Umumi nisbilik n?z?riyy?si
(
alm.
allgemeine Relativitatstheorie
) ?
Albert Eyn?teyn
t?r?find?n 1915?1916-cı ill?rd? ir?li surulmu?,
xususi nisbilik n?z?riyy?si
uz?rind? t?kmill??dirilmi?,
cazib? quvv?sinin
h?nd?si n?z?riyy?si. Dig?r metrik n?z?riyy?l?r kimi umumi nisbilik n?z?riyy?sind? d?
qravitasiya
effektl?rinin
m?kan-zaman
must?visind? yerl???n fiziki cisim v? sah?l?rin quvv? qar?ılıqlı t?sirl?ri il? deyil, kutl?-enerji qar?ılıqlı t?siri il? ?laq?dar zaman-m?kan must?visinin ozunun
deformasiyası
il? ??rtl?ndiyi fikri ir?li surulur. Umumi nisbilik n?z?riyy?si cazib? quvv?sinin dig?r metrik n?z?riyy?l?rind?n zaman-m?kan must?visinin ?yimi (deformasiyası) il? materiya arasında ?laq?ni t?min ed?n Eyn?teynin tenlikl?rind?n istifad? il? f?rql?nir.
Umumi nisbilik n?z?riyy?si mu?ahid?l?rl? subuta yetiril? bil?n ve mut?madi olaraq beyn?lxalq astronomik birlikl?ri t?r?find?n istifad? olunan, el?c? d? yerin suni peykl?rinin naviqasiyası kimi muh?ndisi-t?tbiqi sah?l?rd? d? geni? istifad? olunan, hal-hazırda cazib? quvv?si haqqında ?n u?urlu n?z?riyy? hesab olunur. Umumi nisbilik n?z?riy?sinin ilk u?uru onun Merkuri planetinin perigeyasının anomal presessiyasının izahında olmu?dur. Sonradan 1919-cu ild? ingilis astronomu Artur Eddinqton umumi nisbilik n?z?riyy?sinin verdiyi proqnozu h?m k?miyy?t, h?m d? keyfiyy?t baxımından tamamil? subut ed?n tam Gun?? tutulması anında i?ı?ın Gun?? yaxınlı?ında sapmasının (eyilm?si) mu?ahid? etm?sini bildirmi?dir. Bundan sonra n?z?riyy?nin
zamanın qravitasiya l?ngim?si
,
qırmızı qravitasiya suru?m?si
,
qravitasiya sah?sind? siqnalın yubanması
v? dollayı yolla olsa da,
qravitasiya ?ualanması
kimi bir sıra proqnozları coxsaylı mu?ahid?l?r v? t?crub?l?rl? subuta yetirilimi?dir.
Umumi nisbilik n?z?riyy?sinin heyr?tamiz u?uruna baxmayaraq, onu kvant n?z?riyy?sinin klassik hududu kimi istifade etm?k mumkun olmadı?ından elmi dair?l?rd? n?z?riyy? bar?d? diskomfort h?l? d? hokm surm?kd?dir. ?kincisi, n?z?riyy? qara d?likl?r? v? umumilikd?, zaman-m?kan strukturunda sinqulyarlıqlara baxıldıqda aradan qaldırıla bilinm?y?n fiziki ziddiy?tl?rin ortaya cıxmasını proqnoz vererek ozu oz t?tbiqinin hududlarını gosterir. Bu probleml?rin h?lli m?qs?dil? mu?yy?n qismi kvant s?viyy?sind? olan bir nec? alternativ n?z?riyy?l?r ir?li surulmu?dur. Bununla bel?, muasir t?crubi m?lumatlar mu?ahid? olunan t?bi?t hadis?l?rinin umumi nisbilik n?z?riyy?sind?n sapmasının ?n pis halda cox cuzi oldu?unu gost?rir.
Umumi nisbilik n?z?riyy?sinin ?h?miyy?ti cazib? quvv?si n?z?riyy?si hududlarından cox uza?a gedir. Xususi nisbilik n?z?riyy?si riyaziyyatda gilbert must?visind? Lorenz qrupularının t?sviri n?z?riyy?si sah?sind?, umumi nisbilik n?z?riyy?si ise Riman h?nd?s?sinin umumil??dirilm?sind? v? affin ?laq?lik m?kanlarının differensial h?nd?s?sinin ir?li surulm?si isitqametind? t?tqiqatlara boyuk t?kan vermi?dir.
[1]
