?kinci imperiya
(
fr.
Second Empire
; r?smi olaraq ?
Fransa imperiyası
,
Empire des Francais
) ?
Fransa tarixinin
1852-ci ild?n 1870-ci il? q?d?r ?hat? ed?n
bonapartist
diktatura dovru.
2 dekabr 1852-ci ild?
plebissit
n?tic?sind?
I Napoleonun
qarda?ı o?lu,
III Napoleon
adı il? imperator titulu almı? Lui Napoleon Bonapartın ba?cılı?ı il?
konstitusiyalı monarxiya
quruldu. Daha ?vv?l Lui Napoleon
?kinci respublikanın
prezidenti (1848?1852) olmu?dur.
?kinci imperiya dovru ba? ver?n hadis?l?rin xarakterin? v? s?ciyy?vi xususiyy?tl?rin? gor? iki yer? bolunur:
- Avtoritar
imperiya dovru - 1852-1860-cı ill?r;
- Liberal
imperiya dovru-1860-1870-ci ill?r.
?kinci imperiya sentyabr inqilabı il? devrilmi?dir. III Napoleon,
Fransa?Prussiya muharib?si
zamanı
Sedan
yaxınlı?ında
alman ?sirliyin? du?dukd?n
sonra (2 sentyabr 1870) f?hl?l?r
Paris
kuc?l?rin? g?l?r?k, III Napoleonun devrilm?sini t?l?b etdil?r. 3-4 sentyabr tarixl?rind? qanunverici korpusun gec? iclasında Jul Favr imperatorun da?ıdılmasını elan edib muv?qq?ti hokum?t secm?yi t?klif etdi.
Sentyabrın 4-d? s?h?r xalq palataya hucum etdi v? Qambetta xalqın adından "Lui Napoleon Bonapart v? onun xan?danının Fransada hokmranlı?ını dayandırıldı?ını" elan etdi. H?min b?l?diyy? ba?cısı t?r?find?n Fransa respublika elan edildi v? lazımi secki olmadan Parisin butun deputatlarının (Araqo, Kremyo, Ferri, Favr, Qambetta, Garnye-Pajes, Pelltan, Pikar, Simon, sonrakı Re?for) daxil oldu?u muv?qq?ti bir "xalqın mudafi?si hokum?ti" t?yin edildi.
III Napoleon
Avtoritar dovrd?
III Napoleonun
s?rt idar?etm? usulu b?rq?rar olmu?, demokratik huquq v? azadlıqlar xeyli d?r?c?d? m?hdudla?dırılmı? v? Napoleon xususi bir idar?etm? sistemi yaratmı?dır ki, buna da tarixd? "
Bonapartist idar? usulu
" deyilir. ?kinci dovrd? is? Napoleon avtoritar idar? usulundan ?l c?kib liberal islahatlar h?yata kecirm?y? m?cbur oldu ki, bu da son n?tic?d? onun hakimiyy?ti ucun boyuk t?hluk?l?r yaratdı.
Napoleonun fikrin? gor? Fransada ba? ver?n qalmaqalların, ozba?ınalıqların ?sas s?b?bi olk?d? m?rk?zi, guclu hakimiyy?tin olmamasıdır. III Napoleon v?
I Napoleon
idar?etm?sinin ox?ar c?h?tl?ri h?ddind?n artıq coxdur. M?s?l?n: yerli idar?cilik formal olaraq saxlanılsa da, ?slind? o l??v edilmi?di. Butun idar?etm? orqanlarına m?murlar imperatorun ozu t?r?find?n t?yin olunurdu. Butun m?murlardan, 1857-ci il? q?d?r yalnız deputatlardan, 1857-ci ild?n sonra is? h?tta deputatlı?a namiz?dl?rd?n bel? imperatora s?daq?t andı t?l?b olunurdu.
?dar?etm?nin dig?r bir m?xsus c?h?ti is? onun t?hluk?sizlik problemi il? ba?lı olan t?r?fi idi. Ordu, polis, jandarmeriya, x?fiyy? sisteminin gucl?ndirilm?si idi. Faktiki olaraq h?r bir ail?nin uz?rin? bir x?fiyy? t?yin olunmu?du. Ordunun sayı t?qrib?n 600 min n?f?rd?n ibar?t idi. Ust?lik mobil v? milli qvardiyaların da movcudlu?u bunu dem?y? imkan verir ki, Fransa faktiki olaraq militarist bir dovl?t? cevrilmi?di. Olk?ni ita?td? saxlama?ın dig?r bir yolu is? sozsuz ki, katolik
kils?si
idi. Eyni il? I Napoleonda oldu?u kimi, III Napoleon da kils? il?,
Roma papası
il? munasib?tl?rin yax?ıla?dırılmasının t?r?fdarı idi. Ust?lik 1849-cu ild?
Roma Respublikasının
l??v edilib orda Papanın hakimiyy?tinin qurulmasında gost?rdiyi xidm?tl?rin? gor? papa da Napoleona minn?tdar idi. Lakin butun bunlarla yana?ı Papa Napoleondan b?zi guz??tl?r d? ?ld? etm?k ist?yirdi:
- Mulki nigahdan onc? kils? nigahı ba?lanmalı, o daha ?sas sayılmalı;
- T?hsil t?mamil? kils?nin ixtiyarına verilm?li;
- Katolik kils?sinin f?aliyy?ti uz?rin? qoyulan b?zi qada?alar l??v olunmali idi.
Napoleon is? bu ist?kl?rin qar?ılı?ında Papanın Paris? g?lm?sini v? onun ba?ına tac qoyaraq onu
imperator
elan etm?sini ist?yirdis? d?, Papanın bunu q?bul etm?m?si n?tic?sind? onların munasib?tl?rind? soyuqla?ma ba? verdi.
Fransa imperiyası v? onun
must?ml?k?l?ri
1852-ci ild?n sonra Napoleonun q?bul etdiyi q?rarlardan biri d? huquq v? azadlıqların m?hdudla?dırılması bar?sind? oldu. Avtoritar dovrd?
m?tbuat
uz?rind? girovun h?cmi 50 min
franka
catdırılmı?, h?r cap v?r?qi uz?rin? 6
santim
vergi qoyulmu? (buna
Mohur Qanunu
da dem?k olar), eyni zamanda redaktorlar bir ba?a daxili i?l?r naziri t?r?find?n secilm?li idi. Cunki m?tbuat Polis nazirliyi l??v olunduqdan sonra t?mamil? Daxili ??l?r nazirliyinin s?lahiyy?ti daxilin? verilmi?di. Q?zetl?rd? cap olunan h?r bir m?qal? mu?llif t?r?find?n imzalanmalı v? mutl?q mu?llifin h?qiqi adı gost?rilm?li idi. M?tbuatda imperator, onun ??xsiyy?ti, hakimiyy?ti, hokum?t, parlamentd?ki muzakir?l?r haqqında hec bir ?ey yazılmamalı idi. Bel? olan halda m?tbuatın yegan? bir funksiyası qalırdı: hakimiyy?ti t?rifl?m?k, yungul formada oz iradlarını bildirm?k.
Butun bunlarla yana?ı III Napoleonun dovrund? Fransada cox boyuk iqtisadi yuks?li? ba? verdi. ?kinci imperiya dovrund? Fransada iri s?naye mu?ss?l?rinin sayı 2,5 d?f? artı. Bel? iri mu?ss?l?rd? minl?rl? f?hl? calı?ırdı. M?s?l?n ?neyderin Kredodakı zavodunda 10 min f?hl? i?l?yirdi. Xarici ticar?t dovriyy?si 3 d?f?, daxili ticar?t dovriyy?si is? 2 d?f?, buxar muh?rrikl?rinin gucu 5 d?f? artmı? oldu. ?g?r 1860-cı ild? d?miryollarının uzunlu?u 9,8 min kv. km idis?, 60-cı ill?rin sonu 70-ci ill?rin ?vv?ll?rind? bu r?q?m 18 min kv. km-? catdı.
Da? komur
hasilatı uc d?f?d?n cox artaraq bir ild? 20 milyon tona catdı. Da? komur istehsalının artmasının ?sas s?b?bi
metallurgiya
,
toxuculuq
sah?l?rind? ged?n inki?af v? d?miryollarınınn uzunlu?unun artması idi. Ticar?t donanmasının geni?l?ndirilm?si n?tic?sind? bu sah?d? Fransa dunya uzr? ?ngilt?r?d?n sonra ikinci yer? cıxdı. Kanalların uzunlu?u 900 km-? catdı. Kanallar h?m olk?nin daxilini birl??dirir, h?m d? olk? daxilini xarici bazarlarla ?laq?l?ndirirdi.
Fransanın iqtisadi inki?afının dig?r bir gost?ricisi s?naye cevrili?inin ba?a catması idi. Fransada 1860-cı ill?rin sonlarına do?ru artıq s?naye cevrili?i ba?a catmı?dı. Dig?r bir gost?rici is? k?nd t?s?rrufatı il? ba?lı idi.
K?nd t?s?rrufatında
istehsal 5,2 d?f? artmı?dı. K?nd t?s?rrufatında ?ld? edilmi? yuks?k gost?rici r?qab?t? davamlı k?nd t?ss?rufatı m?hsullarının dunya bazarına cıxarılması idi. K?nd t?s?rrufatı m?hsulları dovl?tin bu sah?d? yardımı il? (da?ınması, bazarlara cıxarılması (?vv?ll?r bunun ucun vergil?r alınsada, bu vergil?r indi l??v edilmi?di)) bazarlara cıxarılır v? ?lveri?li ??rtl?rl? satılırdı. Hokum?tin k?nd t?s?rrufatı sah?sind? yeritdiyi siyas?t Fransanın varlı k?ndlil?rini Amerika fermerl?ri kimi bir t?b?q?y? catdırmaq idi. Y?ni Fransanın k?nd t?s?rrufatı must?qil olaraq h?m olk?ni t?min ed? bilsin, h?m d? xarici bazarlar ucun ixrac m?hsulları istehsal ed? bilsin. Olk?nin inki?afının dig?r bir gost?ricisi is? birja v? banklar idi. Birja v? bank sistemi eyni il? ?yul monarxiyası dovrund? olu?u kimi canlanmı?dı. ?n guclu bank Fransa Bankı idi. Onun ?mlakı 5 d?f?d?n cox artmı?, filiallarının sayı is? 30-dan 51-? catmı?dı.
III Napoleonun iqtisadi siyas?ti I Napoleonun iqtisadi siyas?tind?n f?rql?nirdi. I Napoleon
proteksionizm
v?
merkantilizm
t?r?fdarı oldu?u halda, III Napoleon
azad ticar?tin
t?r?fdarı idi. O 1860-cı ild? ?ngilt?r?, 1862-ci ild? Belcika, ?taliya, Almaniya gomruk ittifaqı v? dig?r olk?l?rl? ticar?t muqavil?l?ri ba?ladı. Bu muqavil?l?rl? gomruk rusumları ya l??v olunur, ya da xeyli d?r?c?d? azaldılırdı. Bu siyas?tin kokund? vacib bir m?qam var, Napoleon bu olk?l?rl? muqavil? ba?ladı?ı kimi, h?min olk?l?r d? oz aralarında muqavil?l?r ba?layırdı. Dolayısı il? III Napoleon
Avropa ?qtisadi Birliyini
yaratmaqda t???bbus gost?rmi? ilkin ??xsl?rd?n biri olmu?dur. Avropa vahid bazarının yaradılmasına calı?mı?dır. Sozsuz ki, onun bu siyas?ti olk? daxilind? metallurgiya, da? komur, toxuculuqla m???ul olan s?nayecil?rin narazılı?ına s?b?b olurdu. Lakin butun bunlara baxmayaraq Napoleon azad ticar?t siyas?tind?n donm?di.
Napoleonun daxili siyas?tinin bir istiqam?ti d? sosial sah? il? ba?lı idi. Onun dovrund? coxlu u?aq evl?ri, u?aq baxcaları,
xeyriyy?
fondları, c?miyy?tl?ri, qar?ılıqlı yardım kassaları acılırdı ki, butun bunlar da olk?nin az t?minatlı ?halisin? yardım gost?rilm?si ucun ?lveri?li ??rait yaradırdı. Onların bir qismi katolik partiyasının himay?si altında f?aliyy?t gost?rirdi. Napoleon eyni zamanda f?hl? problemini h?ll etm?y? calı?ırdı. 1864-ci ild? h?l? 1791-ci ild? q?bul olunmu? La-?apalye qanunu l??v edildi. Fransada coxlu sayda h?mkarlar ittifaqlarının yaradılması f?hl?l?rin guclu bir quvv?y? cevrilm?sin? ??rait yaratdı.
1850-ci ill?rin sonlarında Napoleon ucun xo?ag?lm?z hadis?l?r ba? verdi. 1855-56-cı ill?rd? quraqlıq, t?bii f?lak?tl?r, 1857-ci ild? dunya iqtisadi bohranının ba? verm?si iqtisadi v?ziyy?t? oz m?nfi t?sirini gost?rdi. Napoleondan t?cili iqtisadi t?dbirl?rin kecirilm?si t?l?b olunsa da, o bu t?dbirl?ri kecirm?k bar?d? hec d? t?l?smirdi. Cunki onun du?unc?sin? gor? bu bohran iqtisadiyyatın daxili probleml?ri il? ba?lı idi. 1855-67-ci ill?rd? iki d?f? Parisd? dunya s?naye s?rgisi kecirilir. Bu s?rgil?rin kecirilm?si Napoleonun iqtisadi siyas?tinin yekununu h?m fransızlara, h?m d? butun dunyaya numayi? edirm?k idi.
1850-ci ill?rin sonunda Napoleonun u?ursuz xarici siyas?ti d? onun hakimiyy?ti ucun t?hluk? yaradırdı.
Sui-q?sdl?r
t??kil olunur, xususi il? d? italyanlar onu oldurm?y? calı?ırdılar. 1855-ci ilin aprelind? Pyemorinin, 1857-ci ild? Pebaldi, 1858-ci ilin yanvar ayının 14-d? Orsinin sui-q?sdi t??kil olundu. ?n t?hluk?li hesab olunan sonuncu sui-q?sd zamanı kralın karetasının altına bomba atıldı, 156 n?f?r ol?n v? yaralananın olmasına baxmayaraq Napoleona hec n? olmadı. Lakin deyil?nl?r? gor? bu sui-q?sd Napoleonun fikirl?rin? cox boyuk t?sir gost?rmi?di. M?hz bu hadis?d?n sonra 1858-ci ilin fevral ayının 1-d? Fransanın 5 general-qubernatorlu?a bolunm?si bar?sind? qanun q?bul edildi. Eyni zamanda olk?d? daxili t?hluk?sizlik qaydaları gucl?ndirildi, butun ?ubh?lil?r? qar?ı cinay?t i?l?rinin sur?tl?ndirilm?si haqqında qanun q?bul olundu.
1858-ci il 20 iyulda Napoleon Pyemont kralı il? gizlic? muqavil? ba?alayaraq Avstriya il? muharib?y? ba?ladı. Onun bu h?r?k?ti is? katolik kils?si il? munasib?tl?rin g?rginl??m?sin? s?b?b oldu. Artıq 1859-cu ild?n sonra Napoleonun katolik kils?si v? hakim dair?l?ri qar?ısında nufuzu a?a?ı enm?y? ba?lamı?dı.
1860-cı ild?n sonra Napoleonun siyas?tind? k?skin donu? ba? verdi. 1860-cı il 24 noyabrda Napoleonun verdiyi f?rmana ?sas?n
Qanunverici M?clis?
hokum?tin hesabatına r?y bildirm?k, onu muzakir? etm?k, onu qiym?tl?ndirm?kl? ba?lı icaz? verilirdi. Bu Napoleonun 50-ci ill?rd? yaratdı?ı
avtoritar rejimin
bir q?d?r cokm?sidir. Bunun ardınca 1862-64-cu ill?rd? Papa il? munasib?tl?rd? yaranan g?rginlik Napoleonu daha bir nec? addım atma?a m?cbur etdi. Bel? ki, t?dric?n idar?etm? orqanlarının s?lahiyy?tl?ri geni?l?ndirilm?y? ba?landı. Yerli budc?nin t?rtib olunması, muzakir? olunmasında i?tirak etm?k, oz f?aliyy?tl?ri il? ba?lı secicil?r qar?ısında hesabat verm?kl? ba?lı onların s?lahiyy?tl?ri bir q?d?r artırıldı. Dig?r t?r?fd?n hokum?tin seckil?r? mudaxil?sinin qar?ısı qism?n alındı. Yalnız 1857-ci il seckil?rind? parlamentd? 5 muxalif partiyanın numay?nd?si t?msil oluna bildi. 1863-cu ild? is? bu r?q?m artıq 35 n?f?r?, 1868-ci il seckil?rind? is? 117 n?f?r? catmı? oldu.
1868-ci ild? daxili siyas?t sah?sind? bir nec? islahat h?yata kecirildi. Birinci islahat m?tbuat sah?sind? t?zyiqin azaldılması il? ba?lı idi.
Senzura
, m?tbuat uz?rind? Daxili ??l?r Nazirliyi t?r?find?n qoyulmu? m?hdudiyy?tl?r? son qoyuldu. Amma m?tbuat uz?rind? inzibati t?zyiq aradan qalxsa da, qanunverici yolla edil?n t?zyiql?r h?l? d? qalmaqda idi. Y?ni ki, h?l? d? q?zet redaktorlarının m?sulliy?ti uz?rind? qoyulan qaydalar davam edirdi.
1868-ci ilin aprel ayında veril?n dekret? ?sas?n toplantı azadlı?ı uz?rin? qoyulan m?hdudiyy?tl?r aradan qaldırıldı. H?tta seckil?r onc?si toplantıların da kecirilm?sin? icaz? verildi.
21 fevral 1868-ci ild? ordu islahatı kecirildi. Ordunun sayı 2 d?f? artırılaraq 8 min? catdırıldı. H?rbi xidm?t mudd?ti orduda 6 il, mobil qvardiyada ehtiyatda qalmaq mudd?ti is? 3 il mu?yy?n edildi.
1869-cu ild? Napoleon novb?ti bir addım atdı. Mot?dil respublikacıların kecmi? numay?nd?si, indi is? ozunu imperiya respublikacısı adlandıran Emil Olivyenin ba?cılı?ı altında yeni hokum?t quruldu. Bu hokum?tin 1870-ci il 18 yanvar tarixli q?rarı il? Napoleona dair xalqın etimadı m?s?l?sinin muzakir?si il? ba?lı plebisit kecirilm?si q?bul edildi. 20 aprel 1870-ci ild? plebisit kecirildi (buna dolayısı il? yeni konstitusuya da dey? bil?rik): 1860-cı ild?n etibar?n hokum?tin kecirdiyi islahatlara xalqın munasib?ti v? 18 yanvar senator konsulusuna munasib?t. S?sverm?nin n?tic?si hokum?tin xeyrin? oldu: 75,4% ?hali bu s?sverm?d? musb?t cavab verdi. Eyni zamanda secicil?rin 3,2 milyon n?f?ri ya bit?r?f qalmı?, ya da ?leyhin? s?s vermi?di. Bu is? orduda, iri ??h?rl?rd?, h?tta Parisin ozund? bel? Napoleonun r?qibl?rinin cox olmasını gost?rirdi ki, bu da Napoleon hakimiyy?ti ucun t?hluk? dem?k idi.
Napoleonun hakimiyy?tini xilas etm?yin bir nec? yolu var idi, ya hakimiyy?td?n azya?lı o?lunun xeyrin? ?l c?km?li, ya hakimiyy?tin respublikacıların ?lin? kecm?sin? nail olmalı, ya da qısa mudd?tli v? qalibiyy?tli bir muharib? il? olk?d? oz nufuzunu b?rpa etm?li idi. Napoleon ucuncu yolu tutdu. Muharib? etm?k ucun namiz?d olan dovl?tl?ri ic?risind? birinci yeri Napoleonun ?n boyuk du?m?ni olan
Prussiya
tuturdu. 1870-ci ilin iyul ayının 19-da Fransa Prussiyaya muharib? elan etdi. Muharib?nin ba?lanmasına s?b?b ?spaniya taxt-tacı u?runda mubariz?, b?han? is? Ems depe?esi (depe?e-t?cili teleqram dem?kdir) idi.
Otto Bismark
t?r?find?n t?hrif olunmu? formada hazırlanan bu depe?ed? Napoleon dem?k olar ki, alcaldılmı?dı. H?rbi ?m?liyyatların gedi?ind? Vaysenburq v? dig?r doyu?l?r Fransa komandanlı?ının m??lubiyy?ti il? ba?a catmı? oldu. Qradelot v? Sentri doyu?l?rind? is? Fransanın Mar?al Badenin ba?cılıq etdiyi ikinci boyuk ordusu
Mets
qalasında muhasir?y? alındı. Qalada muhasir?d? olanlara kom?k m?qs?di il? Ucuncu Napoleonun da t?rkibind? oldu?u novb?ti bir ordu buraya yuru? etdi. Lakin bu hucum da u?ursuz n?tic?l?ndi v? ordu
Sedan
?trafına c?kilm?li oldu. 1 sentyabr 1870-ci ild? Sedan ?trafında on doqquzuncu ?srin
?n boyuk artilleriya doyu?u
ba? verdi. Sentyabrın 2-d? is? Napoleon a? bayraq qaldırma?ı ?mr etdi. Bu q?rarın q?bul edilm?si bir q?d?r t?zadlı idi. Cunki qalada muhasir?y? alınan 100 minlik qo?unun t?qrib?n 82 min n?f?ri butun silah sursatı il? birlikd? doyu? qabiliyy?tini malik bir quvv? t??kil edirdil?r. Deyil?n? gor? Napoleonun bu q?rarı q?bul etm?sinin ?sas s?b?bi bu dovrd? s?hh?tind? a?ırla?manın ba? verm?si il? ba?lı idi. T?slim x?b?ri Paris? sentyabr ayının 3-d? g?lib catsa da, yalnız sentyabr ayının 4-d? usyan ba? verdi v? usyanın n?tic?sind? Fransada yeni bir dovr-
Ucuncu Respublika dovru
ba?lanmı? oldu.
- Aubry, Octave.
The Second Empire
(1940), 685pp popular survey
online
- Anderson, F.M.
The constitutions and other select documents illustrative of the history of France, 1789?1901
. 1904.
, complete text online; 740pp
- Barker, Nancy Nichols.
The French Experience in Mexico, 1821-1861: A History of Constant Misunderstanding
(1979), relations leading up to the French invasion.
- Bury, J.
Napoleon III and the Second Empire
(1964), scholarly survey
- Brown, David. "Palmerston and Anglo?French Relations, 1846?1865."
Diplomacy and Statecraft
17.4 (2006): 675-692.
- Baguley, David.
Napoleon III and His Regime: An Extravaganza
(2000)
- Campbell, S.
The Second Empire Revisited: A Study in French Historiography
(1978)
- Case, Lynn M.
French Opinion on War and Diplomacy during the Second Empire
(1954)
- Cunningham, Michele.
Mexico and the Foreign Policy of Napoleon III
(2001)
online PhD version
; also
online book in Questia
- Echard, William E., ed.
Historical Dictionary of the French Second Empire, 1852?1870
(1985), 829 pp
online
- Furet, Francois.
Revolutionary France 1770-1880
(1995), pp 438?91. survey of political history by leading scholar
- Plessis, Alain, and Jonathan Mandelbaum.
The Rise and Fall of the Second Empire, 1852 - 1871
(The Cambridge History of Modern France) (1988)
excerpt and text search
- Price, Roger, ed.
Documents on the Second French Empire, 1852-1870
. Palgrave. 2015.
([[:Category:|link]])
[[Category:]]
- Price, Roger. "Napoleon III and the French Second Empire: A Reassessment of a Controversial Period in French History."
Historian
(1996) #52 : 4-10.
- Smith, W.H.C.
Second Empire and Commune: France 1848?71
(1985) 98 pp
- Thompson, J.M.
Louis Napoleon and the Second Empire
(1955); popular history
- Tulard, Jean (ed.),
Dictionnaire du Second Empire
, Paris, Fayard, (1995) 1348 p.
- Wolf, John B.
France: 1815 to the Present
(1963) university textbook
- Водовозов В. В., Кареев Н. И., Рихтер Д. И., Шокальский Ю. М., Штернберг Л. Я. Франция //
Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона
: в 86 т. (82 т. и 4 доп.). ?
СПб.
, 1890?1907.
- Смирнов А. Ю. Империя Наполеона III. ? М.: Эксмо, 2003. ?
ISBN 5-699-03261-4
- ↑
1
2
RAMEAU
(fr.)
.
1987.