?bn Sina

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya kec Axtarı?a kec
?bn Sina
fars. ??? ???? ‎
Do?um adı ??? ??? ?????? ?? ??? ???? ?? ????? ?? ??? ?? ????
Do?um tarixi 980 [1] [2] […]
Do?um yeri
V?fat tarixi 18 iyun 1037
V?fat yeri
Elm sah?l?ri tibb , f?ls?f? , m?ntiq , k?lam , poeziya , teologiya , yer haqqında elml?r , elmin f?ls?f?si , fizika , psixologiya , astronomiya , kimya , geologiya , mexanika
Tanınmı? yetirm?si B?hm?nyar Az?rbaycani
Vikianbarın loqosu  Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

?bn Sina (tam adı: ?bu ?li Huseyn ibn Abdullah H?s?n ibn ?li ibn Sina ; latınla?dırılmı? v? Avropada qeyd olunan adı ? Avisenna ; [3] 980 [1] [2] […] , Af?ona [d] , Mav?raunn?hr , Samanil?r dovl?ti [1] ? 18 iyun 1037 , H?m?dan , Kakaveyhil?r sulal?si [1] ) ? Orta ?srl?r dovrunun ?n boyuk mudrik t?bibl?rind?n biri. Fars ?silli [4] [5] oldu?u ehtimal olunur. Onun ?n etibarlı ?s?rl?rind?n biri "Goz h?kiminin d?ft?ri" ?s?ridir.

Buxara yaxınlı?ında dunyaya goz acmı?, qısa omrund? boyuk titullar qazanmı?dır: Hudc?tul-Haqq (h?qiq?t carcısı), ?eyx-ur-R?is (boyuk, mudrik), Harami buzurq (dahi t?bib), ??r?f-ul-Mulk (olk?nin ?n ??r?fli insanı) v? s.

H?yatı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?bn Sina (Avisenna) Buxara ??h?rind? ozb?k ail?sind? do?ulmu?dur. U?aqlıq ill?rind? ?lifbanı oyr?ndikd?n sonra kitabları oxuma?a ba?layır. O vaxt Cinin dovl?ti ?razisinin ??rqind?n ba?lanan Boyuk ?p?k yolunun bir ?ax?si d? Buxara ??h?rind?n kecirdi. Onuncu ?srd? Asiya dovl?tl?rinin cic?kl?n?n dovru oldu?undan Buxara ??h?rinin bazarında Boyuk ?p?k yolu ustund? t??kil edil?n kitab ticar?ti d? muhum yer tutmu?du. ?bn Sina g?nc ya?larında Buxara bazarına ged?r, kitabları alıb oxuyar v? oz biliyini artırardı. Bazara cıxarılan kitabların hamısını oxuyub ba?a catdırdıqdan sonra ?bn Sinanın ?mirin sarayında i?l?y?rk?n atası Buxara ?mirind?n xahi? edir ki, o?lu ?bn Sinanı ?mirin kitabxanasında olan kitablardan mutali? etm?y? icaz? versin. ?mirin icaz?sini alan cavan o?lan kitabxanada olan butun kitabları oxuyur. Sonra atası ?bn Sinaya elm oyr?tm?k ucun mu?llim tutur. XI ?srd? Buxara xanlı?ının gork?mli mu?lliml?ri ?bn Sinaya d?rs verm?kd?n yayınırlar, ?bn Sinanın mu?lliml?rin? verdiyi sualların ?ks?riyy?tin? cavab tapa bilm?dikl?rind?n ona mu?llimlik etm?kd?n imtina edirdil?r. [6] Cox kicik ya?larından qeyri-adi istedadı il? secil?n ?bn Sina 10 ya?ında s?rb?st Quran oxuyur, ?r?b klassikl?rinin ?s?rl?rini ?zb?r bilirdi. 16 ya?a q?d?r huquq v? f?ls?f? il? maraqlansa da sonralar t?bab?t? meyl gost?rir v? dunya ?ohr?tli t?bib olur.

17 ya?lı ?bn Sina hokmdarı mualic? edir. Hokmdar bu qeyri-adi o?lanı cox b?y?nir v? oz sarayının kitabxanasını ona h?val? edir. Boyuk Buxara kitabxanası ?bn Sina ucun cox qiym?tli tapıntı olur. Ozba?ına mutali?l?r v? goz?l mu?ahid? v? du?unm? qabliyy?ti onun dahi h?kim kimi m??hurla?masına s?b?b olur.

18 ya?ında ?bn Sina artıq h?kim kimi cox dovl?t adamlarını, ??xsiyy?tl?ri mualic? ed?r?k daha da ?ohr?tl?nir. O, cox qız?ın h?yat kecirir. Son ill?rini ?sfahanda v? H?m?danda ya?amı?dır. H?m?danda hokmdar onu saray h?kimi, sonra is? v?zir t?yin etmi?dir. ?bn Sina v?zir kimi d? boyuk horm?t qazanmı?dır. Elmi i?inin ?n qız?ın ca?ında ?sfahan hakimi Alayddovl? il? ?laq?si oldu?u ucun h?bs edilmi?di. Bunu e?id?n Alayddovl? H?m?dana hucum ed?r?k oranı z?bt etmi?, ?bn Sinanı azad edib ?sfahana aparmı?dı. Q?zn?vil?rin ?sfahanı tutması il? ba?lı yenid?n H?m?dana qacmı?dı.

?bn Sina qalan 10 v? ya 12 il ?bu C?f?rin xidm?tind? qaldı. Burada h?kim , bir elmi m?sl?h?tcisi kimi d? i?l?di v? h?tta doyu?l?rd? i?tirak etdi. Bu ill?rd? ?d?biyyat v? filologiya il? d? m???ul oldu. H?m?dan s?f?rind?n sonra ?idd?tli bir x?st?liy? tutuldu. H?m?dandan g?ldikd?n sonra ona veril?n mualic?ni yerin? yetirm?di v? ozunu talehin qism?tin? buraxdı. Olum aya?ında olark?n malları ?haliy? payladı , qulları azad etdi v? h?r uc gund?n bir Quran oxudu. O, 1037-ci ilin Ramazan ayında 57 ya?ında oldu. Q?bri H?m?dan ??h?rind?dir. [7]

Onun tibb ensiklopediyası (4 cildlik), muxt?lif f?ls?f?y? aid kitabları, astronomiya v? metafizikaya aid ?s?rl?ri butun dunyada m??hurdur.

?bn Sinanın Qaxdakı abid?si

Elmi f?aliyy?t [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

"T?bab?t elminin qanunu" ? (5 cildlik) XII yuzil-likd? latın dilin? t?rcum? olunur v? butun Avropa tibb m?kt?bl?rind? uzun mudd?t yegan? tibb d?rsliyi kimi t?dris olunur. Bu kitabda insan anatomiyasından tutmu? bir cox x?st?likl?r, s?b?bl?ri, mualic? v? profilaktikası, h?mcinin, daxili x?st?likl?r, goz v? d?ri, u?aq x?st?likl?ri, c?rrahi metodlar, muxt?lif m?sl?h?tl?r v? s. verilmi?dir. X?st?likl?rin etimologiyasına aid bilikl?rin, insanın naturasına, h?yat t?rzin? uy?un x?st?likl?r? yoluxması hallarının ozun?m?xsus ??kild? izahatı, onun tibb al?mind? bu gun?d?k t?tbiq olunması ?bn Sinanın t?bab?t? verdiyi ?n boyuk tohf?l?rd?ndir. O yazırdı ki, insan oz sa?lamlı?ını qorumaq ucun muxt?lif faktorlara uy?unla?malıdır:

  • 1) qidaya;
  • 2) geyim?;
  • 3) burun vasit?sil? duzgun n?f?s alma?a;
  • 4) b?d?n qurulu?unu h?mi?? duzgun formada saxlama?a;
  • 5) xasiyy?tini tarazlama?a;
  • 6) b?d?nini "lazımsız tullantılardan" t?mizl?m?y?;
  • 7) fiziki v? ?qli aktivliy?.

Onun bu xarakteristikası gunumuz? q?d?r g?lib catmı?, oz ?h?miyy?tini hec d? itirm?mi?dir. ?bn Sina tibb al?mind? ilk psixodiaqnostik olmu?dur. N?bz? gor? x?st?nin muayin?si onun qeyri-adi istedadından x?b?r verir. ?nsanda vegetativ d?yi?iklikl?r? uy?un insan beyninin v?ziyy?ti, psixoloji durumu ona bir cox ?eyi x?b?r verirdi. Sanki sonralar onun bu elmi nailiyy?tind?n istifad? ed?r?k muxt?lif eksperimentl?r aparılmı? v? "yalan detektoru" kimi aparatlar k??f olunmu?dur.

?bn Sina omrunun son ill?rind? m?d? sancılarından ?ziyy?t c?kirdi. O, bu x?st?liyi haqda kitab bel? yazmı?dı. Oz-ozunu boyuk ustalıqla mualic? ed? bilirdi. Lakin h?mi?? deyirdi: "M?ni yaradan, m?ni m?n t?k idar? etm?kd? gucsuzdur, bu x?st?liyi mualic? etm?k ?h?miyy?tsızdır". ?agirdi onun resepti il? d?rmanı duzgun hazırlamır v? 57 ya?lı boyuk alim m?d? xorasının de?ilm?sind?n dunyasını d?yi?ir. 1038-ci il 18 iyunda H?m?danda d?fn edilir. 1954-cu ild? onun mavzoleyi acılır.

F?ls?f? , riyaziyyat , astronomiya , fizika , kimya , tibb v? musiqi kimi bilik v? bacarı?ının muxt?lif sah?l?rind? secil?n ?bn Sina, riyaziyyat elmind? riyazi terminl?rin t?rifi; astronomiya sah?sind? is? h?ssas mu?ahid?l?rin aparılması movzuları il? maraqlanmı?dır.

Astrologiya v? ?lkimyaya etibar etm?yib D?yi?ilm? n?z?riyy?sinin do?ru olub olmadı?ını apardı?ı t?crub?l?rl? t?dqiq etmi? v? do?ru olmadı?ını isbat etmi?dir. ?bn Sinaya gor?, h?r element yalnız ozun? xas keyfiyy?tl?r? malikdir v? bel?likl? daha d?y?rsiz metallardan qızıl v? gumu? kimi daha d?y?rli metalların ?ld? edilm?si mumkun deyil.

?bn Sina, mexanika il? d? maraqlanmı? v? b?zi c?h?tl?rd?n Aristotelin h?r?k?t anlayı?ını t?nqid etmi?dir. Aristotel, cismi h?r?k?t etdir?n quvv? il? cisim arasındakı toxunma yox olduqda, cismin h?r?k?tini davam etdirm?sini t?min ed?n amilin ??rait, y?ni hava oldu?unu bildirir v? havaya, biri cism? muqavim?t dig?ri is? cismi da?ıma olmaq kimi bir-birin? uzaq olan iki v?zif?ni yukl?yirdi.

?bn Sina, bu zidd v?ziyy?ti sezmi?, apardı?ı mu?ahid?l?r n?tic?sind? hava il? kul?yin gucl?rini muqayis? etmi? v? Aristotelin haqlı ola bilm?si ucun havanın ?idd?tinin kul?yin ?idd?tind?n daha cox olması n?tic?sini cıxarmı?dır. Ancaq bir a?acın yaxınından otub kec?n bir ox, a?aca d?ym?diyi mudd?tc?, a?acda v? yarpaqlarında ?n xırda bir t?rp?nm? meydana g?tirm?diyi halda, kul?k, a?acları silk?l?m?kd? v? h?tta kokund?n qopara bilm?kd?dir. El? is? havanın ?idd?ti cisiml?ri da?ımaq ucun kifay?t deyil.

?bn Sina, h?r ?eyd?n onc? h?kimdir v? bu sah?d?ki t?dqiqatları il? m??hurdur. Tibbl? ?laq?li bir cox ?s?r q?l?m? almı?dır; bunlar arasında xususil? ur?k-damar sistemi il? ?laq?li olanlar diqq?t? layiqdir. Ancaq ?bn Sina dedikd?, onun adı il? butunl??mi? v? Q?rb olk?l?rind? 16-cı ?srin v? ??rq olk?l?rind? is? 19-cu ?srin ?vv?ll?rin? q?d?r oxunmu? v? istifad? edilmi? " ?l-qanun fit-tibb " adlı ?s?ri yadımıza du?ur.

Be? kitabdan ibar?t bu ensiklopedik ?s?rin birinci kitabı, anatomiya v? qoruyucu h?kimlik; ikinci kitabı adi d?rmanlar; ucuncu kitabı patologiya; dorduncu kitabı d?rmanlar v? c?rrahi metodlarla mualic?; be?inci kitabı is? muxt?lif d?rman t?rkibl?ri il? ?laq?li t?fsilatlı m?lumatlar verilmi?dir.

?bn Sinanın bu ?s?ri ara?dırıldıqda, movzuları sistematik bir formada t?dqiq edildiyi n?z?r? carpır. Tarixd? ilk d?f? tibb v? c?rrahiyy?ni iki ayrı qayda-qanun kimi qiym?tl?ndir?n ?bn Sina, c?rrahi mualic?nin duzgun aparılması ucun anatomiyanın vacibliyini xususi vur?ulamı?dır. H?yat t?hluk?si cox yuxarı oldu?u ucun d?bd? olmayan c?rrahi mualic? il? ?laq?li numun?l?r vermi? v? ?m?liyyatlarda istifad? etm?k ucun b?zi al?tl?r t?klif etmi?dir.

Goz il? d? maraqlanmı? ?bn Sina, dovrunun secil?n fizikl?rind?n ?bn Heys?m kimi, Goz-?ua N?z?riyy?sini mudafi? etmi? v? ust goz qapa?ının xaric? cıxması, davamlı a? r?ng? v? ya qara baxmaqdan meydana g?l?n qar korlu?u kimi daha onc? b?hs edilm?y?n x?st?likl?r haqqında da t?fsilatlı izahlar vermi?dir.

F?ls?f?si [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Din-f?ls?f? problemi islam f?ls?f?sind? qızıl dovrun banisi hesab edil?n [8] (65, 137) ?bn Sinanın (980?1037) f?ls?fi t?limind? ?traflı ??kild? oyr?nilmi?dir. [9] Farabid? oldu?u kimi, ?bn Sina da din-f?ls?f? problemi c?rciv?sind? f?ls?f?y? must?qil elm olaraq toxunmu?, dinin b?zi etiqad m?s?l?l?rinin rasional t?svirini vermi?dir. B?zi t?dqiqatcılar (N?cib Taylan v? s.) din-f?ls?f? probleminin h?llind? ?bn Sinanın "rasional" u?urlarından soz acır, onun "din f?ls?f?si" adlanan t?lim yaratdı?ını iddia edirl?r. Bu fikirl? razıla?mayan t?dqiqatcılar (Dmitri Gutas, ?li Bulac v? s.) vardır. Onlar bildirirl?r ki, ?bn Sina din f?ls?f?si t?sis etm?mi?, ?ksin?, dinin etiqad ehkamlarını yunan f?ls?f?sinin rasional mudd?alarına uy?unla?dırmaq ucun onları qeyri-?n?n?vi usullarla m?zmun d?yi?ikliyin? m?ruz qoymaqla umumi f?ls?fi t?lim yaratmı?dır. H?r bir halda, ?bn Sina f?ls?f?si uy?unla?dırıcı f?ls?f?dir. O, Aristotel m?ntiqi, fizika v? etikası, yeniplatoncu metafizika v? psixologiya, "mur?kk?b" stoisizm m?ntiqi arasında uy?unluq yaratmaq, bununla da, "birl??dirilmi?" f?ls?f? il? islamın kosmoqonik, ontoloji v? metafizik t?liml?rini "barı?dırmaq" ist?yirdi. Bu s?b?bd?n b?zi mu?llifl?r (?li Bulac, Om?r Mahir Alp?r) onu "iki f?rqli dunyanın: ellinizm-yunan v? Mus?lman dunyasının t?msilcisi" adlandırırlar. ?ki muxt?lif sah?ni: din v? f?ls?f?ni bir-birin? uy?unla?dırma?ın asan olmayaca?ını yax?ı ba?a du??n ?bn Sina "t?r?fl?r"i kompromis? getm?y? m?cbur etm?yi fikirl??irdi. Lakin ?bn Sina ?s?rl?rinin t?hlili gost?rir ki, o bu m?s?l?d? f?ls?f?y? daha cox imtiyaz tanımı?dı. Sonralar ilahiyyatcı ?bn Teymiyy? ?bn Sinanın rasional goru?l?ri haqqında yazacaqdı: "?bn Sina zındıqlardan mus?lmanların dinin? aid b?zi ?eyl?ri oyr?nm?y? ba?ladı?ı vaxt a?lına guv?n?r?k, bu insanlardan oyr?ndiyi bilikl?ri s?l?fl?rind?n ona g?lib catmı? (bilikl?r?) uy?unla?dırmaq ist?mi?di. Bu s?b?bd?n ?bn Sinanın f?ls?fi t?limi s?l?fl?rinin n?z?riyy?l?ri v? onun bu n?z?riyy?l?r? etdiyi d?yi?iklikl?rd?n ibar?tdir. Buraya onun pey??mb?rlik, royaların simvolik yozumu daxildir. …?bn Sina s?l?fl?rinin muzakir? etm?diyi, a?ıllarının qavramadı?ı, sahib olduqları bilik v? elml?rin izah ed? bilm?diyi… m?s?l?l?rd?n soz acmı?dı…". [10]

Pey??mb?rlik haqqında [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Dem?li, ?bn Sinaya gor?, f?ls?f? movzu etibaril? butun varlıqları, o cuml?d?n Allahı oyr?nir. Onun m?qs?di is? n?fsi kamill??dirm?k yolu il? xo?b?xtliy? nail olmaqdır. ?bn Sinanın f?ls?fi t?limind? dinin movzusu v? m?qs?di haqqında danı?ılır. Filosof bel? hesab edirdi ki, insanlar t?bi?t etibaril? t?kba?ına ya?ama?a qadir deyill?r. Kollektiv h?yat t?rzini kamill??m?nin ??rti hesab ed?n ?bn Sina deyirdi ki, secilmi? ??xsin, y?ni pey??mb?rin v?zif?si ? ya?adı?ı insanlar ucun ?dal?t v? nizam-intizam qaydaları t?sis etm?kdir. El? is? din pey??mb?rin v?hy? ?saslanaraq t?sis v? t?bli? etdiyi prinsip v? qayda-qanunlardır. ?bn Sinaya gor?, pey??mb?rin insanlara oyr?tm?k ist?diyi ba?lıca ?ey h?r ?eyi yaradan, Mutl?q Qadir, gizli v? a?karı bil?n Allahı tanımalarıdır. ?ta?tkarları xo?, asil?ri is? pis aqib?tin gozl?diyini dey?n filosof bu goru?d?dir ki, ancaq Allah haqqında bilikl?rl? m???ul olmaq ucun insanlar onlara catdırılan ilahi biliyi diqq?tl? dinl?m?lidirl?r. ?bn Sina Allah haqqında bilikl?ri "ali bilik" adlandırmı?, butun bilikl?rin n?tic? etibaril? Allahı d?rk? xidm?t etdiyini bildirmi?, iddialarını isbatlamaq ucun Qurandan d?lill?r gost?rmi?dir. [11] Dinin m?qs?di haqqında ?bn Sina bildirmi?dir ki, din insanlara Allahı v? axir?ti davamlı xatırlama ?uuru a?ılayır, pey??mb?rl?rin v?fatından sonra bu ?uurun yox olma?ına ?ng?l olur. Dem?li, insanların ibad?t etm?si, cihada cıxması v? ba?qa ?m?ll?ri yerin? yetirm?si dind? vacib hesab olunur. Bu ?m?ll?ri yerin? yetirm?k insanlara h?mi?? Allahı v? axir?ti xatırladacaq, n?fsl?rini t?rbiy? ed?c?k, onlara xo?b?xtlik ? axir?t s?ad?ti v? Allahın razılı?ını qazandıracaqdır. [12]

M?lum olur ki, ?bn Sinaya gor? pey??mb?rl?rin g?tirdiyi bilikl?r ?sasında Allahı d?rk etm?k dinin movzusudur. Dind? vacib hesab edil?n ?m?ll?ri yerin? yetirm?kl? n?fs kamill??ir, n?tic?d? insan Allahın razılı?ını qazanır, xo?b?xt olur. Amma bizi ba?qa m?s?l? du?undurur: Nec? oldu ki, ?bn Sina dinl? f?ls?f?nin movzu v? m?qs?d baxımından ox?ar olma?ı q?na?tin? g?ldi? Filosofun biz? m?lum ?s?rl?rini ara?dırdıqda goruruk ki, o, f?ls?f?ni iki yer? ayırır: "Varlıqlardan b?hs ed?n, t?tbiq etm?yimiz deyil, oyr?nm?yimiz t?l?b olunan hikm?t (f?ls?f?) "n?z?ri hikm?t" adlanır". [13] "?m?li ?eyl?rd?n danı?an, h?m bilm?yimiz, h?m d? t?tbiq etm?yimiz t?l?b olunan hikm?t? is? "praktik hikm?t" deyilir". [13] Dem?li, ?bn Sinaya gor?, f?ls?f? n?z?ri v? praktik qollara ayrılır. Varlıq al?minin qayda-qanunlarını v? ?lk Varlı?ı oyr?nm?k n?z?ri f?ls?f?nin movzusunu ?m?l? g?tirir. Praktik f?ls?f? is? yerin? yetirilm?li vacib m?s?l?l?rd? rasional bilikl?ri t?tbiq etm?kl? praktik f?aliyy?ti do?ru ?m?ll?rl? kamill??dirm?yi oyr?nir.

F?ls?f?nin m?qs?di [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

H?m n?z?ri, h?m d? praktik f?ls?f?d? qar?ıya qoyulmu? m?qs?d insan n?fsini n?z?ri v? praktik usul- 119 larla kamill??dirm?k, bununla da xo?b?xtliyi t?min etm?kdir: [14] "Kim oz n?fsini bu iki hikm?t novu il? kamill??dir?rs?, coxlu fayda qazanar". [15] Dem?li, f?ls?f? h?qiqi xo?b?xtliyi t?min etm?k m?qs?dil? n?z?ri v? ?m?li vasit?l?rl? kamill??m? m?s?l?sini t?dqiq edir.

?bn Sina gost?rmi?di ki, f?ls?f?d? oldu?u kimi, dinin d? n?z?ri v? praktik t?r?fl?ri vardır. Oyr?nm?kl? varlıqları d?rk etm?k dinin n?z?ri t?r?fini ?m?l? g?tirir. "?n-nicat" kitabında filosof yazır ki, pey??mb?rin g?tirdiyi din insanlara, ba?lıca olaraq, Allahın movcud oldu?unu oyr?tm?k ist?yir. Allaha v? atributlarına dair bilikl?r ustun bilikl?rdir, odur ki din insanları ancaq bel? bilikl?ri oyr?nm?y? ca?ırır. G?lin?n n?tic? budur ki, din n?z?ri olaraq Allah haqqında bilikl?rd?n ibar?tdir. Dinin praktik funksiyası is? n?fsi kamill??dirm?kdir. Bel?likl?, filosof movzu v? m?qs?d baxımından dinl? f?ls?f?nin bir-birin? uy?un g?ldiyini istisna etmir. O da qeyd olunmalıdır ki, ?bn Sinanın f?ls?fi t?limind? din v? f?ls?f? ayrı-ayrı sah?l?r kimi n?z?rd?n kecirilir. [16] Sual yaranır: ?g?r m?qs?d v? movzu c?h?td?n dinl? f?ls?f? arasında f?rq yoxdursa, onda onlardan biri n? ucun ?sas goturulm?sin? ?bn Sina bu m?s?l?y? s?l?fl?ri ? yunan fi losofl arı v? Farabinin f?ls?fi t?liml?rind? oz ?ksini tapmı? "secilmi?l?r v? kutl?l?r" ideyası ?sasında munasib?t bildirmi?di. O deyirdi ki, dind? v? f?ls?f?d? muraci?t olunan insanlar secilmi?l?r v? kutl?l?r? ayrılır. Din h?r k?s?, o cuml?d?n kutl?l?r? xitab edir. F?ls?f? is? secilmi?l?rin elmidir. Secilmi?l?r a?ıl v? d?lild?n, kutl?l?r is? t?x?yyuld?n istifad? edirl?r. Muc?rr?d h?qiq?t v? ?qli d?lill?r secilmi?l?rin, maddi subut v? muraci?tl?r (xitablar) is? kutl?l?rin i?in? yarayır. Dem?li, f?ls?f? v? dinin t?k h?qiq?tin f?rqli "t?msilcil?r"i olma?ı insanların du?unm? v? d?rketm? qabiliyy?tl?rinin muxt?lifliyin? gor?dir.

Yuxarıda qeyd olunub ki, ?bn Sina eyni h?qiq?tin "t?msilcil?r"i oldu?u ucun din v? f?ls?f? arasında uy?unluq yaratma?ın mumkunluyund?n soz acmı?dı. Filosof deyirdi ki, movzu v? m?qs?dd? ox?ar olduqları ucun f?ls?f? v? din eyni h?qiq?ti ifad? edir. [17] ?bn Sina bu iddianı isbatlamaq ucun f?ls?f?ni ayrıca h?qiq?t olaraq n?z?rd?n kecirmir, a?ılı h?m ontoloji, h?m d? epistemoloji mahiyy?t hesab edirdi; a?ıl varlıqdır, "sudur" n?tic?sind? Z?ruri Varlıqdan (Allahdan) emanasiya yolu il? meydana g?lmi?dir: "?lk Bir"d?n ancaq bir olan meydana g?lir ki, bu da "birinci a?ıl"dır". [18] ?bn Sinanın iyerarxik kosmoqoniya t?limind? gost?rilir ki, "?lk Bir"in ozunu d?rk etm?sind?n "birinci a?ıl", sonuncunun Allahı d?rk etm?sind?n "ikinci a?ıl", daha sonra Allahın n?z?rind? movcudlu?u z?ruri sayılan n?fs, n?hay?t, madd? (cisim) meydana g?lir. [18] Varlıq al?minin sonrakı iyerarxiyasını is? emanasiya yolu il? meydana cıxan "f?al a?ıl", minerallar, bitkil?r, heyvanlar v? insan ?m?l? g?tirir.

Epistemologiya [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Epistemoloji baxımdan a?ılın h?qiq?ti t?msil etdiyini dey?n filosof d?rk ed?n v? ?m?li (t?crubi) a?ıl formalarından soz acmı?dı. D?rk ed?n a?ıl say?sind? insan ba?a du?ur ki, ?sas m?qs?di xo?b?xtliy? catmaq olmalıdır. Bu a?ılda butun varlıqların mahiyy?ti haqqında bilikl?r oz ?ksini tapmı?dır. Maddi varlıqlar haqqında muc?rr?d bilikl?r d?rk ed?n a?ıl vasit?sil? n?fs? t?lqin edilir. Dem?li, bu bilikl?r h?qiqidir. D?rk ed?n a?ıl h?qiqi bilikl?ri ? h?qiq?ti k?sb etm?k ucun h?r bir maddi v? muc?rr?d varlı?a umumi mahiyy?t gozu il? n?z?r salmalıdır. A?ıl muc?rr?d varlıqları nec? varsa el? d?rk edir, onlara aid t?zahurl?rind?n deyil, mahiyy?td?n faydalanır. Maddi varlıqlar haqqında bilikl?r k?sb etm?k ucun onları muc?rr?dl??dirm?k lazım g?lir. Maddi olanın muc?rr?dl??m?si ?bn Sinanın f?ls?fi t?limin? gor?, idrak prosesinin dord m?rh?l?sini kecm?lidir: Duy?ularla ba?lanan idrak prosesind? beyind? materiyanın mahiyy?ti v? t?zahur formaları haqqında t?s?vvurl?r yaranır. ?kinci m?rh?l? x?yal?n d?rketm? m?rh?l?sidir. Amma t?s?vvurl?r materiya haqqında butov bilikl?r meydana g?tir? bilmir. Cunki x?yal?n meydana g?l?n bilikl?r materiyanın bu v? ya dig?r t?zahur forması haqqında t?s?vvurl?rd?n ibar?tdir. ?bn Sina idrak prosesinin ucuncu m?rh?l?sini illuzion d?rketm? (idrak ?l-v?hm) adlandırır. Bu m?rh?l?d? a?ıl muc?rr?d bilikl?ri k?sb etm?y? yaxın olur. Buna baxmayaraq, ucuncu m?rh?l? h?qiqi bilikl?rin meydana cıxması ucun kifay?t etmir. N?hay?t, idrak prosesi rasional d?rketm? il? ba?a catır. ?bn Sinaya gor?, bu m?rh?l?d? materiyaya aid bilikl?r onun ayrı-ayrı t?zahurl?rini deyil, onun ozunu butov ??kild? t?s?vvur etm?kl? yaranır. M?s?l?n, b???riyy?t dedikd? ayrı-ayrı insanlara aid bilikl?r deyil, kull anlayı? ? "b???riyy?t" ba?a du?ulur [19] (36, 178?181; 111, 204; 46, 227; 119, 98?100).

?bn Sinanın f?ls?fi t?limind? "a?ıllar" n?z?riyy?si muhum yer? malikdir. Filosofa gor?, d?rk olunan varlıqları (m?`qulat) "f?al a?ıl" vasit?sil? qavramaq bir nec? z?ka s?viyy?si il? mumkundur; ??ya v? hadis?l?ri d?rk etm?k potensial a?ıl (?l-?ql bil-quvv?) s?viyy?si il? ba?lanır, "qazanılmı? a?ıl" (?l?ql ?l-must?fad) s?viyy?sin? q?d?r davam edir. ?bn Sinanın "a?ıllar" n?z?riyy?si h?qiqi bilikl?ri k?sbd? ayrı-ayrı t?s?vvurl?rd?n (cuzid?n) butov? (kull?) do?ru ba? ver?n idrak prosesini izah etm?k, a?a?ıda gor?c?yimiz kimi, insan z?kasının bu prosesd? nisbi rol oynadı?ını isbatlamaq, a?ılın qneseoloji funksiyasını acıb gost?rm?kl? h?qiqi bilikl?rin sintezi "mexanizm"ini ??rh etm?k baxımından cox ?h?miyy?tlidir.

?bn Sina "h?qiqi bilikl?ri ontoloji v? epistemoloji c?h?td?n t?msil ed?n a?ıl"dan soz acsa da, h?qiq?ti birba?a d?rkd? onun rolunu ?i?irtmir. Filosofa gor?, a?ıl vasit?sil? ??ya v? hadis?l?ri qavramaq onların mahiyy?tini birba?a d?rk etm?kl? ba? vermir. Cunki a?ıl ba?lan?ıcda h?qiq?tin ozu haqqında deyil, ayrı-ayrı ?lam?tl?ri, t?zahur v? xass?l?ri haqqında t?s?vvurl?r yaradır, idrak prosesinin dord m?rh?l?sind?n kecir, n?hay?t, h?qiq?t? dair umumi bilikl?r meydana g?lir.

?bn Sinanın idrak t?limind? "f?al a?ıl" h?r ?eyi mahiyy?tc? birba?a qavrayan vasit? deyildir. Filosofa gor?, a?ıl nisbi anlayı?dır, h?qiq?t haqqında bilikl?ri ?lahidd? t?r?f olaraq t?msil ed? bilmir, varlıqların mahiyy?tin? nufuz etm?kd?n m?hrumdur, ancaq t?zahur v? xass?l?ri d?rk edir. ?lahidd? varlıq kateqoriyası olan a?ıl "sudur" yolu il? Ali Varlıqdan tor?mi?dir. ?lk Varlıq a?ılın movcudlu?unu vacib edir. El? is? a?ılın movcudlu?u h?qiq?tin movcudlu?udur, dem?li, a?ıl h?qiq?tin ozudur. H?mcinin epistemoloji baxımdan a?ıl h?qiq?ti t?msil edir. ?drak prosesinin dord m?rh?l?sind?n kec?n insan "f?al a?ıl" s?viyy?sin? yuks?lir, ondan birba?a bilikl?r k?sb edir. A?ılın k?sb etdiyi bilikl?r h?qiq?t? aid oldu?undan, a?ıl h?qiq?tin ozunu t?msil edir. Buradan bel? bir q?na?t hasil olur ki, h?min bilikl?rin m?cmusu sayılan f?ls?f? h?qiq?tin ozudur. T?sadufi deyildir ki, ?bn Sina yaradıcılı?ında f?ls?f? "?l-f?ls?f? ?l-ula" (birinci f?ls?f?) adlandırılır, Allahı oyr?n?n elm ? ilahiyyat kimi t?qdim edilir (137, 2?3; 139, 31).

H?qiq?t haqqında [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Dinin d? h?qiq?ti t?msil etdiyini bildir?n ?bn Sina onu f?ls?f?nin ?sasında izah etm?y? c?hd gost?rmi?dir. Bu m?qs?dl? o, pey??mb?rlik, v?hy, dini bilikl?rin dil uslubu v? t?`vil m?s?l?l?rin? munasib?t bildirmi?di. [20] ?bn Sinanın pey??mb?rlikl? ?laq?li goru?l?rind? Farabinin t?siri hiss olunur. Buna baxmayaraq, ?bn Sina pey??mb?rliyi z?ruri ed?n amill?ri (s?b?bl?ri) ozun?m?xsus ??kild? izah etmi?, onun f?ls?f?d?n ustun oldu?unu bildirmi?dir. [21] Filosofa gor?, pey??mb?rliyi ??rtl?ndir?n amill?rin b?zisi sosialdır, b?zisi d? z?rur?td?n ir?li g?lir. C?miyy?ti ?m?l? g?tir?n insanlar ayrı-ayrılıqda oz maddi t?l?batlarını od?y? bilm?dikl?ri kimi, m?n?vi t?l?batlarını da f?rdi ??kild? od?y? bilmirl?r. El? buna gor? sosialla?ma z?rur?ti yaranır. Sosialla?ma kafi deyildir, insanların kamill??ib, xo?b?xt olma?ı ucun qanunlar t?sis edilm?li, ?dal?t t?min olunmalıdır. Bu da oz novb?sind? insanlara yol gost?r?n ??xsin ? pey??mb?rin meydana cıxma?ını z?ruri edir. ?nsanları c?ki?m?l?r v? konfliktl?r ic?risind? ba?lı-ba?ına buraxma?ın ?dal?tsizlik oldu?unu dey?n ?bn Sina bu konfliktl?ri aradan qaldıran ??xsin ? pey??mb?rin zuhurunu mutl?q z?rur?t hesab edir. Bu mutl?q z?rur?t, h?m d? ilahi z?rur?tdir. Cunki Allaha insanlara ya?amaq ucun z?ruri sayılan h?r ?eyi b?x? etmi?dir. Z?ruri maddi nem?tl?rl? muqayis?d? daha z?ruri hesab olunan pey??mb?ri c?miyy?t? b?x? etm?m?k absurd olmazdımı?! Allahın bunu n?z?r? almama?ı mumkun deyildir. El? is? insanlara pey??mb?r gond?rm?k z?ruri i?dir. [22] Amma z?rur?t? baxmayaraq, pey??mb?rl?rin sayı m?hduddur. [23] Cunki b???ri xususiyy?tl?r pey??mb?rlik kimi ali m?qama catma?a munasib deyildir. Farabid?n f?rqli olaraq, ?bn Sina pey??mb?ri filosofla eynil??dirm?mi?, ?ksin?, ondan ustun hesab etmi?dir. [22]

Pey??mb?rl?rin xususiyy?tl?ri haqqında [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?bn Sinaya gor?, pey??mb?rliyin uc xususiyy?ti var. Birinci xususiyy?t du?unm? bacarı?ının yuks?k olma?ıdır (?qli gucdur). ?bn Sina hesab edir ki, pey??mb?r "f?al a?ıl" s?viyy?sin? catdıqda idrak prosesi olmadan h?qiq?t? dair bilikl?ri qazanır: "… du?unm?y? ehtiyac hiss etm?d?n, qısa zaman k?siyind? kull bilikl?ri intuitiv olaraq k?sb ed?n ali ruha sahib nadir insanlar movcuddur ki, onlar da pey??mb?rl?rdir. Bu vaxt "f?al a?ıl"da olan butun "d?rk olunan ?eyl?r" (m?`qulat) … bir c?hdd? pey??mb?rin z?kasına h?kk olunur". [24] ?bn Sina intuisiyanı t?kc? pey??mb?rl?r? aid etm?mi?, filosoflarda ilham, ovliyalarda is? k?ram?t hallarından danı?mı?dır. Lakin ?bn Sina pey??mb?rl?rd? intuisiya halının daha ali oldu?unu bildirmi?, pey??mb?rl?rin adi insanlardan, o cuml?d?n filosoflardan f?rqli oldu?unu demi?dir; pey??mb?rl?r h?qiq?t haqqında bilikl?ri idrak prosesl?rin? ehtiyac hiss etm?d?n oyr?nirl?r, h?qiq?ti k?sbd? h?ssas intuisiyadan istifad? edirl?r. Pey??mb?rliyin ikinci xususiyy?ti t?x?yyull? ?laq?lidir. Lakin adi insanların t?x?yyulund?n f?rqli olaraq, pey??mb?rl?rd? t?x?yyul prosesi xarici al?md?n g?l?n qıcıq v? m?lumatlar ?sasında meydana cıxır. ?bn Sinaya gor?, pey??mb?rd? t?x?yyul prosesi ?traf al?ml? ?laq?dar deyildir. Bel? t?x?yyul zamanı "f?al a?ıl" pey??mb?r? intiqal edir, onun n?fsini d?rk edil?nl?rl? i?ıqlandırır (i?raq), y?ni t?s?vvurl?r axaraq (feyz), n?fsd? yerl??ir. [25] Pey??mb?rliyin ucuncu xususiyy?tinin mocuz?gost?rm? oldu?unu dey?n ?bn Sina iddia edirdi ki, insan b?d?nind?n butovlukd? asılı olmayan guclu n?fsl?r Allahın kom?yi il? daha ali m?zmun k?sb edir, ?trafdakı b?d?n v? n?fsl?r? t?sir gost?rir. Pey??mb?rl?rin mocuz?l?ri ona gor? vacibdir ki, insanları ?m?li olaraq kamill??dirsin. ?bn Sina deyirdi ki, pey??mb?rlik h?m d?rk edil?n, h?m d? ?lcatmaz m?qamdır. Pey??mb?rliyin ?sas m?qs?di insanlara do?ru yolu gost?rm?k, xo?b?xtlik b?x? etm?kdir; pey??mb?rlik insanları xo?b?xtliy? ? h?qiq?t? catdıran qurumdur. Bu o dem?kdir ki, pey??mb?rlik haqqı oyr?d?n, t?sisatı ehtiva ed?n din h?qiq?tin ozudur.

V?hy haqqında [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Dinin h?qiq?ti ifad? etdiyini dey?n ?bn Sina oz mudd?asını subut etm?k ucun v?hy m?s?l?sin? d? toxunmu?dur. Filosofa gor?, v?hy m?l?kd?n emanasiya yolu il? hasil olan v? h?qiq?ti ifad? ed?n ilahi feyzdir. V?hy idrak prosesl?rin? ehtiyac qalmadan pey??mb?rin q?lbin? sızdırılır v? pey??mb?r bu sızdırılanları oz t?x?yyul bacarı?ı il? qavrayır. ?bn Sina v?hyl? pey??mb?rliyi eynil??dirmi? v? bildirmi?di ki, pey??mb?rlik h?qiq?ti ifad? vasit?si oldu?undan v?hy h?qiq?ti t?msil edir [26] (36, 199). Dem?li, v?hy h?qiq?t haqqında bilikdir, el? is? h?qiq?tin ozudur.

Pey??mb?rl?r v?hy vasit?sil? aldıqları ilahi bilikl?ri sad? xalq kutl?l?rin? onların ba?a du?dukl?ri uslubda catdırırlar. Catdırma zamanı el? muraci?t forması v? dil uslubu secilm?lidir ki, sad? xalq ilahi biliyi ba?a du?? bilsin. Bu movzuya toxunan ?bn Sina ucuncu m?s?l? ? dini biliyin ifad? olundu?u maddi qabıq, y?ni dinin dili (lisan ??-??ri?t) m?s?l?sind?n soz acır. Bu m?s?l?nin ?sas m?zmunu ondan ibar?tdir ki, dini bilikl?r xalqın ba?a du??c?yi dild? nazil edilmi?dir v? bu dil b?nz?tm?l?r v? r?mzl??dirm?l?rd?n (?t-t??bih v? ?t-t?msil) ibar?tdir. Allah v? atributları, axir?t h?yatı kimi irrasional mahiyy?tl?r haqqında dol?un t?s?vvur yaratmaq ucun bu mahiyy?tl?ri insanlara m?lum ??yalara b?nz?tm?k, r?mzl??dirm?k lazımdır. Allahın qudr?ti v? ?z?m?tini, axir?tl? ?laq?dar m?fhumları, o cuml?d?n ?zab v? mukafat anlayı?larını insanların ba?a du??c?yi b?nz?tm?l?rl? t?svir etm?k insan z?kasının qavranılması qeyri-mumkun irrasional (qeybi) m?s?l?l?ri d?rk etm?si ucundur. [27] H?mcinin irrasional olanın rasional ? r?mzi izahı ona gor? lazımdır ki, metafiziki qeybi mahiyy?tl?ri insanlara oldu?u kimi catdırmaq qeyri-mumkundur. Dini m?tnl?rd? Allahın movcudlu?u simvolik olaraq kainatdakı kamillik v? d?qiqlikl? ?laq?l?ndirils? d?, Onun substansiyası hec bir halda izah edilm?yib. Amma insan Allaha iman g?tirm?kl? ilahi substansiyaya da inanmı? olur. H?mcinin dini m?tnl?r axir?td? mukafatlandırılma v? ?zaba dair coxlu b?nz?tm? v? r?mzi ifad?l?rl? z?ngindir. ?g?r bu m?s?l?l?r oldu?u kimi insanlara catdırılsaydı, a?ıl onları d?rk ed? bilm?zdi. M?hz bu s?b?bd?n din b?nz?tm? v? r?mzl??dirm? uslubundan istifad? etm?kl?, insanların ilahi h?qiq?tl?ri qavramasını t?min edib. [28]

?rrasional mahiyy?t da?ıyan m?s?l?l?rin dini m?tnl?rd? rasional ifad?si, ?slind?, onu gost?rir ki, "ilahi" bilikl?r oz maddi qabı?ında butovlukl? ?ks olunmayıb; r?mz v? b?nz?tm?l?r ali mahiyy?tin t?zahurudur. Bu s?b?bd?n ilahi bilikl?rin dilini zahir?n, oldu?u kimi q?bul etm?k do?ru deyildir. El? is? din dilinin izahına ? t?`vilin? ehtiyac yaranır.

Din-f?ls?f? problemi [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?bn Sinaya gor?, dinl? f?ls?f?nin uy?unlu?u iki m?s?l?d? mumkundur: a) movzu v? m?qs?dl?rd? ox?arlıq; b) h?qiq?ti ifad?. Y?ni, din v? f?ls?f? istifad? olunan usullara gor? bir-birind?n f?rql?ns? d?, eyni movzudan b?hs edir, eyni m?qs?d? can atırlar. ?bn Sinanın "Risal? ?t-t?biiyyat" (T?bi?t elml?ri haqqında traktat) adlanan traktatının "Uyun ?l-hikm?t" (Hikm?tin (f?ls?f?nin) m?nb?l?ri) f?slind? f?ls?f?y? bel? bir t?rif verilmi?dir: "Hikm?t (f?ls?f?) ?eyl?rin mumkun t?s?vvuru, n?z?ri v? ?m?li h?qiq?tl?rin t?sdiqi il? insan n?fsinin kamill??m?sidir". [29] Filosofun "??-?ifa" adlanan ba?qa ?s?rinin muq?ddim?sind? deyilir ki, f?ls?f? "oz imkanları c?rciv?sind? insan o?lunun varlıqların mahiyy?tini oyr?nm?si"dir. [30] "Risal? fi ?qsam ?l-ulum ?l-?qliyy?" (Rasional elml?rin novl?ri haqqında traktat) adlanan kitabın "Hikm?tin mahiyy?ti" f?slind? ?bn Sina f?ls?f? haqqında yazmı?dı: "Hikm?t n?fsin ??r?fl?nib kamill??m?si, d?rk olunan al?m? cevrilm?si v? axir?td?ki uzaq xo?b?xtliy? hazırla?ması ucun insanın h?r bir varlıq haqqında mumkun q?d?r du?unm?sidir". [31] O da maraqlıdır ki, ?bn Sina Aristotel f?ls?f?sinin t?siri il? f?ls?f?ni metafizika (?l-f?ls?f? ?l-ula) il? eynil??dirmi?, "?n ustun olanı (Allahı) oyr?n?n f?zil?tli bilik" adlandırmı?dır. Bu t?rifd?n m?lum olur ki, metafizika v? ya Z?ruri Varlıq f?ls?f?nin movzusunu t??kil edir. Buna gor? d? ?bn Sina f?ls?f?nin movzusu olaraq Allahın v? muc?rr?d varlıqların movcudlu?unu isbatlamaq, butun varlıq kateqoriyalarının Allahla ?laq?sini ontoloji c?h?td?n izah etm?k, insanın kainatdakı m?qamını mu?yy?nl??dirm?kdir. [32]

Qeyd olunanların xulas?si budur ki, ?bn Sina yaradıcılı?ında dinl? f?ls?f? arasında f?ls?fi noqteyi-n?z?rd?n korpu yaradılma?a c?hd gost?rilmi?dir. Din v? f?ls?f? vahid h?qiq?ti t?dqiq ed?n ayrı-ayrı sah?l?rdir. Onların bir-birin? uy?unlu?u ona gor? mumkundur ki, h?m m?qs?d v? m?zmun, h?m d? h?qiq?ti ifad? baxımından ox?ardırlar. ?bn Sina bir sıra qeyb m?s?l?l?rini rasional c?h?td?n izah ets? d?, b?zi dini anlayı?ların f?ls?fi m?fhumlardan daha ali mahiyy?t? sahib oldu?unu bildirmi?dir. M?s?l?n, Farabid?n f?rqli olaraq, ?bn Sinaya gor?, pey??mb?rl?r filosoflardan ustundurl?r. Bu ustunluk pey??mb?rl?r? xas uc xususiyy?tl? ?laq?dardır: a) ustun du?unm? bacarı?ı; b) xususi t?x?yyul bacarı?ı; c) mocuz?gost?rm?. [33] Bununla yana?ı, ?bn Sina dord m?s?l?d? dinl? f?ls?f?nin bir-birin? zidd olma?ını iddia etmi?dir.

Buraya yaradılma, Allahın h?r ?eyi bilib-bilm?m?yi, axir?t v? pey??mb?rlik m?s?l?l?ri daxildir. [34] ?bn Sina yaradılma m?s?l?si il? ?laq?dar dini v? f?ls?fi t?s?vvurl?ri bir-biri il? uy?unla?dırmaq ucun "sudur-feyz" (cıxıb-axma) t?limini t?qdim etmi?dir. Bu t?limin ba?lıca m?zmunu budur ki, butun varlıq kateqoriyaları, o cuml?d?n materiya Allahdan Onun irad?si il? "cıxmı?dır". ?yerarxik olaraq materiya Allahdan sonra g?lir. Amma Allahın materiyanın "axıb-cıxması"nı zaman baxımından ?vv?l v? ya sonra ist?m?si mumkun deyildir. Cunki Allah ucun zaman anlayı?ı yoxdur. Varlıq al?minin Allahdan "axıb-cıxması" q?bul edildiyind?n, onun zaman baxımından yaranması mumkun deyildir. Zaman 129 k?siyi daxilind? yaranma Allahın da zamanda movcud olma?ı q?na?tini do?ura bil?r. Bu is? q?buledilm?zdir. [35] ?bn Sinanın hec bir ?s?rind? bel? bir iddia acıq ??kild? movcud deyildir. Amma onun "sudur" t?liminin bu cur izahlara acıq olma?ı ?n?n?vi ehkamcıların n?z?rind?n yayınmamı?dır. Onlar da oz novb?l?rind? fi losofu ilahi kreasionizm anlayı?ını r?dd etm?kd? t?qsirl?ndirmi?dil?r. Allahın h?r ?eyi bilib-bilm?m?yi m?s?l?sin? toxunan ?bn Sina gost?rmi?dir ki, Allah oz zatını (substansiyasını) d?rk edir. Zatı d?rk is? zatın movcudlu?unu z?ruri edir. ?g?r Allah oz zatını d?rk edirs?, dem?li, zatından emanasiya yolu il? "cıxmı?" varlıqlardan da x?b?rdardır. Odur ki Allah zatını d?rk etdiyind?n "kull" ona yax?ı m?lumdur. Cunki "kull"u bilm?k "kull"un mahiyy?ti il? ?laq?dardır. Allahdan emanasiya yolu il? "axıb-cıxan" varlıqlar ayrı-ayrı varlıqlardır ? "cuzi" varlıqlardır. Bel? "cuzi" varlıqların mahiyy?tind?n Allahın x?b?rdar olma?ı m?s?l?sind? ?bn Sina Farabid?n f?rqli du?unur: Allah h?m "kulli", h?m d? "cuzi" varlıqları bilir. [36] Ancaq bu m?s?l?d? b?zi ziddiyy?tli m?qamlar movcuddur. Bel? ki ?bn Sina Allahı h?m bil?n, h?m d? bilin?n (bilik) adlandırır, bununla da bilikl? bil?ni eynil??dirir: bilik Allahın substansiyasını (zatını) t?msil edir. Varlıqlar bir-birind?n nov baxımından f?rql?ndiyi ucun onlara dair bilikl?r d? muxt?lifdir. ??yalar d?yi?ildikc? ?laq?dar bilikl?r d? d?yi?ilir ki, bu da Allahın substansiyasında (zatında) d?yi?ilm?l?rin ba? verm?si dem?kdir. [37] Bu m?s?l?d? ?n?n?cil?r, o cuml?d?n ?bu Hamid ?l-Q?zali ?bn Sinanı t?nqid etmi?, "biliyin d?yi?ilm?si il? bil?nin d?yi?ilm?m?yi" ideyasını ir?li surmu?dur. ?bn Sinanın ruhun olm?zliyi v? axir?tin movcudlu?u haqqında goru?l?ri n? q?d?r aydın v? konkretdirs?,

Qiyam?t gunu cism?n dirilib-dirilm?m? m?s?l?sin? dair fikirl?ri bir o q?d?r qarma-qarı?ıqdır. Onun yaradıcılı?ında ruhun olm?zliyi m?s?l?sin? toxunulsa da, hec bir ?s?rind? Qiyam?t gunu ruhun b?d?n? qayıtması haqqında danı?ılmır. [38] Bir iddiaya gor?, ?bn Sina "Risal? ?l-?haviyy?" ?s?rind? cism?n dirilm?ni inkar etmi?dir. [39] Amma b?zi t?dqiqatcılar (?li Bulac v? s.) bildirirl?r ki, pey??mb?rlik v? v?hyin ecazkarlı?ı m?s?l?l?rinin qız?ın mudafi?cisi sayılan ?bn Sinanın dinin etiqad prinsipl?rind?n birini ? "b?d?nl? h??r" prinsipini inkar etm?si a?ıla batmır. [38] ?bn Sinanın pey??mb?rlik m?s?l?sin? baxı?ı rasionaldır. O, pey??mb?rlik (v?hy alma) qurumunu ozun?m?xsus t?rzd? ? rasional formada izah etm?y? c?hd gost?rmi?dir. Duzdur, ?bn Sina pey??mb?ri filosofdan ustun ??xs hesab edir, amma pey??mb?rlik institutunun rasional izahına can atmaqla ?n?n?vi yana?maya qar?ı cıxır, rasional ??rhl?rl? ilahi al?m? nufuz etm?y? calı?ır.

Xulas?, ?bn Sinanın f?ls?fi t?limind? din v? f?ls?f? problemi ?h?miyy?tli yer tutur. Yaradıcılı?ı il? tanı?lıq bunu dem?y? ?sas verir ki, ?bn Sina dinin Allah, pey??mb?rlik v? axir?t m?s?l?l?rin? s?mimi q?lbd?n iman g?tirmi? ??xsiyy?tdir. Amma f?ls?f? vur?unu ?bn Sinanı ultrarasionalist hesab ed?n mu?llifl?rl? (?brahim Agah, N?cib Taylan v? s.) yana?ı, onun rasionallı?ına ehtiyatla yana?an t?dqiqatcılar da (Bilal Ko?pinar v? s.) vardır. 131 olan ?bn Sina din v? f?ls?f? problemin? munasib?td? ?n?n?d?n k?nara cıxmı?, irrasional m?s?l?l?ri rasional usullarla izah etmi?, v?hy kimi fovq?lt?bii hadis?ni "f?al a?ıl"la ?laq?l?ndirmi?, ilahi kreasionizm t?limin? yenid?n n?z?r salmı?, mus?lman ilahiyyatcıları t?r?fi nd?n r?dd edil?n "feyz-sudur" t?limini yaratmı?dır. Butun bunlara baxmayaraq, ?bn Sina islama sadiq fi losofdur. ?n azından, onun t?r?fi nd?n b?rahimil?rin pey??mb?rliyi inkar ed?n iddialarını puca cıxaran "r?ddiyy?"l?rin yazılması faktı bunu subut edir.

Poeziya [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Rubai [40]

Bu gun dostum du?m?niml? bir idi.
G?r?yim deyil z?h?r qatılmı? ??k?r!
Bu cur dostla etm?yim dostluq g?r?k:
P?rvan?d?n qac, ?g?r surun?nl? olmu?sa

? ?bn Sina


Rubai

??rab ? biz? dostdur, amma icind? nam?rd ya?ar:
Cox ic?rs?n ? z?h?r, az ic?rs?n ? d?rman.
Vurma ozun? izafi z?r?r;
Qaydasında ic ki, uzatsın h?yat s?lt?n?tin...

? ?bn Sina

K?lamlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]


Sufr?d? n? q?d?r az, ??rab piyal?sin? toxunarsa ?l,
Doyu?d? h?m s?n?td? o q?d?r quv?tli, k?s?rli olar.

? ?bn Sina



H?kim ?ahin baxı?ına, qız ?lin?, ilan mudrukluyun? v? aslan ur?yin? malik olmalıdır.

? ?bn Sina



T?bib g?r?k z?ngin libas geyinsin, barma?ına qiym?tli uzuk taxsın, ?n yax?ı ata malik olsun ki, gund?lik cor?k haqqında fikirl?r onu x?st?y? qay?ıdan yayındırmasın.

? ?bn Sina



Hikm?t ucun deyilir: qiym?tsizdir o,
Amma ona cahanda bir quru?da verm?zl?r.

? ?bn Sina

H?mcinin bax [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

M?nb? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  • M?mm?dov E. N. Orta ?sr ?slam fikrind? din v? f?ls?f?. AMEA Z. Bunyadov adına ??rq?unaslı? institutu. Bakı: ?drak, 2019, s. 114?131.
  • 100 boyuk turk. Bakı, 1991. S?h.50?51.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 Авиценна   (rus.) . // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский СПб : Брокгауз ? Ефрон , 1890. Т. I. С. 82.
  2. ↑ 1 2 Сина, Абу-Али ибн-Хусейн ибн-Абдалла ибн-   (rus.) . // Еврейская энциклопедия СПб : 1913. Т. 14. С. 254.
  3. ↑ Ависенна // Аз?рба??ан Совет Енсиклопеди?асы : [ 10 ?илдд? ] . I  ?илд : А? Балзак . Бакы : Аз?рба??ан Совет Енсиклопеди?асынын Баш Редакси?асы . Баш редактор : ?. Б. Гули?ев . 1976. С. 41.
  4. ↑ Ravil Bukharaev, Islam in Russia: The Four Seasons, Palave Macmillan, 16 Eyl 2000, p.95
  5. ↑ Theodore Craig Levin, The Hundred Thousand Fools of God: Musical Travels in Central Asia (And Queens, New York), Indiana University Press, 1996
  6. ↑ ELM? H?ZR?T? M?H?MM?D (?) QAY?ISI Arxivl??dirilib 2012-11-24 at the Wayback Machine , Akademik Budaq Budaqovun ??si web portalı.
  7. ↑ 100 boyuk turk. Bakı, 1991. s?h.51.
  8. ↑ Gutas Dimitri. ?bn Sinanın mirası / M. Cuneyt Kayanın t?rcum?si il?. ?stanbul: Klasik yayınları, 2004, s.137.
  9. ↑ ??? ?????? ?? ?????. ????? ??? ?????. ?????: ???? ???? ??????, s. 177.
  10. ↑ .??? ?????. ???? ???? ??? ?????????. ?????: ????? ?????? ?????? s.144.
  11. ↑ ??? ????. ??????? ??????? ? ????? ??????? ?? ????? ??? ????. s. 151.
  12. ↑ 137 .??? ????. ???? ??????. ????????. ???? ??????? ?????????. ?????
  13. ↑ 1 2 .????? ???? "??? ????? ??????? ??????. ?? ??????? ?????? ??????? s. 136.
  14. ↑ Alper Omer Mahir. ?slam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ili?kisi. ?stanbul: "Ayı?ı?ı" 2000, s.167.
  15. ↑ .????? ???? "??? ????? ??????? ??????. ?? ??????? ?????? ??????? s. 136.
  16. ↑ Arslan Ahmet. ?bn Sina ve Spinozada Felsefe-din ili?kileri / ?slam Felsefesi Uzerine. Ankara: "Vadi", 1996, s. 382
  17. ↑ Alper Omer Mahir. ?slam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ili?kisi. ?stanbul: "Ayı?ı?ı" 2000, s. 170?171.
  18. ↑ 1 2 .??????? ????? ???????. ????? ????? ?? ????? ???????. ?????: ??? s. 72.
  19. ↑ Alper Omer Mahir. ?slam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ili?kisi. ?stanbul: "Ayı?ı?ı" 2000, s. 178?181.
  20. ↑ Alper Omer Mahir. ?slam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ili?kisi. ?stanbul: "Ayı?ı?ı" 2000, 190.
  21. ↑ . Ulken Hilmi Ziya. ?slam felsefesi: kaynakları ve tesirleri. ?zmir: Turkiye ?? Bankası Kultur Yayınları, 1967.
  22. ↑ 1 2 ??? ????. ???? ??????. ????????. ???? ??????? ?????????. ????? s. 239?241.
  23. ↑ ??? ????. ???? ??????. ????????. ???? ??????? ?????????. ????? s. 239.
  24. ↑ Gutas Dimitri. ?bn Sinanın mirası / M. Cuneyt Kayanın t?rcum?si il?. ?stanbul: Klasik yayınları, 2004, s.40.
  25. ↑ .??? ??? ?? ????. ???????? ??????????. ?? ??? ???? ????? ??????.
  26. ↑ . Alper Omer Mahir. ?slam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ili?kisi. ?stanbul: "Ayı?ı?ı" 2000, s. 199.
  27. ↑ ?? ????. ???? ??????. ????????. ???? ??????? ?????????. ????? s. 239.
  28. ↑ Alper Omer Mahir. ?slam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ili?kisi. ?stanbul: "Ayı?ı?ı" 2000, s. 202.
  29. ↑ ???? ???? "??? ????? ??????? ??????. ?? ??????? ?????? ??????? ????? ????????? 1994 s. 135.
  30. ↑ ??? ????. ???? ??????. ????????. ???? ??????? ?????????. ????? ?????? ???? ??????? ????. ???? ???? ? ????? ???????? s. 157.
  31. ↑ ???? ???? "??? ????? ??????? ??????. ?? ??????? ?????? ??????? ????? ????????? 1994 s. 137.
  32. ↑ ??? ????. ???? ??????. ????????. ???? ??????? ?????????. ????? ?????? ???? ??????? ????. ???? ???? ? ????? ???????? s. 2?3.
  33. ↑ Ku?pinar Bilal. ?bn-i Sinada bilgi teorisi. Ankara: MEB yayınları, 2001, s. 147?148.
  34. ↑ Ulken Hilmi Ziya. ?slam felsefesi: kaynakları ve tesirleri. ?zmir: Turkiye ?? Bankası Kultur Yayınları, 1967, s. 105.
  35. ↑ Sayılı Aydın. ?bn Sina ? do?umunun bininci yılı arma?anı. Ankara: Turk Tarih Kurumları Yayınları, 1984, s. 14?15.
  36. ↑ Taylan Necip. Anahatlarıyla islam felsefesi. ?stanbul: "Ensar", 2000, s. 121.
  37. ↑ . Cubukcu ?brahim Agah. ?bn Sina. http://www.biltek.tubitak.gov.tr s. 12.
  38. ↑ 1 2 Bulac Ali. ?slam du?uncesinde din-felsefe, vahiyakıl ili?kisi. ?stanbul: ?z Yayıncılık, 2003, s. 136.
  39. ↑ Ulken Hilmi Ziya. ?slam felsefesi: kaynakları ve tesirleri. ?zmir: Turkiye ?? Bankası Kultur Yayınları, 1967, s. 105.
  40. ↑ "Arxivl?nmi? sur?t" . 2013-10-21 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2014-08-15 .

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

M?nb? ? " https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=?bn_Sina&oldid=7624119 "