lakin bu hecd? o dem?k deyil ki, strateji plan ucun goturulmu? m?qs?d (tez ? tez d?yi??n bazar ??raitl?rind? effektiv istehsalata catmaq) informasiyala?dırma v? komputer avtomatla?dırılması vasit?si il? bu m?qs?d? catmaq ucun goturulmu? kurs duzgun deyil. Gorunduyu kimi u?ursuzlu?un s?b?bi templ?rin, metodların adekvatlılıqları v? s?naye mu?ssis?l?rinin hazırlıq s?viyy?sidir. Muasir informasiya texnologiyalarının dinamiki inki?afı konservantiv istehsalat bazarı ucun anla?ılmazdır. H?qiq?t?n qısa bir aralıq mudd?tind? MA?S ? in t?tbiqi m?qs?di koleydoskopik tezlikl? d?yi?mi?dir: ?vv?lc? mu?ssis?nin inzibati ? maliyy? idar?sinin effektivliyinin yuks?ldilm?sin?, sonra is? mu?ssis?nin ehtiyatlarının idar? olunmasına, son vaxtlar is? elektron biznes texnologiyasının t?tbiqin? v? intellektual mu?ssis?nin yaradılmasına istiqam?t goturulmu?dur. Eyni zamanda MA?S ? in bazarında praktiki olaraq eyni vaxtda n?yinki potensial istehlakcılar, h?tta ixtisascılar t?r?fin-d?n izl?nm?si mur?kk?b bir m?s?l? olan coxlu sayda m?hsullar buraxılmı?dır. ?dar?etm? sinfi ≪yenic? gorunmu? mocuz?li m?hsulu≫ oyr?nm?mi? v? adını yadda saxlanmamı? onu ?v?zl?y?n yenisi meydana g?lmi?dir. Eyni zamanda, mu?ssis?nin ehtiyatlarının idar? edilm?sinin avtomatla?dırılması avadanlıqları v? sisteml?ri (ERP, MKPП), informasiya sisteml?rinin idar?si (Open, View). Bilgil?rin idar?si (Knowledge Managment), m?hsulun h?yati dovrunun idar?si (CALS, PDM) v? s. bir sırada gund?md? idi. Mu?ssis? r?hb?rl?ri butun bu muxt?lif adlardan, t?klifl?rd?n bu v? ya dig?r sistemin m?qs?dinin n? oldu?undan v? onun h?ll ed? bil?c?yi m?s?l?nin onun t??kilatı ucun n? d?r?c?d? aktual olmasından ba? cıxarmaq halında deyildirl?r. V?ziyy?t bu m?hsulların t?tbiqi prosesinin uzadıcı v? oturucu ciddi probleml?ri il? daha cox mur?kk?bl??irdi. Bel? ki, B2B (Busines to busines), e ? manufakturing, e ? busines, SCM (t?darukun z?ncirvari idar?si) v? s. kimi yeni terminl?r il? ?laq?dar m?nfi emosiyalar toplanırdı. Amma bu etapın bel? umidsiz n?tic?l?rin? s?rf olunan vaxt bo? yer? olmamı?dır. H?r ?eyd?n ?vv?l bu obyektiv v? lazım olan inki?af etapı olmu?dur v? bunun musb?t sonlu?u (yekunu) toplanmı? t?crub? v? m?qs?d el?c? d? usul-ların d?qiql??dirilm?sinin lazım olması bir daha d?rk edilmi?-dir. ?ndiki prosesin butun i?tirakcılarına bu yarı?da fasil? etm?k, ?trafa n?z?r salmaq (bir daha arxaya baxmaq), analiz aparmaq v? yaxın g?l?c?k ucun oz muq?ddaratını t?yin etm?k lazımdır. O, is? h?r ?ey? gor? muhakim? ed?r?k m?s?l?nin daha d?qiq qoyulu?unu (yanılmamaq m?qs?di il?), g?l?c?k ir?lil?yi?in vektorunun daha d?qiq t?yini ucun keciril?n yolu t?fti? etm?yi, ir?liy? sıcrayı? etm?y? imkan ver?n arxaya geri c?kim?yi t?l?b edir. Butun deyil?nl?ri n?z?r? almaqla bir daha ERP ? sistemin? olan umudun ozunu n? ucun do?rultmadı sualına cavab ver?k: aydındır ki, istehsalat ucun cavabdeh olan ERP ? sistem modulunun son novb?d? h?yata kecirilm?si (?g?r i? umumiyy?tl? bu h?dd? catırsa) faktı tamamil? t?sadufi deyil. Bu h?r ?eyd?n ?vv?l onunla ?laq?l?ndirilm?lidir ki, ofis sisteml?rini dig?r texnologiyalarla, real vaxtla, fiziki prosesl?rl? v? parametrl?rl? inteqrallamaq lazımdır. Burada adi komputerl?rin v? veril?nl?rin ?l il? daxil edilm?sinin ?v?zin? avtomatik informasiya m?nb?l?ri il? i? gorm?k lazımdır: vericil?rl?, kontrollerl?rl?, SCADA ? paketl?rl?, informasiyanı real vaxtda qeyd etm?k v? i?l?tm?k mumkundur. ?ks t?qdird? qaytarılması mumkun olmayan itgil?r ba? ver? bil?r. Bundan ?lav? informasiya Ethernet ofis ??b?k?l?ri il? qo?ulmanı t?l?b ed?n Modbus, Profibus tipli xususi s?naye ?inl?ri il? oturulur. Burada dovr ed?n informasiyanın m?na k?sb ed?n qiym?tinin d? h?mcinin sanki i?? hec bir aidiyyatı da yoxdur. El? bilki, burada dovr ed?n informasiyanın da m?naca qiym?tinin i?? hec bir aidiyyaatı yoxdur. Bu bir qayda olaraq maliyy? v? ya ?mt?? avadanlıqlarına gor? yox t?zyiq?, temperatura, fiziki ehtiyatların (buxarın, istiliyin, yanaca?ın, elektrik enerjisinin v? s.) s?rfin? gor? veril?nl?rdir. ERP u?uru ucun muhasibatda canlı pulun, anbarda xammalın v? komplektl??dirici, el?c? d? hazır m?hsulu n?z?r? alınmasının, sayılmasının cox vacıb oldu?una inandırmaq daha asan sad? m?s?l?dir. Butun bunlarla yana?ı hazır m?hsulun alınması prosesind? istehsalatın butun s?viyy?l?rinin r?hb?r i?cil?r m?lumat verirl?r ki, plan yerin? yetiril?c?k. Planın yerin? yetirilm?si mudd?tin? az qalmı? probleml?rd?n danı?ma?a ba?layırlar v? bu mudd?tin sonunda mu?ssis?nin r?hb?rin? m?ruz? edirl?r ki, plan prinsipc? yerin? yetirilm?di. Bel? ki, istehsalat fondları a?ınıb, avtomatla?dırma dayanıb, presl?yici i?? cıxmayıb v? s.

  Butun bunların hamısı hec d? istehsalat r?hb?rl?rinin yax?ı t??kilatcı, bacarıqlı menecment olmamaları uzund?n ba? vermir. ?? ondadır ki, onların oz  probleml?rini h?ll etm?l?ri ucun faktiki situasiyanı da n?z?r? almaqla istehsalat prosesl?rinin operativ idar?si mutl?q lazımdır. Hansı ki, bunlar da indiki ??raitl?rd? ?h?miyy?tli v? tez ? tez d?yi?ikl?r? meyllidir. Bel? sistemsiz istehsalatın idar?sini coxlu sayda cari probleml?rin fonunda s?sverm?nin kom?yi v? ??xsi intuisiyaya il? idar? etm?k lazım g?lir.
  N?yi olar v? n? lazımdır? ?stehsalat prosesinin n?zar?tini v? idar?sini t?min etm?k ucun hec olmasa iki m?s?l?ni h?ll etm?k lazımdır:

• birincisi, ohd?sind? istehsalat ehtiyatları olan, el?c? d? texnoloji prosesl?rin cari v?ziyy?tin? operativ v? obyektiv n?zar?ti t?min ed?n ≪olcm?≫ sistemini yaratmaq lazımdır;
• ikincisi is? istehsalat prosesl?rini v? ehtiyatlarını idar? ed?n adekvant al?tin olması lazımdır.

  ?stehsalatın idar?sinin yuks?k effektliyi ucun secilmi? olcm? v? idar? avadanlıq-larının, uy?un keyfiyy?ti t?min olunmalı istehsalat informasiyaları, idar? m?qs?d funksiyasının idar? sistemin? adekvatlı?ı, ?lb?tt? q?bul edilmi? idar?etm? q?rarlarının keyfiyy?tli olması t?min edilm?lidir. Bu faktorlardan h?r hansı birind?n imtina sonda idar?nin effektliyini qacılmaz h?dd? g?tirib cıxara bil?r. T?biidir ki, bunların hamısı MA?S ? in dig?r elementl?rin? aid edil? bil?r, lakin istehsalat s?viyy?si ucun bel? yana?ma xususil? aktualdır.  
  ?sas?n bu halda idar? q?rarları q?bul etm?k ucun lazım olan v? kifay?t q?d?r keyfiyy?tli informasiya almaq olar. Bu informasiyanın keyfiyy?t gost?ricil?ri is? onun operativliyi v? obyektivliyidir:

1. Operativlik imkan verir: istehsalatın m?hdud v? problemli yerl?rini vaxtında uz? cıxartmaqla proses? operativ t?sir gost?rm?k imkanını t?min etm?k; istehsalat avadanlıqlarının yukl?nm?sin? v? texniki v?ziyy?tin? real vaxt rejimind? n?zar?t etm?k; istehsalatın ?sas gost?ricil?ri olan normativ parametrl?r? gor? yox, onların real cari v?ziyy?tin? gor? idar? etm?k
2. Obyektivlik t?min edir: istehsalat prosesl?rini onların obyektiv analizi ?sasında optimalla?dırmaq; istehsalat gost?ricil?rini, m?hsuldarlı?ı, m?hsulun keyfiyy?tini, maya d?y?rini verilmi? qiym?tl?rd? saxlamaq; hesaba alınma m?s?l?l?rinin h?lli zamanı insan faktorunu k?narla?dırmaq.

  Gost?ril?n butun m?s?l?l?rin h?lli istehsalatın effektiv-liyini yuks?ltm?k ucun ?n cox aktualdır v? onlara ancaq istehsalat icra sisteml?rinin MES ? sistemin kom?yi il? h?ll etm?k olar. Hazırkı vaxtda bu sisteml?r (ERP, TP A?S) istehsalatın icra sisteml?rind? (MES ? manufakturing Execution Systems) sistemind? movqel??dirilmi? v? istehsalatın operativ planla?-dırılması v? idar?si m?s?l?l?rinin informasiyala?dırılmasına, istehsalat prosesl?rinin v? ehtiyatlarının optimalla?dırılmasına, minimum x?rc s?rf etm?kl? istehsalat planlarının n?zar?tin? v? dispecerl??dirilm?sin? istiqam?tl?ndirilmi?dir. ERP ? sistemind? oldu?u kimi MES ? sistem sinfind? d? r?smil??dirilmi? metodologiyanın i?l?nm?si m?rh?l?si v? istehsalat sisteminin verilmi? sinfinin t?tbiqi ba? verir.
  MES ? sistemin ?sas funksiyaları, qeyd edildiyi kimi mu?ssis?nin planla?dırma, iqtisadi t?s?rrufat funksiyalarını yerin? yetir?n ERP sistemind?n f?rqli olaraq avtomatik layih?l?ndirm?nin, proqramla?dırmanın (CAD/CAM) v? texnoloji prosesl?rin avtomatla?dırılmı? idar?etm? sisteminin (TP A?S) birg? toplumu kimi t?yin edilir. MESA ? assosiatsiyası MES ? in ?sas 11 funksiyasını mu?yy?n etmi?dir v? bunlar a?a?ıdakılardır:

1. Ehtiyatların v?ziyy?tin? v? paylanmasına n?zar?t (RAS). MES sistemin bu funksionallı?ı istehsalatın ehtiyatlarının (ma?ınların, instrumental avadanlıqların, i? metodikaları, materialların, avadanlıqların) v? dig?r obyektl?rin. M?s?l?n: h?r bir istehsalat ?m?liyyatının yerin? yetirilm?si ardıcıllı?ı haqqında s?n?dl?rin idar?sini t?min edir. Bu funksiyalar c?rciv?sind ehtiyatların tarixi d?qiq olaraq t?svir edilir, istehsalat prosesind? avadanlıqların duzgun sazlanmasına qarantiya verilir, el?c? d? real vaxt rejimind? avadanlıqların v?ziyy?ti izl?nilir;
2. Operativ/?traflı planla?dırma (ODS). Bu funksiya, konkret m?hsul novunun prioritetl?rin?, atributlarına, xarakteristikalarına v? xass?l?rin? ?saslanmı? i?inin operativ v? ?traflı planla?dırılmasını t?min edir, el?c? d? konkret novb?nin i?i zamanı avadanlıqların yukl?nm?sini ?traflı v? optimal hesablayır;
3. ?stehsalatın dispetcerl??dirilm?si (DPU). ?m?liyyatların yerin? yetirilm?sini. Avadanlıqların v? insanların m???uliyy?tl?rini, sifari?l?rin, h?cml?rin, partiyaların yerin? yetirilm?sini izl?y?r?k istehsalat prosesinin cari monitorinqi v? dispetcerl??dirilm?sini t?min edir. Real vaxt rejimind? plana uy?un olaraq i?l?rin yerin? yetirilm?sin? n?zar?t edir. Real vaxt rejimind? ba? vermi? butun d?yi?iklikl?r izl?nir v? sexin planına mu?yy?n korrektirovkalar daxil edilir;
4. S?n?dl?rin idar?si (DOS). T?limatları v? i? normativl?rinin, yerin? yetirilm? usullarını, cizgil?rini, standart ?m?liyyatın proseduralarını, hiss?l?rin i?l?nm?si proqramlarını, partiya m?hsulun yazılı?ı, texniki d?yi?iklikl?r haqqında m?lumatları, informasiyanın novb?d?n?novb?y? oturulm?sini d? mu?ay?t etm?kl? (n?z?r? almaqla) buraxılan m?hsulun m?zmununa v? oturulm?sin? (q?t edilm?sini) n?zar?t edir, plan el?c? d? hesabat sex s?n?dl?rinin aparılması imkanlarını t?min edir. ?nformasiyaların arxivl??dirilm?si d? n?z?rd? tutulur;
5. Veril?nl?rin yı?ımı v? saxlanması (DCA). Bu funksiyalar mu?ssis?nin istehsalat muhitind? dovr ed?n texnoloji v? idar?edici veril?nl?rin alınması, toplanması v? oturulm?si ucun muxt?lif alt sisteml?rin qar?ılıqlı informasiya mubadil?rini t?min edir. ?stehsalatın gedi?atı haqqında veril?nl?r ya i?ci personal t?r?find?n ?l il? ya da avtomatik olaraq verilmi? periodlarla TP A?S ? d?n, ya da ki, birba?a istehsalat x?tl?rind?n daxil edilir;
6. ??ci personalın idar?si (LM). ??ci personal haqqında verilmi? tap?ırı?a ?sas?n vaxta?ırı informasiya t?qdim edir v? bura i? vaxtı v? i?tirak etm?si haqqında hesabatlar, i? yerind? setifikatla?maya uy?unlu?un izl?nm?si, el?c? d? i?ci personalın ?sas, ?lav? v? uy?unla?dırılmı? v?zif?l?rini hesaba v? n?z?r? almaq imkanları daxildir ki, bunlar da ?sas?n hazırlıq ?m?liyyatlarının, i? zonalarının geni?l?ndirilm?sinin yerin? yetirilm?si ucundur;
7. M?hsulun keyfiyy?tinin idar? olunması (QM). Keyfiyy?t? lazımi n?zar?tin t?min ed?r?k v? kritik noqt?l?r-d?ki diqq?ti artıraraq real vaxt rejimind? m?hsulun keyfiyy?ti haqqında istehsalat s?viyy?l?tind?n ba?lanmı? olcm?l?rin veril?nl?rini t?qdim edir. Korrelyasiya asılılıqlarının v? n?zar?t olunan hadis?l?rin s?b?biyyat ? istintaq ?laq?l?rinin statiki veril?nl?rinin analizi ?sasında verilmi? kritik noqt?d? situasiyanı duz?ltm?k uzr? t?sirl?r gost?rilm?sini t?klif ed? bil?r;
8. ?stehsalat prosesl?rinin idar?si (PM). Verilmi? istehsalat prosesini izl?yir, el?c? d? avtomatik olaraq korreksiya daxil edir v? ya cari i?l?ri duz?ltm?k v? ya keyfiyy?tini yuks?ltm?k ucun operatora uy?un h?ll?r t?klif edir;
9. ?stehsalat fondlarının idar? olunması (MM), (texniki xidm?t). Butun istehsalat prosesi ?rzind? texniki xidm?t prosesinin, istehsalat v? texnoloji avadanlıqların el?c? d? al?tl?rin planlı v? operativ t?mirinin saxlanması;
10. M?hsulun tarixinin izl?nm?si (PTG). Verilmi? m?hsulla i?in harda hansı ardıcıllıqla aparılması haqqında informasiya t?qdim edir. Bu informasiya is? ozund? a?a?ıdakıları birl??dirir: bu nov m?hsulla i?l?y?n i?ci personal haqqında hesabat, m?hsulun komponentl?ri, t?darukcud?n alınan materiallar, partiya (m?hsulun), seriya sayı, istehsalatın cari ??rti, qoyulmu? normalara uy?unsuzluq, m?mulatın individual texnoloji pasportu;
11. M?hsuldarlı?ın analizi (AA). ?stehsalat ?m?liyyat-ların real n?tic?l?ri haqqında hesabatlar t?qdim edir, el?c? d? ?vv?lki v? gozl?nil?n n?tic?l?rl? muqayis? aparır. T?qdim edilmi? hesabatlar a?a?ıdakıları ?hat? edir: ehtiyatların istifad?si, olan ehtiyatlar, istehsalat ehtiyatının dovru vaxtı, plana uy?unluq, standartlar v? ba?qaları olcm?l?r. ?stehsalatın idar?si sistemi t?s?rrufat - biznes ?m?liyyatlarına kokl?nmi? ERP ? sistemi il? t?daruk quyulu?u dovriyy?sinin planla?dırılması, istehsalat s?viyy?l?ri v? real vaxt miqyasındakı f?aliyy?t gost?r?n sisteml?r arasındakı ?laq?l?ndirici bir manqadır. MES ? in b?zi funksiyaları oz aralarında bir ? birini otub kec?n sisteml?rd? muqayis?d? onları mu?yy?n d?r?c?d? ust?l?yir. Onların ustunluk d?r?c?si konkret qoyulmu? m?s?l?d?n, sah?nin novund?n v? sistemin realla?dırılmasının ustunluyund?n asılıdır:

  Q?rbd? MES ? sistemind?n istifad? goz qaba?ındadır v? mu?ssis?nin kompleks avtomatla?dırılmasına q?rar verildikd? eyni zamanda idar?etm?nin uc qar?ılıqlı ?laq?li s?viyy?l?rinin h?lli axtarılır: TP A?S, MES v? ERP.
  MES ? sisteml?rind? realla?dırılan funksiyalar ERP ? sisteml?rind?ki idar? metodlarının ox?arıdır, lakin f?rq ondan ibar?tdir ki,bu sistemd? proses h?m dig?r vaxt rejiml?rind?, h?m d? dig?r n?zar?t v? idar? obyektl?rind? aparılır. MES istehsalat s?viyy?sinin avtomatla?dırılmı? icra sistemidir v? ERP ? sisteminin funksiyalarına ?lav? olunan, el?c? d? bunu geni?l?ndir?n bir sıra imkanları t?qdim edir.
  Bu sistem faktiki olaraq butun texnoloji veril?nl?rd?n istifad? etm?kl? mu?ssis?nin butun istehsalat f?aliyy?tini real vaxt rejimind? saxlayır. Bundan ?lav? MES ? sisteml?ri cari istehsalat gost?ricil?ri haqqında veril?nl?ri formala?dırır. Hansı ki, bunlar ERP ? sisteminin f?aliyy?ti ucun cox vacibdir. Bel?likl?, MES ? sistemi maliyy? - t?s?rrufat ?m?liyyatlarına istiqam?tl?ndirilmi? s?viyy?si il? mu?ssis?nin operativ istehsalat f?aliyy?ti arasında ?laq?l?ndirici bir manqadır. 
  Buradan da bel? n?tic? cıxarmaq olar ki, s?naye mu?ssis?sinin inteqrallanmı? ? avtomatla?dırılmı? idar?etm? sisteminin uc qar?ılıqlı ?laq?d? olan idar? s?viyy?l?rini ??kild?ki kimi t?svir etm?k olar. 
  Bu zaman h?r bir s?viyy? oz ?sas idar? funksiyasını a?a?ıdakı kimi yerin? yetirir:

• mu?ssis?nin idar? olunmasının yuxarı s?viyy?si (inzibati t?s?rrufat) strateji m?s?l?l?ri h?ll etm?kl? yana?ı, h?m d? ERP sistemin uy?un olaraq istehsalatın saxlanması funksiyalarının mu?yy?n bir hiss?sini (uzunmudd?tli planla?dırma v? miqyas-da, illik, rubluk, aylıq miqyasında strateji idar?) v? tam mu?ssis? miqyasında ehtiyatların idar?sini t?min edir;
• idar?nin orta s?viyy?si (istehsalat s?viyy?si) istehsalat prosesinin operativ idar? olunması m?s?l?l?rini h?ll edir, uy?un avtomatla?dırılmı? sistem is? ehtiyatların (xammal, enerji da?ıyıcıları, istehsalat avadanlıqları, personalı) effektiv istifad?sini v? el?c? d? plan tap?ırıqlarının (novb?, gund?lik, dekada, aylıq) optimal icrasını sah?, sex, mu?ssis? s?viyy?-sind? t?min edir;
• texnoloji idar?nin a?a?ı s?viyy?si is? texnoloji prosesin idar? olunmasının klassik m?s?l?l?rini h?ll edir.

Mu?ssis?nin idar? konturlarının vahid, rasional orqanizm ??klind? realla?dırılması [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  Qeyd etm?k lazımdır ki, istehsalat s?viyy?sind? (isteh-salatın, sexin, istehsalat s?viyy?sinin, texnoloqun, istismar xidm?tinin r?isin? v? s.) idar? funksiyasının mu?yy?n bir hiss?-sinin ERP sistemind?n MES ? sistemin? oturulm?si n?tic?sind? tamlıqla mu?ssis?nin idar? konturlarının vahid, rasional, orqanizm ??klind? idar? olmasının f?aliyy?tin? s?b?b olur.
  Bu zaman h?r bir idar? konturu, bu konturda dovr ed?n informasiyanın intensivlik s?viyy?si, ozunun vaxt miqyası v? funksiyalar yı?ımı il? xarakteriz? olunur:

• TP A?S s?viyy?sinin idar? konturu (texnoloji) informasiya h?cmi baxımından ?n intensiv v? reaksiya vaxtına gor? ?n s?rtdir (reaksiya vaxtı saniy? v? h?tta milli saniy?dir). TP A?S ? SCADA sisteml?rinin t?b?q?sinin yuxarı s?viyy?sind? boyuk sayda texnoloji parametrl?rin toplanması v? i?l?nm?si ba? verir. MES ? s?viyy?si ucun ilkin veril?nl?rin informasiya bazası yaradılır;
• MES s?viyy?sinin idar? konturu (operativ istehsalat) TP A?S ? d?n v? istehsalatın dig?r xidm?tl?rind?n (t?chizat, texniki kom?k, plan ? istehsalat v? s.) daxil olan v? artıq filtrd?n kecilirmi? el?c? d? i?l?nmi? informasiyalara soyk?nir. Burada informasiya axınlarının intensivliyi a?a?ıdır v? verilmi? istehsalat gost?ricil?rinin (m?hsulun keyfiyy?ti, m?hsuldarlıq, enerji t?chizatı, maya d?y?r v? s.) optimalla?dırılması m?s?l?-l?ri il? ?laq?dardır. ?dar? dovrl?rinin tipik vaxtını d?qiq?, saat, novb? v? gun t??kil edir. Bu idar? konturunda istehsalatın operativ idar?si oz i?ini ba? menec￢mentd?n d? kokund?n bil?n v? istehsalat situasiyalarından muk?mm?l ba? cıxaran (istesalat sexl?rinin sah?l?rinin r?hb?rl?ri, ba? texnoloq, energetik mexanik v? s.) ixtisascılar t?r?find?n yerin? yetirilir. Bununla ?laq?dar olaraq keyfiyy?t v? effektivlik yuxarıdan gond?rilmi? s?lahiyy?tli numay?nd?nin q?rarı s?rh?dl?rind? yuks?lm?lidir.

ERP s?viyy?sinin idar? konturu (strateji) bu halda istehsalatın operativ m?s?l?l?rind?n azad edilir v? mu?ssis?nin tamlıqla biznes ? prosesl?rinin saxlanmasını t?min edir. ?stehsalat blokundan g?l?n informasiya axını minimum olur. bunlar is? ?sas?n tipik n?zar?t vaxtı (dekada, ay, kvartal) ERP standartları uzr? hesabat informasiyalarından, el?c? d? mu?ssis?nin ba? menecmentinin t?cili qarı?masını t?l?b ed?n h?y?can siqnallarından ibar?t olur. Gorunur ki, praktiki olaraq ist?nil?n mu?ssis?nin kompleks avtomatla?dırılması zamanı MES funksiyalarının bu v? ya dig?r yı?ımının avtomatla?dırma avadanlıqları il? yerini doldurma?a ehtiyacı olur. hansı m?hsullarla bu realla?dırılır bu ba?qa m?s?l?dir v? burda muxt?lif variantlar ola bil?r. B?zi hallarda inteqrallanmı? MES ? sistemi t?tbiq edil? bil?r, b?z?n d? bu funksiyalar ERP funksionallı?ının bu v? ya dig?r c?rciv?l?rind? realla?dırıla bil?r. eyni zamanda mumkundur ki, bu v? ya dig?r MES ? funksiyasını realla?dırılan avtonom m?hsullardan istifad? edilsin. Verilmi? mu?ssis? ucun MES ?m?hsulun konkret yı?ımı onun spesifikasını v? imkanlarını n?z?r? almaqla ad?t?n MES ? konsolnitq uzr? firmalar v? MES ? layih? c?rciv?sind? sistem inteqratorlar t?klif edirl?r.

  Qeyd ed?k ki, idar?etm?nin butun s?viyy?l?rinin tez v? h?r yerd? avtomatla?dırılmasına bir o q?d?r d? ehtiyac duyulmur. Mumkundur ki, mu?ssis?nin avtomatla?dırılması etapla, b?zi hallarda is? MES ? sistemi s?viyy?sind? idar?ni m?hdudla?dırmaqla onun yerini mu?ssis?nin inzibatı-t?s?rrufat f?aliyy?tinin avtomatla?dırılmasını hesabat s?n?dl?ri il? doldurmaq olar.

Onu da qeyd etm?k lazımdır ki, son vaxtlar MES ? sisteml?r? v? MES ? m?hsullar sinfin? olan diqq?tin gucl?ndirm?si sad?c? olaraq moda deyil, bu s?naye mu?ssis?l?rinin effektivliyini v? rentabelliyini yuks?ltm?k ucun t?labatlardır v? ?lav? imkanlardır. A?a?ıdakı s?b?bl?r bunlara subut ola bil?r:

1. MES ? funksiyasının klassifikasiyası, onların, s?naye mu?ssis?sinin t??kilati strukturunu da n?z?r? almaqla istehsalatın effektivliyinin yuks?ldilm?sin? verilmi? real vaxt rejimind? catma?ın d?qiq istiqam?tini mu?yy?n edir. Bu funksiyaların geni? yı?ımı v? bazarda, s?nayenin muxt?lif sah?l?ri ucun bu funksiyaları realla?dıran kifay?t q?d?r ce?idl?rin v? ayrı ? ayrı m?hsulların olması, verilmi? mu?ssis?nin istehsalatının konkret novunu, s?viyy?sini v? h?cmini hesaba alan inteqrallanmı? sistemin yaradılmasına imkan verir;
2. MES ? sisteml?ri bir qayda olaraq bir t?r?fd?n TP A?S ? in fiziki veril?nl?r s?viyy?sinin m?nb?l?ri il?, proqramla?-dırılmı? m?ntiqi kontrolllerl? - PMK, SCADA sisteml?ri il? v? real vaxt veril?nl?r bazası il?, dig?r t?r?fd?n is? ERP ? sisteml?ri il? artıq inteqrallanmı?dır v? butun bunlar hamısı mu?ssis?nin idar? v? informasiya vertikallarının butun s?viyy?l?rinin ≪tiki?siz≫ inteqrasiyasını t?min edir;
3. MES metodologiyasının t?tbiqi, istehsalat mu?ssis?sinin yenid?n ciddi t??kilini t?l?b etmir v? kokret m?hsula sazlanmayıb, ?ksin? verilmi? mu?ssis?nin istehsalatının konkret m?s?l?l?rini h?ll ed?n m?hsulların optimal yı?ımının secilm?sin? ?saslanır. Q?rb ekspertl?rinin r?yin? gor? istehsalatın idar? olunması sisteminin t?tbiqi, h?m t??kilati ? t?s?rrufat, h?m d? texniki noqteyi n?z?rd?n biznesin umumi strategiyasının realla?dırılmasının lazım olan m?rh?l?sidir. Bu sisteml?r istehsalat mu?ssis?sinin r?qab?t qabiliyy?tinin yuks?ldilm?sinin ?sas elementl?rind?n biri olma?a v? idar?nin istehsalat, el?c? d? inzibati s?viyy?l?ri arasındakı k?silm?ni aradan qaldırma?a qadirdir. ?stehsalatın idar? olunması sisteminin t?tbiqi onun i?l?nm?sin? c?kil?n x?rcin yerini d?f?l?rl? doldura bilir, rentabelliyini v? imkanların g?l?c?k inki?afı ucun olduqca hiss olunan n?tic?l?r ver? bil?r.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

http://anl.az/down/ykitab-2018(1).pdf

Quliyev  Zahid H?s?n o?lu.     Texnoloji prosesl?rin avtomatla?dırılmasının muasir texniki vasit?l?ri [M?tn]: ali texniki t?hsil m?kt?bl?rinin "Prosesl?rin avtomatla?dırılması muh?ndisliyi" v? "?nformasiya texnologiyaları v? sisteml?ri muh?ndisliyi" ixtisasları ucun d?rs v?saiti /Z.H.Quliyev, R.Q.Abaszad?; elmi red. O.Z.?f?ndiyev; Az?rb. Memarlıq v? ?n?aat Un-ti, Az?rb. Dovl?t D?niz Akad. Bib-ID. vtls000564306.- Bakı: [AzM?U], 2016.- 295, [1] s.: ??k., c?dv          2016/2418   http://web2.anl.az:81/el/q/q.php

?d?biyyat [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1. Quluyev Z.H., Abaszad? R.Q. ≪Texnoloji prosesl?rin avtomatla?dırılmasının muasir texniki vasit?l?ri≫, D?rs v?saiti, 2016 ? cı il, 304 s?h.

M?nb? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1. Friedman, David (2006). "No Light at the End of the Tunnel". Los Angeles Times. New America Foundation. http://www.newamerica.net/publications/articles/2002/no_light_at_the_end_of_the_tunnel Arxivl??dirilib 2007-12-19 at the Wayback Machine . Retrieved 2007-05-12.
2. Joseph, Keith (1976). "Monetarism Is Not Enough". Center for Policy Studies. Margaret Thatcher Foundation. http://www.margaretthatcher.org/commentary/displaydocument.asp?docid=110796 . Retrieved 2007-05-12.
3. Manufacturing & Investment Around The World: An International Survey Of Factors Affecting Growth & Performance, ISR Publications/Google Books, revised second edition, 2002. ISBN 978-0-906321-25-6 .
4. Bailey, David and Soyoung Kim (June 26, 2009).GE's Immelt says U.S. economy needs industrial renewal.UK Guardian.. Retrieved on June 28, 2009.
5. Юрий Семёнов. ≪Производство и общество≫
6. Юрий Семёнов. ≪Основные и неосновные способы производства≫
7. ≪Новости производства≫ Arxivl??dirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine
8. Производство России Arxivl??dirilib 2010-09-27 at the Wayback Machine