?rena Sendler ( pol. Irena Sendlerowa ; 15 fevral 1910 , Otvotsk , Pol?a ? 12 may 2008 , Var?ava , Pol?a ) ? Var?ava gettosunda 2500-d?n cox y?hudi u?a?ın h?yatını xilas ed?n pol?alı aktivist qadın.

O, 1910 -cu il 15 fevral tarixind? Var?ava ??h?rinin yaxınlı?ında yerl???n Otvotsk ??h?rind? h?kim Stanislav Krjijanovskinin ail?sind? dunyaya goz acmı?dır. Onun atası x?st?xanaya r?hb?rlik ed?n h?kim idi. O kasıbları pulsuz mualic? edirdi. Sonra ail? Tarcin adlı balaca bir yer? kocur. ?renanın valideynl?ri oz qızlarına h?l? erk?n ya?larından butun insanların irqind?n, milliy?tind?n v? dinind?n asılı olmayaraq pis v? yax?ılara bolunduyunu bildirmi?dil?r. V? qızları bu deyil?nl?ri yax?ı qavramı?dı. Krjijanovskil?r ail?si katolik xristian idi.

?renanın 7 ya?ı olanda atası dunyasını d?yi?ir. Atasının olumunun s?b?bi onun 1917 -ci ild? s?pm? yatalı?ına tutulması olmu?dur. Bel? ki, onun h?mkarları bu x?st?liy? tutulmu? x?st?l?ri mualic? etm?kd?n boyun qacırmı? v? n?tic?d? x?st?l?rd?n biri onu bu x?st?liy? yoluxdurmu?dur. Sonralar ?rena olumun? az qalmı? atasının bu son sozunu tez-tez yada salırdı: " ?g?r s?n kimins? suda bo?uldu?unu gorurs?ns?, s?n uzm?yi bacarmasan bel? onu xilas etm?k ucun suya tullanmalısan".

Qız anasıyla ikilikd? qalmalı olurlar. Bir mudd?t sonra onların evin? yerli y?hudi icmasının numay?nd?l?ri g?lir. H?min adamlar pulsuz tibbi yardım ucun ?renanın atasına cox minn?tdar olduqlarını bildirmi? v? ail?nin c?tin v?ziyy?tini gorub onlara kom?k etm?y? q?rar verirl?r. Onlar qızın 18 ya?ı tamam olanad?k t?hsil pulunu od?m?yi t?klif edirl?r. Anası o zaman y?hudil?rin arasında hokm sur?n aclıq bar?d? e?itdiyi ?ayi?l?r? gor? veril?n xeyirxah t?klifd?n imtina etmi?, amma bu bar?d? qızına bildirmi?dir. Bu hadis? ?renada silinm?z t??ssurat qoymu?dur.

1920 -ci ild? anası qızı il? Var?avaya yollanır. Burada ?renanın anası ka?ızdan gull?rin hazırlanması v? salfetl?r? naxı? tikm?kl? m???ul olur. Bu onların dolanı?ıqlarına gucl? b?s edirdi.

Muharib?d?n ?vv?lki Pol?ada ya?ayan y?hudil?r? x?b?rdarlıqlar kifay?t d?r?c?d? coxalmı?dır. Lakin polyakların coxusu buna qar?ı cıxırdılar. Onlar arasında ?n qocaqlardan biri ?rena idi. Polyak dilini v? m?d?niyy?tini oyr?ndiyi Var?ava Universitetinin muhazir? zallarında o q?sd?n "y?hudil?r ucun" n?z?rd? tutulan skamyalarda otururdu. Bel? ki, 1930 -cu ill?rd? Universitet auditoriyalarının son sıralarında y?hudi t?l?b?l?r ucun "getto skamyası" adlanan xususi skamyalar t?yin olunmu?du. Nasistl?r ?renanın y?hudi r?fiq?sini doydukd?n sonra, o oz t?l?b? biletind? ona "ari yerl?ri"nd? oturma?a icaz? ver?n mohuru silir. Buna gor? o uc il mudd?tin? t?hsil almaqdan k?narla?dırılır.

Hitler Almaniyası Pol?anı i??al ed?nd? ?renanın 30 ya?ı var idi. Nasist i??alı zamanı Var?ava v? kicik ??h?rl?rd? ya?ayan y?hudil?ri ??h?r gettosuna heyvan surusu kimi qovurdular. Bu 4km² ?razid? 500 000-d?n cox y?hudini, u?aqlar v? boyukl?ri yerl??dirirdil?r. Onların ya?aması d?h??tli d?r?c?d? olumcul idi. ?rena Sendler ??h?r b?l?diyy?sinin sosial t?minat bolm?sin? duz?l?r?k tez-tez Var?ava gettosuna gedirdi. O onun sakinl?rin? gizli ??kild? yem?k, d?rman v? paltar g?tirirdi. Tezlikl? almanlar y?hudi olmayanların gettoya ba? c?km?y? g?lm?sin? qada?a qoyurlar. Onda ?rena ora sanitar xidm?tin i?cisi kimi getm?y? ba?layır.

1942 -ci ild?n y?hudil?r yardım m?qs?dil? yaradılmı? gizli Pol?a t??kilatı olan ? "Jeqota" y?hudi u?aqlarının xilas edilm?si ucun iri h?cmli aksiyada ?rena Sendler? kom?k etm?y? ba?lamı?dır. ?rena "?olanta" t?x?llusunun altında f?aliyy?t gost?rirdi. O gettodakı insanları yax?ı tanıyırdı v? bu aksiyanın muv?ff?qiyy?tl? yerin? yetirilm?si ucun baza rolunu oynamı?dır. ?rena Sendler gettoda olan evl?r?, zirz?mil?r?, baraklara ged?r?k ordakı u?aqlı ail?l?ri axtarırdı.

1943 -cu ilin mart ayından Var?ava gettosundan Treblinka h?bs du??rg?sinin qaz kameralarına h?r gun minl?rl? y?hudi il? doldurulmu? qatarlar gedirdi. Be? ay ?rzind? orada uc yuz min insan m?hv edilmi?di. Bundan ba?qa aclıqdan ol?nl?r d? cox idi. H?tta Treblinka h?bs du??rg?sin? aparılmayana q?d?r gettoda aclıqdan olum adi bir hadis?y? cevrilmi?di. Bel? ki, 1 ay ?rzind? y?hudil?r? veril?n cor?yin c?kisi 2 kq idi. Gettonun l??v edilm?si bir il boyunca davam etmi?dir. Var?avada yalnız h?rbi zavodlarda i?l?y?n yeniyetm?l?ri v? cavanları saxlayırdılar. Fa?istl?rin y?hudil?ri m?hv etm?k ucun iki etibarlı silahda? var idi ? yatalaq v? aclıq. H?r s?h?r ?rena kuc?d? bir tik? cor?k xahi? ed?n y?hudi u?aqlarını gorurdu. Ax?am o ev? qayıdanda o artıq h?min u?aqların ustunun ka?ızla ortul?r?k olduyunu gorurdu. "Bu ?sl c?h?nn?m idi ? yuzl?rl? insan duz kuc?l?rin ortasında olurdul?r…". ?rena anladı ki, u?aqlar n? bahasına olursa olsun xilas etm?k lazımdır. Nasistl?r epidemiyaların yaranmasından ehtiyat etdiyind?n Var?ava S?hiyy? ?dar?sinin tibb i?cil?rin? y?hudil?rl? unsiyy?td? olma?a icaz? verirdil?r. Onlar d?rmanın paylanması ucun kip qorunan gettodan ic?ri girm?y? malik idil?r. Gettoda ?rena y?hudil?rl? h?mr?yliyin r?mzi kimi Davidin ulduzunu geyirdi. Bu "qanuni" baca ona coxlu y?hudini xilas etm?y? kom?k olmu?dur. ?rena bir nec? aylı?ından tutmu? 15 ya?ına q?d?r olan u?aqların Var?ava gettosundan gizli ??kild? idar?y? gond?rilm?sini t??kil etmi?di.

?rena fa?istl?rin epidemiya qorxusundan istifad? ed?r?k v? u?aqların bu c?h?nn?md?n qurtulması ucun gettodan cıxmaq ucun 4 yol tapmı?dır. Onun f?aliyy?ti boyu o t?k h?r?k?t etmirdi. Ona kom?k ed?nl?r arasında yuk ma?ınının surucusu oldu?u da bildirilirdi. Bel? ki h?min ??xs u?aqları yuk ma?ınının kuzovunda u?aqları da?ıyırdı. Surucunun bir iti var idi v? onu ozu il? kabin?y? gotururdu. Surucu almanları gor?n kimi itin p?nc?sin? amansızca aya?ı il? basırdı v? it a?rıdan hurm?y? ba?layırdı. Bununla o, u?aqların a?alaması s?sini batırırdı. ?tl?r h?r ?eyi tez oyr?ndiyind?n artıq iti sahibinin aya?ının yaxınla?dı?ını gor?n kimi hurm?y? ba?layırdı. Bu it d? u?aqların xilas edilm?sind? bel? i?tirak etmi?dir. Onlardan savayı konullu tibb bacıları korp?l?r? yuxug?tir?n d?rmanın kicik dozasını verirdil?r v? c?s?dl?rl? birlikd? onları ??h?r? cıxardırdılar. H?mcinin butun Var?ava boyu h?r?k?t ed?n v? gettoda dayananan m??hur tramvay 4 nomr?li tramvay var idi ki, onu y?hudil?r "h?yat tramvayı" adlandırırdılar. Tibb bacıları onun oturacaqlarının altında olan karton qutularında korp?l?ri gizl?d?r?k oz b?d?nl?riyl? onların qaba?ını tuturdular. H?tta u?aqları zibil kis?l?rind? v? ??h?r cirkab quyuları ucun n?z?rd? tutulmu? tullantılar v? qanlı bintl?r olan taylarda gettodan cıxarırdılar.

1942 -ci ilin iyulunda gettodan g?tirdiyi v? 6 aylı?ından q?yyumlu?a goturduyu qızı Eljbetta Fisovskayada m?hz bel? ??kild? xilas olmu?du. Qızın valideynl?ri nasistl?r t?r?find?n m?hv edilmi?dil?r. Sonradan xilas edilmi? u?a?ın adı v? ail?sini d?yi?m?k lazım oldu. Artıq 60-dan cox ya?ı olan h?min qız bu h?qiq?ti yalnız 17 il ?vv?l bildikd?n sonra bu sozl?ri demi?di: "Sendlersiz m?n sa? qalmazdım. M?n butun omru boyu ana kimi sevdiyim bir adamın ?slind? m?nim anam olmadı?ını bildikd? bu m?nim ucun ?n boyuk x?sar?t olmu?dur." Eljbetta indi "Holokostun u?aqlarının Assosiasiyası"na r?hb?rlik edir. O, oz taleyi haqqında h?qiq?ti bildikd?n sonra hec vaxt artıq o d?h??tli hadis?l?rin n?tic?l?riyl? m???ul olma?ı dayandırmamı?dı. O cox ill?r ozunun ucuncu anası kimi hesab etdiyi ?rena Sendler? ba? c?kirdi.

H?mcinin korp?l?ri kanalizasiya kollektorları vasit?sil? cıxardırdılar. Bir d?f? Sendler h?tta ozund? u?a?ı yubkasını altında gizl?tmi?di. Boyuk u?aqları is? gettonu ?hat? ed?n binalar vasit?sil? gizli gedi?l?rl? cıxarırdılar. ?m?liyyatlar saniy?l?r uzr? hesablanmı?dı.

?rena Sendler y?hudi u?aqlarını oz analarından ayrılması kimi qorxulu bir secimi qoydu?unu xatırlayanda yuzl?rl? ananın "Onlar xilas olacaqlar?" sualını yada salırdı.Lakin onun ozu d? bunu bilmirdi. Cunki onun gettodan sa? cıxaca?ına z?man?t ver? bilm?zdi. ?rena sonralar xatırlayırdı: "M?n d?h??tli s?hn?l?rin ?ahidi idim, m?s?l?n, ata u?aqdan ayrılma?a razıla?sa da anası yox deyirdi. Qı?qırıqlar, a?lamaq... Novb?ti gun m?lum olurdu ki, artıq bu ail?ni h?bs du??rg?sin? gond?ribl?r. B?li, m?hz ?sl q?hr?manlar m?n? oz u?aqlarını etibar ed?n analar idi".

?rena hesablamı?dı ki, bir u?a?ı xilas etm?k ucun 12 n?f?r k?nar insan t?l?b olunurdu: n?qliyat vasit?l?rinin surucul?ri, xidm?tcil?r tibb bacıları. U?aqlara yeni adlar verilir v? qadın monastırlarında, ??fq?t gost?r?n ail?l?rd?, sı?ınacaqlarda v? x?st?xanalarda yerl??dirirdil?r. ?rena sonralar yazmı?dır: "Onda hec kim hec vaxt sı?ınaca?a ehtiyacı olan y?hudi u?aqlarını oz evl?rin? gotur?r?k saxlamaları ucun imtina etm?mi?dir".

Bir d?f? Sendlerin ?vv?lc? u?aq evin?, sonra is? bir pol?a ail?sin? verdiyi bir balaca o?lan bar?d? rahib? ?renaya bu sozl?ri demi?dir: "?nsanın n? q?d?r anası olar bil?r?" Axı h?qiq?t?n hamı onun qay?ısına qalmı?dır, onların hamısı onun ucun ana idil?r.

Bel? bir faci?li paradoks movcud idi: gettodan u?a?ı cıxarmaq, onun azadlıqda h?yatını qoruyub saxlamaqdan daha c?tin idi. ?n gozl?nilm?z yerl?rd? korp?l?ri gizl?dirdil?r. Sendler? rahib?l?r cox kom?k etmi?dir. Bel? ki onlar 500-d?n cox y?hudi u?a?ını xilas etmi? v? oz canlarından buna gor? kecmi?dil?r. Bel? ki, 1944 -cu ild? fa?istl?r onların ustl?rin? benzin tok?r?k yandırmı?dılar. ?rena Sendler ozunun v? anasının ??xsi h?yatı il? risk etmi?dir. Cunki h?min dovrd? y?hudil?r? kom?k olum dem?k idi. ?rena Sendler h?r xilas etdiyi u?a?ın ?vv?lki v? indiki adını uzun nazik ka?ıza yazıb ?u?? bankaların ic?risin? qoyurdu. Bu bankalar is? r?fiq?sinin evl?rinin ba?ındakı alma a?acının altında basıdırılırdı.

1943 -cu il 20 oktyabr tarixind? anonim x?b?rciliy? ?sas?n ?rena Sendler h?bs edilir. O qapını nasistl?r acmamı?dan ?vv?l ?lind?ki u?aqların adları olan ka?ızı r?fiq?sin? verir. Gestapocular hec bir s?n?d tapmadıqlarına gor? ?renanı ozl?ri il? aparırlar.Lakin r?fiq?sini is? aparmadılar. Orada ?renanın ?l v? ayaqlarını qırsalar da, ?rena onlara hec n? demir. 3 ay ?rzind? ?renanı Paviakdakı h?bsxanada saxlayırlar, sonra is? gull?l?nm?y? gond?rirl?r. 1944 -cu ilin fevralında dig?r ?sirl?r kimi gull?l?nm?y? aparılan ?renanın gull?l?nm?sin? bir nec? saat qalmı? alman ?sg?ri onu sor?uya apardı?ını bildirir. Lakin hec bir sor?u yox idi. ?sg?r onu it?l?y?r?k ona polyak dilind? deyir: "Qac!"

"Jeqota" onu xilas etmi?dir. Onun soyadını ba?qa soyadla ( Dombroskaya soyadı il?) ?v?z edirl?r. Novb?ti gunu ?rena oz adını gull?nil?nl?rin siyahısında gorur. Daha onu axtaran yox idi. Lakin o muharib?nin sonuna kimi y?hudi u?aqlara kom?k etm?yini davam etdirdi.

1947 -ci ild? Stefan Kamenski il? ail? h?yatı qurmu?du.

Muharib?d?n sonra ?rena h?min bankaları yerd?n cıxararaq ic?ril?rind?ki kartockaları uz? cıxarır. O xilas olmu? u?aqların v? onların valideynl?rinin axtarı?ına ba?lama?ı q?rara alır. ?rena butun bunları "Jeqota" da katib i?l?y?n Adolf Bermana verir. 1947 -ci ild?n y?hudil?rin Pol?adakı m?rk?zi komiteti xilas olmu? u?aqları taparaq onları ?srail? gond?rmi?dir.

Sonralar ?srail dovl?ti il? siyasi fikir ayrılı?ına gor? Pol?a hokum?ti ?renanı ?srail? getm?y? qoymamı?dır. O ancaq ?srail? Pol?ada kommunist rejiminin v? hokum?tin devrilm?sind?n sonra ged? bilmi?dir.

O, omrunun son ill?rini Var?avanın m?rk?zind? yerl???n balaca birotaqlı m?nzild? kecirmi?dir.

1965 -ci ild? Holokost muzeyi " Yad va-?em " ?rena Sendler? "Dunya xalqlarının da?ıyıcıları" adını vermi?dil?r. ^[1]

2003 -cu ild? Pol?a prezidenti Aleksand Kvasnevski onu Pol?anın ali ordeni olan " A? Qartal " ordeni il? t?ltif etmi?dir.

2007 -ci ild? Pol?a prezidenti v? ?srailin ba? naziri onun 2500-d?n cox y?hudini xilas etdiyi ucun Nobel Sulh mukafatına namiz?dliyini vermi?dir. Lakin mukafat qlobal istilik sah?sind?ki f?aliyy?tl?rin? gor? AB? -nin kecmi? vitse-prezidenti Albert Qora verilmi?dir.

2007 -ci ild? o, " T?b?ssum Ordeni " il? t?ltif olunmu?dur. O, bu ordeni alan ?n ya?lı ??xs olmu?dur.

Var?ava v? Tarcin ??h?rinin f?xri v?t?nda?ıdır.

2009 -cu ilin aprelind? amerika televiziya ekranlarına 2008 -ci ild? Latviyada c?kilmi? " ?rena Sendlerin c?sur ur?yi " adlı televiziya filmi cıxmı?dır. Bu filmd? ?rena rolunu Yeni Zenladiyalı aktrisa Anna Pekuin canlandırmı?dır.

?rena Sendlerin portreti Var?ava gettosundan y?hudi u?aqların xilasında i?tirak etmi? Matilda Qetter v? Zofya Kossak-?utskayanın r?sml?ri il? birlikd? pol?a gumu? monetalarında yerl??dirilmi?dir.

• Oskar ?indler

Bu m?qal?d?ki istinadlar muvafiq istinad ?ablonları il? gost?rilm?lidir.

Vikianbarda ?rena Sendler il? ?laq?li mediafayllar var.

• Life in a Jar: The Irena Sendler Project
• ≪2500-d?n cox u?a?ı gettodan xilas ed?n polyak qadın oldu≫ ? BBC
• [1]
• [2]

1. ↑ ?rena Sendler Arxivl??dirilib 2018-01-15 at the Wayback Machine - Yad va-?em Arxivl??dirilib 2020-01-12 at the Wayback Machine - official site   (ing.)