Uzvi kimya
? t?rkibind? karbon atomu olan
kimy?vi birl??m?l?ri
oyr?n?n bir
elmdir
. Uzvi kimya canlı al?md? (
bitki
,
heyvan
,
insan
) yayılmı? karbon atomunun dig?r 2 elementl?rl? ?m?l? g?tirdiyi birl??m?l?ri oyr?n?n bir elimdir. Uzvi birl??m?l?ri ?m?l? g?tir?n ?sas dord elementdir (
O
,
H
,
N
,
C
).
[1]
Uzvi kimyanın ilkin c?hdi h?yatin kimyasını ba?a du?m?k olmu?dur. Kimya h?tta, kimyanın insanların h?yatında olan rolundan x?b?rdar olmadan, geni? coxmilli s?nayenin (qida, paltar v? milyonlarla mualic? vasit?l?ri) inamlı ?saslarına cevrilmi?dir. Kimyacilar molekulların h?r?k?tini ba?a du?m?k ucun fizikl?r v? riyaziyyatcılar il? ?m?kda?lıq edirl?r. Eyni zamanda onlar molekulların h?yati prosesl?ri nec? mu?yy?nl??dirdiyini ba?a du?m?k ucun bioloqlarla ?m?kda?lıq edirl?r.
Butun elml?r kimi kimya da, kainatın d?rk edilm?si ucun olan modell?rd? unikal yer tutur. Bu molekullar haqqında elmdir. Lakin uzvi kimya daha cox bir ?eydir. Uzvi kimya inki?af etdikc? ozunu yaradır. ?lb?tt?, bizim h?m d? t?bi?tin molekullarını oyr?nm?y? ehtiyacımız var, h?m onlarin oz qaydaları maraqlıdır v? h?m d? onların funksiyası h?yatımız ucun vacibdir. Uzvi kimya cox vaxt yeni molekulları yaratmaqla, h?yatı oyr?nir, h?mcinin canlılardan alınması mumkun olmayan molekulları yaratmaqla canlılarda ged?n haqqında fikir yurudur.
Uzvi kimya h?yat kimyası kimi f?aliyy?t? ba?lamı?dır, bel? ki, h?min vaxtda uzvi kimyanın laborotor kimyadan f?rqli olması fikri var idi. Sonradan uzvi kimyanın karbon birl??m?l?ri olması fikri ir?li suruldu. Buna s?b?b is? uzvi madd?l?rin xusus?n da? komurd? tapılması idi. Daha sonralar is? bu anlayı?ların v?hd?t t??kil etm?si mu?yy?n??diridi. Uzvi kimyanı bel? t?svir etm?k olar.Uzvi kimya-canlılarda v? ?traf al?md? tapılan elementl?rin t?rkibind? olan, karbon birl??m?l?rinin kimyasıdır". Uzvi kimyada z?h?rli birl??m?l?r v? qidalı madd?l?r , sabit v? d?yi?k?n t?rkibli birl??m?l?r var. Bu kimi prosesl?r bizim beyinimiz v? b?d?nimizd? ged?n prosesl?rdir. Biz ?r-hansı bir yolla ozumuzu m?n?vi hakim etm?y? calı?mamalıyıq. Biz bizim haqqımızda olan dunyanı ba?a du?m?yin v? muhakim? etm?yin bizim ed? bil?c?yimiz ?n yax?ı ?ey olmasına inanmalıyıq v? bu inancımızı yaradıcı olaraq , istifad? etm?liyik.
Addukt - A v? B reagentl?rinin kimy?vi qar?ılıqlı t?sirind?n alınan A v? B-nin h?r birinin t?rkibind? atom rabit?l?rinin xarakterl?ri d?yi?m?z qalan AB m?hsuluna deyilir. Cox hallarda birl??m? reaksiyası n?tic?sind? ?m?l? g?l?n molekulyar kompleks? v? ya birl??m?l?r? deyilir.
-N=N-azoqrupu olan uzvi birl??m?l?rdi.
Diazonium duzlarının
aromatik aminl?rl?, fenollarla v? ya CH-tur?ularla muvafiq azobirl??m?l?ri ?m?l? g?lmi?dir.
Elektron q?bul ed? bil?n (elektron akseptor) protonla v? yaba?qa kationlarla rabit? ?m?l? g?tir? bil?n hiss?cikl?r? (atom, molekul v? ya ion) deyilir.
T?rkibind? formil qrupu olan uzvi madd?l?rdir.
Karbon atomlarının acıq z?ncirl? birl??mi? uzvi madd?l?rdir.
Bir v? ya bir nec? doymu? v? ya doymamı? tsikli olan karbitsiklik karbohidrogenl?r? (aromatikl?rd?n ba?qa) deyilir.
Ad?t?n tsiklik strukturu olmayan karbohidrogenl?r? deyilir.
sp
3
-hibridl??mi? karbon atomları olan karbohidrogenl?rdir. Alkanlar doymu? karbohidrogenl?r olub, karbon atomların butun valent elektronlarının hamısı qon?u karbon v? hidrogen atomları il? tam rabit? ?m?l? g?lm?sin? s?rf olmu?dur.
Bu termin uzvi madd?l?rin t?rkibin? alkil qrupunun daxil edilm?sin? (ad?t?n alifatik z?ncir? v? ya aromatik nuv?y?) deyilir. M?s?l?n,
- hidrogenin v? ya metalın alkil qrupu il? ?v?z olunması
- alkil qrupunun karbon-karbon ikiqat (C-alkill??m?) v? ya karbon-oksigen rabit?sin? birl??m?si (C- v? ya O-alkill??m?) v? s.
Alkill??m?nin ?n muhum reaksiyası alkil qrupunun aromatik nuv?y? daxil edilm?sidir.
Alkill??m?y? yaxın reaksiyalar muxt?lif funksional qrupları olan karbohidrogen fraqmentl?rinin daxil edilm?sidir (alkenl??m?, alkinl??m?, ketoalkill??m?, halogenalkill??m? v? s.).
Bu termind?n spirtl?rin i?tirakı il? birl??m? reaksiyalarını v? ya spirtin t?siri il? ged?n parcalanma reaksiyalarını gost?rm?k ucun istifad? edilir.
Analoji olaraq amimonoliz, asidoliz, ozonoliz, xloroliz v? s. movcuddur.
Karbon tur?ularında karboksil qrupunun hidroksilinin aminl? ?v?z olunmu? tor?m?sidir. M?s., CH
3
CONH
2
-asetamid.
Ammonyak molekulunda bir v? ya bir nec? hidrogen atomların amin qrupu il? ?v?z olunmu? m?hsuluna deyilir.
CH
3
NH
2
- metilamin (birli)
(CH
3
)
2
NH - dimetilamin (ikili)
(CH
3
)
3
N - trimetilamin (uclu)
T?rkibind? amin qrupu (-NH
2
) v? karboksil qrupu (-COOH) olan uzvi madd?l?rdir.
Muvafiq atsiklik analoqlarından termodinamik az stabil olan qo?ala?mı? tsiklik sisteml?r? deyilir. Bel? ki, tsiklobutadien v? tsiklooktadien antiaromatik sisteml?rdir, cunki muvafiq qo?ulmu? atsiklik birl??m?l?r-butadien v? oktadiend?n daha cox davamlıdır.
Uzvi kimya h?yat kimyası kimi f?aliyy?t? ba?lamı?dır, bel? ki, h?min vaxtda uzvi kimyanın laborotor kimyadan f?rqli olması fikri var idi. Sonradan uzvi kimyanın karbon birl??m?l?ri olması fikri ir?li suruldu. Buna s?b?b is? uzvi madd?l?rin xusus?n da? komurd? tapılması idi. Daha sonralar is? bu anlayı?ların v?hd?t t??kil etm?si mu?yy?n??dirildi.
Uzvi kimyanı bel? t?svir etm?k olar: “Uzvi kimya - canlilarda v? ?traf al?md? tapılan elementl?rin t?rkibind? olan, karbon birl??m?l?rinin kimyasıdır".
Uzvi birl??m?l?r bu gun bizim ucun ?l catılandır. Bunlar indiki canlı huceyr?l?r?d? v? milyon ill?r ?rzind? olu canlılardan cevrilmi? kutl?l?rd? olur. B?zi uzvi birl??m?l?r ?vv?ll?r mu?yy?n usullarla alınırdı:
- bitkil?rd?n distill? yolu il? alınan efir ya?ları,
- ?zilmi? bitkil?rin tur?ularla ekstraksiyasından alınan alkoloidl?r
- nan?d?n distill? yolu il? alınan dadverici efir ya?ı olan mentol,
- jasmin gull?rind?n alınan sis ? jasmin parfumu(?tri).
XVI ?srd? m??hur bir alkoloid olan xinin(quinine), C?nubi Amerika olan kin? a?acının qabı?ından ekstraksiya yolu il? alınırdı v? qızdırma-nı xususil? d? malyariyanı mualic? etm?k ucun istifad? olunurdu. Bu i?i gor?n Yezuitl?r (Yezuit qabı?ı d?rman kimi tanınırdı) ?lb?tt? ki, xininin kimy?vi qurulu?unu bilmirdil?r. XIX ?srd? kimyacıların ?sas movcud kimya ambarını da? komur t??kil edirdi.Da? komuru distil-l? etm?kl?, i?ıqlandırıcı v? istilikverici qazlar (?sas?n H
2
v? CO ), h?mcinin aromatik birl??m?l?r olan, benzol, piridin, anilin, tio-fenl? z?ngin qatran alınırdı.
Fenol Lister t?r?find?n c?rrahiyy?d? antiseptik madd? kimi istifad? olundu v? anilin boyalar s?nayesinin ?sas elementi oldu. Bel?likl?, t?bi?td? olan uzvi birl??m?l?rd?n daha cox olan, yeni uzvi birl??m?l?rin kimyacılar t?r?find?n sintez edilm?si yollarının axtarılması ba?landı. H?l? d? istifad? olunan, boya novu olan q?hv?yi-bismarkın ilkin i?l?ri Almaniyada aparılmı?dır.
XX ?srd? neft da? komuru otub kecdi, buna s?b?b is? neftin yanacaq kimi istifad?y? yararlı olan metan ( CH
4
? t?bii qaz) v? propan (C
3
H
8
? istilik qazı ) kimi uzvi birl??m?l?rin, sad? karbohidrogenl?rin ?sas m?nb?si olması idi. Eyni vaxtda kimyacılar yeni m?nb? olaraq, gob?l?kl?r, m?rcanlar v? bakteriyalardan yeni molekulların axtarı?ına ba?ladılar. Kimya s?nayesi “toplu” v? “secm?” olaraq, paralel istiqam?td? inki?af etm?y? ba?ladı. Toplu kimy?vi madd?l?r olan boyalar v? plastikl?r, sad? molekullar ?sasında multitonlarla hazırlandı?ı halda, secm? kimy?vi madd?l?r olan d?rmanlar, parfuml?r v? dadverici madd?l?r daha kicik miqdarda istehsal olunur v? bu istehsaldan daha artıq g?lir ?ld? olunurdu.
Hazırda 16 milyon uzvi birl??m?nin yazılı?ı m?lumdur. Buna limit qoymaq olmaz (kainatın element atomlarının sayı istisna olmaqla). T?s?vvur edin ki, siz indi uzun z?ncirli karbohidrogen z?nciri duz?tmisiniz v? el? indic? d? ora ba?qa bir karbon atomu birl??-dirm?kl? ba?qa bir karbohidrogen z?nciri duz?ld? bil?rsiniz. Bu kimi prosesl?r sonsuz olaraq, muxt?lif nov birl??m?l?rd? ged? bil?r. Lakin bu milyonlarla olan uzvi birl??m?l?r x?tti karbohidrogenl?rin geni? siyahısını yox, onların muxt?lif nov moekullarının q?rib? xass?l?rini numayi? etdirir.
Onlar b?rk kristallar, ya?lar, mumlar, plastikl?r, elastikl?r , mobil v? ya d?yi?k?n mayel?r , qazlar ola bil?r .M?s?l?n: ??k?r a? kristal madd?dir. ??k?r ucuz t?bii birl??m? olub, bitkil?rd?n alınır.Ucucu, alı?qan xass?y? malik olan karbohidrogenl?r qarı?ı?ından ibar?t olan benzin r?ngsiz mayedir. Benzinin oktan ?d?dini artıran izooktan da r?ngsiz mayedir.
Izooktan
Birl??m?l?rin r?ngli olmasına ehtiyac yoxdur. H?qiq?t?n d? biz tezlikl? uzvi birl??m?l?rin goy qur?a?ının spektrl?rin? cevrilm?sini x?yal ed?nd? , qara v? q?hv?yi r?ngi xatırlamayaca?ıq . C?dv?l 1-d? muxt?lif birl??m?l?rin r?ngl?ri gost?rilmi?dir. R?ng bizim madd?l?ri taniya bilm?miz ucun yegan? xass? deyil. H?mcinin iy bizim ?trafımızda olan madd?l?ri duymamızı t?min edir. Bnlardan b?zil?ri tamamil? murdar uzvi birl??m?l?rdir. M?s?l?n: skunsun ifraz etdiyi iy iki tiolun (tiol ? t?rkibind? SH qrupu olan birl??m?dir) qarı?ı?ından ibar?tdir.
| R?ng
|
Xarakteristika
|
Birl??m?
|
| Qırmızı
|
Tund qırmızı altıbucaqlı pilt?l?r
|
3-Metoksi benzoheptatrien-2
|
|
| Porta?al r?ngi
|
Tund sarı iyn?l?r
|
Dixloro didisiano xinon (DDX)
|
| Sarı
|
Z?h?rli sarı partlayıcı qaz
|
Diazometan
|
| Ya?ıl
|
Polad mavi parıltılı ya?ıl prizmalar
|
9-nitrozo culoldin
|
| Mavi
|
?stiot iyli mavi maye
|
Azulen
|
| B?nov??yi
|
B?rk b?nov??yi madd?nin tutqun mavi kondensatı
|
Nitrozo triftormetan
|
Dozulm?z pis iy 1989-cu ild? Frayburq ??h?rind? evakuasiyaya s?b?b oldu. Tioasetonun uclu-tioasetondan alınması c?hdi, xo?ag?lm?z iyin sur?tl? yayılmasına s?b?b oldu. Bu da ??h?r sakinl?rinin hu?unu itirm?sin? v? ur?k bulanmasına s?b?b oldu. Bu s?b?bd?n ??h?r sakinl?rinin sur?tli t?xliyy?si oldu. N?tic?d? laborotoriya i?in? son qoyuldu. Bu is? 1967-ci ild?
Oksfordun
c?nubunda yerl???n Esko t?dqiqat m?rk?zinin riski sev?n i?cil?ri t?r?find?n uclu triasetonun krekinq prosesinin t?crub?sinin t?krar aparılmasına s?b?b oldu. Onların fikirl?ri il? tanı? olaq: “?vv?lc? bizd? iy problemi il? ?laq?dar olaraq, b?dbin du?unc? formal?dı. Bel? ki, ilkin t?dqiqatlar ?rzind?, qaliqların butulkalarından tıxac atılırdı, lakin yeni tıxac butulkalara vurulurdu. H?tta bu qısa mudd?tli proses binada 200 metr uzaqlıqda i?l?y?n insanların ur?kbulanmas? v? x?st?l?nm?si bar?d? ?ikay?t? s?b?b oldu.Bir nec? d?qiq? ?rzind? uclu-triasetonun krekinqini t?dqiq ed?n iki kimya?ımız restorona getdikd?, orada onlar ozl?rin? ?trafdakıların du?m?n baxı?ları il? baxdı?ını hiss edibl?r.Onlar h?tta afisantın onlrın ?trafına ?tir vuraraq, onları la?a qoymasına dozubl?r. Laborotoriyada aparılan i?l?rin dozulm?z d?r?c?d? iy verm?si s?b?bind?n, bu i?l?rin ba?lı sisteml?rd? aparılması q?rara alınmı?dır. Onları ba?qa cur inandırmaq ucun, labarotoriyanın ?trafında (t?xmin?n ¼ mil q?d?r uzaqlıqda) bir d?f? bir damcı aseton-hem-ditiol v? bir d?f? d? ana madd? olan,uclutiotriasetonun kristalları gorun?n ?u??li ?kafa yerl??dirildi. ?y kul?k vasit?sil? bir nec? saniy?d? hiss edildi”.
Tez t?sir ed?n iyl?rd?n uzvi kimyada p-krezol, m-krezol, fenollar, tiollar v? s.
merkaptanlar
o, m, p-krezollar
Dozulm?z iy? s?b?b olan ?sas iki namiz?d madd?l?r bunlardır: propanditiol (aseton? hem ?ditiol kimi d? adlandırılır) v? 4-metil 4-sulfanil pentanon. Bu mubahis?li m?s?l?ni h?ll etm?k ucun c?sar?tli olan birinin olması mumkun deyil.
Buna baxmayaraq, xo?ag?lm?z iyl?rin d? oz t?tbiq sah?si var. Biz? boru vasit?sil? veril?n t?bii qazın t?rkibin? q?sd?n az miqdarda kukurd birl??m?si olan uclu-tiobutil ((CH3)CSH) madd?si qatılır. Az miqdar dedikd?, cox az miqdar n?z?rd? tutulur. Bu madd? t?bii qazın 50000000 bir hiss?sin? qatılır, insanların qaz iyini hiss etm?sin? kifay?t edir.
Dig?r birl??m?l?rin cox goz?l ?tirl?ri var. Kukurd birl??m?l?rinin gunahını yumaq ucun, biz yerdombalanına istinad etm?liyik. Bu gob?l?k novu cox dadlıdır. Yerdombalanının bir paundunun qiym?ti 400$-dır.
Damascenon qızıl gulun iyin? s?b?b olur. ?g?r siz bunu indi bir damcı istifad? ets?niz, onun iyind?n m?yus olacaqsınız, cunki bu skipidar v? kamforanın iyin? ox?ardır. Lakin sabah sizin paltarlariniz goz?l gul ?tri ver?c?k. Eyniyl?, uclutioase-tonun birl??m?l?rinin d?, qatılı?ı azaldıqca iyi yax?ı olur.
?nsanlar t?kc? iy hissin? malik olan canlilar deyil. Biz t?kc? gozl?rimizd?n istifad? ed?r?k, dostlarımızı tapa bil?rik, ancaq h???ratlar bunu ed? bilm?zl?r.Onlar a?zına q?d?r dolu dunyada cox balacadılar v? onlar birbirini oz xususi novl?rinin v? qar?ı cinsin iyin? gor? tapır. Bir cox h???ratlar ucucu birl??m?l?r ifraz edirl?r.Bu da ki, inanılmaz z?if konsentrasiyalarda dig?r bir potensial h???rat t?r?find?n q?bul ediulir. Sirikorninin h???ratlarda(di?i) cox az miqdarda olur.Sirikorninin (serricornin- siqaret boc?yinin seksusl feremonu) 3.5 milliqra-ı (mq) 6500 di?i boc?kd?n alınır.
Qreyfrut meyv?sin? n?z?r salaq. ?sas l?zz?t kukurd birl??m?sinin t?zahurudur v? insanların 2?10-5 hiss?si bunu sec? bi?l?r.Kukurd birl??m?si qreyfrutda dem?k olar ki, t?s?vvurolunmaz d?r?c?d? az miqdarda( 1 tonda 10-4 mq) olur. ?yr?nc dadı olan bitterinq madd?si t?hluk?li m?i??t ??yasıdır (tualet t?mizliyind? istifad? olunur) u?aqları bu madd?d?n Qorumaq lazımdır. Yadda saxlayın ki, bu kompleks uzvi birl??m? ?slind? bir duzdur. Bittering ? musb?t yukl?nmi? azot atomundan v? m?nfi yukl?nmi? oksigen atomlarından ibar?t madd?nin suda m?hluludur. B?zi uzvi birl??m?l?rin insanlara q?rib? t?siri var. Spirt v? kokain kimi muxt?ıif preparatlar, insanı muxt?lif yollarla qısamudd?tli xo?b?xt edirl?r. Onların da oz ziyanları var. Coxlu spirt istifad? etm?k s?fal?t? g?tirib cıxarır v? coxlu kokain istifad? etm?k sizi h?yatin quluna cevirir. Yadda saxlayın, kokain a? olumdur.
etanol
kokain
Ya? tur?uları p?hrizin m??hur t?r?fdarıdır v? daimi x?b?rl?rd? doymu? , monodoymamı? , polidoymamı? keyfiyy?tl?ri ( pis v? ya yax?ı) bar?d? x?b?r verilir. T?bii ki, bu da uzvi kimyadır. A?artı m?hsullarının t?rkibind? olan QLT (qo?ulmu? linol tur?usu ) x?rc?ng ?leyhin? istifad? olunur.
Linol tur?usu
Ba?qa d?bli olan madd? rezveratroldur , hansı ki , qırmızı caxırın t?rkibind? olub , ur?k x?st?liyinin qar?ısını almaq ucun faydalı t?sir gost?r?n madd?dir. Bu iki benzol h?lq?sind?n ibar?t olan uzvi birl??m?dir. Bizim q?bul etdiyimiz daha bir birl??m? Vitamin C ? dir. Bu birl??m? qida rasionumuzun vacib faktoru oldu?u ucun , vitamin adlanır.Vitamin C ? nin catı?mazlı?ı n?tic?sind? yum?aq toxumaların , xususil? d? a?ızda olan yum?aq toxumaların degenerasiyası ba? verir ? bu da sinqa x?st?liyi adlanır. Uzun s?yah?t? cıxan d?nizcil?r bu x?st?likd?n ?ziyy?t c?kirl?r (Xristofor Kolumb bu x?st?likd?n ?ziyy?t c?kib). Vitamin C primatlar , meyv? yarasalari , d?niz donuzları ucun vitamindir. Dig?r m?m?lil?r vitamin C ?ni ozl?ri hazırlayırlar. Vitamin C h?mcinin universal antioksidantdır. Vitamin C s?rb?st radikalları b?d?nd? t?mizl?y?r?k , bizi x?rc?g x?st?liyind?n qoruyur.B?zi insanlar fikirl??irl?r ki,bu birl??m?nin artıq istehlakı bizi zok?md?n qoruyur , ancaq bu h?l? d? tam subut olunmamı?dır.
Vitamin C
Vitamin C ?svecr?nin Rou? (Roche) ?irk?ti t?r?find?n boyuk miqdarda istehsal olunur.
Dunyanın h?r yerind? kimya ?salı ?irk?tl?r muxt?lif kutl?d? , y?ni, bir nec? kiloqramdan minl?rl? tona q?d?r uzvi birl??m?l?r istehsal olunur. Uzvi kimya istehsalı inanılmaz d?r?c?d? geni? miqyasa malikdir. Neft ? kimya s?nayesi prosesl?rind? h?r gun 10 milyonlarla ton xam neft (h?mcinin neft m?hsulları) istifad? olunur. Neftin daha cox hiss?si n?qliyyat vasit?l?rind? yanacaq (benzin v? dizel) kimi istifad? olunur. Ancaq onların bir hiss?si is? kimya s?nayesind? uzvi birl??m?l?r almaq ucun istifad? olunur. Esso (Exxon) v? Shell kimi boyuk ?irk?tl?r bu sektorda ustunluk t??kil edir.
B?zi birl??m?l?r h?m neftd?n, h?m d? bitkil?rd?n alınır. Etanol s?nayed? dig?r uzvi birl??m?l?rin alınması ucun ba?lan?ıc material rolunu oynadı?ından , s?nayed? etanol gen?? miqyasda neftd?n alınan etilenin katalitik dehidratla?masından alınır. Xusus?n Braziliyada etanol ??k?r qamı?ının qalıqlarının fermentasiyasından alınır. Alınan etanol Braziliyada avtomobil yanaca?ı kimi istifad? olunur. Bu da artıq tullantılar ver?n neft istehlakını saxlayır v? Rio De Janero v? San Paulo kimi boyuk Braziliya ??h?rl?rinin havasının keyfiyy?tinin yax?ıla?masına s?b?b olur. Plastikl?r v? polimer madd?l?r neft-kimya s?nayesinin m?hsulu olan stearin , akrilatlar, vinilxlorid kimi manomerl?rin boyuk istehsal sah?sini ?hat? edir. Bu boyuk istehsal sah?sinin m?hsulları : m?i??t ??yaları v? m?tb?x l?vazimatları, paltar lifl?ri (illik 24 milyon(mln) ton) ,avtomobil ?inl?ri ucun elastik polimerl?r, paketl?m? ucun qaz qabarcıqlı polimerl?r v? s. Bir sozl? dem?k olar ki, plastikd?n hazırlanmı? h?r ?ey var. BASF , Dupont , Amoco, Monsanto , Laporte , Hoechst v? ICI kimi ?irk?tl?r bu sh?d? liderdir. Dunya c?rciv?sind? illik olaraq 100 mln ton polimer istehsal olunur, t?kc? ild? 20 mln ton PVX (polivinilxlorid) istehsalı ucun 50000 ? dan artıq adam i?l?yir.Yuyulan qab ? qacaqların coxu plastik materiallardır. Lakin onları yumaq ucun istifad? edil?n yuyucu madd?l?r kimyanın ba?qa bir sah?sidir. Unilever (Boyuk Btitaniya) v? Procter and Gamble(AB?) ?irk?tl?ri sabun, yuyucu vasit?l?r, t?mizl?yici madd?l?r, a?ardıcı vasit?l?r ? birsozn?n muasir ev ucun lazım olan h?r ?eyi istehsal edirl?r. Bu m?hsullar limon v? lavanda ?tirli ola bil?r, lakin onlar da ?sas?n neft s?nayesinin m?hsuludur. Hal ? hazırda bu m?hsulların t?rkibini n? t??kil etm?si m?lumatları h?r ? hansısa bir yolla biz? catdırılır.
Plastmas istehsal ed?n zavod
G?lin hamı ucun m?lum olan tra? gelinin qabının uz?rind?ki onun t?rkibi haqqındakı hiss?y? diqq?t yetir?k. ?lk baxı?dan bunun m?nası anla?ılmaz. Bu m?lumat sad?c? olaraq qabın uz?rind? olmalıdır. Yeqinki bu c?dv?ld?ki m?lumatlar bu madd?l?r haqqında t?s?vvurl?rinizin yaranmasına s?b?b ola bil?r.
Uzvi kimy?vi s?nayesin? dig?r neftd?n alınan yapı?tırıcılar, hermetik, ortukl?r v? s. daxildir. Ciba -Geigy, Dow, Monsanto v? Laporte kimi ?irk?tl?r bu istehsalı h?yata kecirir. Hazırda t?yyar?l?r epoksid qatranlar il? yapı?dırılır v? siz superglue (sianoakrilatın polimeri) yapı?qanı il? dem?k olar ki, h?r ?eyi yapı?dıra bil?rsiniz. Parca, plastik v? ka?ız boyaması ucun geni? bir r?ng bazarı var. Bu r?ng v? piqmentl?t s?nayesidir, bu sekorda lider ollan ?irk?tl?r is? ICI v? Akzo Nobeldir.
?n m??hur boya y?qin ki, q?dimd? bitkil?rin distillsindan alınan indiqo boyasıdır. Hal-hazırda is? bu kimy?vi yolla alınır. ?ndiqo mavi cinsin r?ngidir. Daha muasir r?ng kimi ICI t?r?find?n istehsal olunan benzodifuranonlardır(poliefir kimi sintetik parcalara d?bli qırmızı r?ng ver?n madd?). Biz bir tip piqmenti muxt?lif r?ngl?r ??klind? h?r gun plastik cantalar uz?rind? goruruk.
?ndigo
Bu bir?m?l?rd?n ?n yax?ısı olan metal kompleksi
ftalosianidl?r
adlanır. M?rk?zd? yerl???n metalları (Fe v? Cu olan metal kompleksl?r daha m??hurdur) v? k?narda yerl???n halogen atomlarını d?yi?m?kl?, goy v? ya?ıl r?ngin ustunluk t??kil etdiyi f?rqli r?ngl?r alınır. Piqmentin intensiv r?ng verm?si ucun metala ehtiyac yoxdur. Porta?alı v? qırmızı r?ng qradientind? yuks?k intensivlik numayi? el?tdir?n Ciba?Geigy ?irk?ti t?r?find?n duz?ldil?n DPP(1,4-diketopyrrolo[3,4-c]pyrroles) piqmenti buna bari numun?dir. Qırmızı 254 piqmenti plastikl?r v? boyalarda istifad? olunur.
Qırmızı pigment
Fotoqrafiyada r?ng ver?n madd? ?vv?ll?r qeyri uzvi birl??m? olan gumu? halogenidl?r idi. Bu zaman ancaq, a?-qara ??kill?r alınrdı. M?hz bu s?b?bd?n fotoqrafiyada uzvijelatinl?rin t?tbiqi ba?landı. Kodachrome filml?rind? r?ng iki r?gsiz uzvi birl??m?nin qo?ulma effektin? ?saslandı. Ad?t?n aromatik amin oksidl??ir v? dig?r uzvi birl??m?y? qo?ulması n?tic?sind? r?ngli birl??m? alınır.
Butun gost?rdiyimiz birl??m?l?rin hamısı karbohidrogen(karbon v? hidrogen) skleti uz?rind? qurulub. Bu birl??m?l?rd? oksigen v?
azot
cox miqdar, kukurd v? fosfor is? az miqdar t??kil edir. Bu uzvi kimyanı t??kil ed?n ?sas elementl?r olmasına baxmayaraq, elmin inki?afı ucun dovri sistemin dig?r elementl?rini d? t?dqiq etm?liyik. T?rkibind? ftor, xlor, brom, yod, natrium olan uzvi birl??m?l?r d? movcuddur. Laborotoriyada i?l?dil?n uzvi reagentl?rin t?rkibin? daxil olan elementl?rin (Si,Br,Cl,J,F,Li,Cu, Pd) d? uzvi kimyası oyr?nilmi?dir. “Daha kicik” elementl?r dunyanın butun yerind? i?l?dil?n vacib reaktivl?rdir: Butillitiumtrimetilslisium,tributilstannumhidrid, dimetilmis litium.
Halogenl?r
h?mcinin d?rmanlarda da istifad? olunur. Hal-hazırda antivirus ?leyhin? k??f olunan madd? fialuridine(t?rkibin? yod v?
ftor
,
azot
v?
oksigen
daxildir), H?V v? A?DS ? l? mubariz? aparmaq ucun t?tbiq olunur. Onlar t?bi?td? modell??mi? nuklein tur?ularıdır.
?vv?l?r deyirdil?r ki, foskarnet(CPO5Na3) uzvi birl??m?dir. Lakin ?slind? bu bel? deyil. Buna s?b?b is? foskarnetd? C ? H rabit?sinin olmamasıdır. Q?rib? madd?l?rd?n biri d? tetrakisdir(trifenilfosfin palladium- [(C6H5)3P]4Pd v? ya (Ph3P)4Pd). Bu madd?nin skletini C?P v? P?Pd rabit?l?ri t??kil edir. Bu birl??m?d? d? C ?H rabit?si yodur. Bu madd?nin kimy?vi formulu (C72H60P4Pd) uzvi madd?l?rin kimy?vi formulu kimidir.
Bel?likl? bir balaca da olsa uzvi kimya il? tanı? olduq.
- ↑
Uzvi kimya
(PDF)
. 2015.
2020-03-31 tarixind?
arxivl??dirilib
(PDF)
.
?stifad? tarixi:
2023-06-18
.