Ucuncu fars-turk muharib?si ? Sasanil?r ?mperiyası il? Q?rbi Goyturk xaqanlı?ı arasında ucuncu v? sonuncu munaqi?? idi. ?vv?lki iki muharib?d?n f?rqli olaraq, doyu?l?r M?rk?zi Asiyada deyil, C?nubi Qafqazda aparılmı?dı. 627-ci ild? du?m?nciliyi Q?rbi Goyturk xaqanlı?ının hokmdarı Tonq Yabqu xaqan v? Bizans ?mperiyasının hokmdarı I ?rakli ba?latdı. Onlara avarlarla mutt?fiq olan Sasani farslar qar?ı idi. Muharib? son Bizans-Sasanil?r muharib?sinin arxa planında aparılmı? v? ?srl?r boyu Yaxın ??rqd?ki gucl?rin balansını d?yi?dir?n dramatik hadis?l?rin ba?lan?ıcı olmu?dur ( Ninova doyu?u , Mus?lmanların ?ran f?thi ).

Avarlarla farsların Konstantinopolun muhasir?sind?n sonra, muhasir?y? alınan Bizans ?mperiyasının hokmdarı I ?rakli siyasi c?h?td?n izolyasiyada idi. O, Pravoslav Kils?si t?r?find?n donuk kimi tanınan, Qafqazın xristian erm?ni potensiallarına guv?nmirdi v? h?tta ?beriya kralı dini tolerant farslarla dostluq etm?yi ustun tuturdu. Bu m?yusluq fonunda, o, Tonq Yabqu xaqanın simasında ozun? t?bii mutt?fiq tapdı. ^[1] 568-ci ilin ?vv?lind?, ?st?mi xaqanın r?hb?rliyi altında turkl?r, ?ranla ticar?t munasib?tl?ri pozuldu?undan, Bizans ?mperiyasına uz tutmu?du. ^[2] ?st?mi Konstantinopola 568-ci ild? catan, soqdianalı diplomatın r?hb?rlik etdiyi s?firlik yollamı?dı. Onlar II Yustin? ip?k h?diyy?sind?n ba?qa, Sasanil?r ?mperiyasına qar?ı ittifaq t?klif etdi. II Yustin razılı?a g?ldi v? Q?rbi Goyturk xaqanlı?ına s?firlik gond?rib, soqdil?rin ist?yi birba?a Cin ip?k ticar?tini t?min etdi. ^{[3] [4]}

625-ci ild? I ?rakli onun Endryu adlı emissarını coll?r? gond?rdi, hansı ki, xaqana h?rbi yardımın ?v?zin? "coxlu z?nginlik" v?d etdi. Xaqan, oz novb?sind?, ?p?k Yolu boyunca Cin-Bizans ticar?tini t?min edilm?sind? narahat idi, hansı ki, ikinci fars-turk muharib?sind?n sonra farslar t?r?find?n pozulmu?du. ^[5] O, imperatora mesaj gond?rib, qeyd etdi ki, "m?n s?nin du?m?nl?rind?n intiqam alaca?am v? kom?yiniz? quvv?tli qo?unlarımla birlikd? g?l?c?y?m". ^[6] Min atlıdan ibar?t olan hiss? Fars Qafqazı yolunda doyu??r?k, xaqanın mesajını Anadoluda Bizans du??rg?sin? catdırdı.

627-ci ill?rin ?vv?ll?rind? Gokturkl?r v? onların X?z?r mutt?fiql?ri D?rb?ndd? X?z?r qapılarına yaxınla?dılar. Bu yeni tikilmi? qala A?vaniya (muasir Az?rbaycan ) m?hsuldar torpaqlarının yegan? qapısı idi. Lev Qumilyov qeyd edirdi ki, A?vaniyanın yungul silahlı qo?unları Tonq Yabqu xaqanın r?hb?rliyind?ki a?ır at?? ordusuna qar?ısında di?siz idi. ^[7] Onun qo?unları D?rb?nd? hucum ed?r?k, A?vaniya uz?rin? surgun etdil?r v? onu tam talan etdil?r. D?rb?ndin cokm?sini tarixci Moisey Kalankatlı ?traflı t?svir edilmi?dir, hansı ki, hadis?l?rin ?ahidi olmu?dur:

D?nizd? dal?alar kimi, turkl?r Cora (D?rb?nd) ??h?rin? endil?r v? onu tamamil? m?hv etdil?r. Bu ?claf, cirkin t?cavuzkarların qo?unlarının maili v? qapaqsız gozl?rini, qadın kimi axan saclarını gor?n sakinl?r vahim?y? du?mu?du. Xususil? olaraq, onların vahim?li oxcuları, bacarıqlı v? guclu idi v? dolu kimi oxları ya?dırırdı, v?h?i canavarlar kimi, utanmadan ozl?rini adamların ustun? atırdı v? ??h?rin kuc?l?rind? v? meydanlarında onları amansızca k?sirdi. Onlar h?tt? k?silmi? analarına sarılan u?aqlara qar?ı amansız olub, sud kimi u?aqların qanını sormu?du. [8]

Nufuzlu sayılan qalanın m?hvi butun olk?d? caxna?maya s?b?b oldu. A?vanlı quvv?l?r paytaxt Partava geri c?kildil?r, hansını ki, Qafqaz da?ları ucun duz?ltmi?dil?r. Gokturkl?r v? X?z?rl?r onları Kalankatuyk k?ndi yaxınlı?ında yaxaladılar, harada ki, onları ya oldurdul?r v? yaxud m?hbus etdil?r. Moisey t?r?find?n qeyd edildiyi kimi, fatihl?r A?vaniya ucun a?ır bir vergi sistemi t?tbiq etmi?di:

?imal hokmdarı butun olk?d? xaos yaymı?dı. O, oz qo?unlarını h?r cur s?n?tkar, xususil? qızılların yuyulmasında, gumu? v? d?mir hasilatı, h?mcinin mis madd?l?r cıxarmasında t?crub?li olanlar il? m???ul olmaq ucun yollamı?dı. O, ?n?n?vi ??kild? fars hakimiyy?t orqanları t?r?find?n od?nil?n didrahmi il? yana?ı, balıqcılardan v? boyuk Kur v? Araz caylarından g?l?n mallardan vergi tuturdu. [9]

Turk-Bizans hucumunun novb?ti m?qs?di ?beriya Krallı?ı idi, hansının ki, hokmdarı I Stefan II Xosrova tabe idi. Moisey Kalankatlıya gor?, x?z?rl?r "m??hur v? boyuk ?ibik ticar?t ??h?ri olan Tbilisini muhasir?y? aldılar", harada ki, imperator ?raklin qudr?tli ordusu il? bir araya g?ldil?r. ^[10]

?rakli v? Tonq Yabqu (Bizans m?nb?l?rind? Ziebel kimi qeyd olunur) Narikala divarlarının altında goru?dul?r. Yabqu atla imperatorun yanına getdi, ciynind?n opdu v? ox yaratdı. Bunun ?v?zind? ?rakli barbar hokmdarını qucaqladı, onu o?lu adlandırdı v? oz diademini onun ba?ına tac etdi. ^[11] G?l?n bayram zamanı, X?z?r liderl?ri sır?a v? paltar ??klind? geni? h?diyy?l?r aldılar, Yabqu is? imperatorun qızı Yudoksia Epifaniyaya evl?nm?y? soz verdi. ^{[11] [12]}

Muhasir? cox ir?lil?m?y?r?k surukl?ndi, muhasir?y? alınan salyaklar t?r?find?n tez-tez k?silirdi. ?ki ay kecdikd?n sonra X?z?rl?r col? c?kilib, payızda g?l?c?yini v?d etdil?r. ^[13] Tonq Yabqu ozunun g?nc o?lu v? ya qarda?ı o?lu olan Bori ?adı ?rakliy? kom?kci olmalı qırx min doyu?cunu h?val? etdi. Bu mudd?td?n ?vv?l, Bizanslılar t?kc? muhasir?ni davam etdirirdi v? muhasir?y? alınan adamlar t?r?fd?n istehza olunurdu. ^[14]

Gurcul?r imperatorun insestli nigahına i?ar? olaraq, onu "keci" olaraq adlandırırdı. ?rakli Danielin kitabından bir kecid xatırladaraq, bir buynuzlu keci t?r?find?n devrilmi? iki boynuzlu qocu vur?ulayırdı. O, bunu yax?ı bir i?ar? kimi ??rh edib, ?rana qar?ı c?nub t?r?f? ir?ll?di. 627-ci ilin dekabrın 12-d? o, d?cl?nin sahilind? ortaya cıxdı v? Ninevanın qalıqları yaxınlı?ında fars quvv?l?ri il? doyu?du. O, yanvar ayında fars paytaxtı Ktesifonun ?trafını yıxdı, Fars-Bizans munasib?tl?rind? d?niz d?yi?ikliyini etdi.

?raklinin z?f?rind?n sonra Tong Yabqu Tbilisinin muhasir?sini davam etdirm?y? t?l?sdi v? qı?da ??h?r? u?urla hucum etdi. Moisey Kalankatlıya gor?,

Qılınclar qaldırıldıqca, divarlara ir?ll?dil?r v? bir-birinin ciyinl?rin? dırmanaraq, divarlarla qalxdılar. Qaranlıq v?t?nda?ların uz?rin? qara kolg? du?du; onlar m??lub oldular v? torpaqlarını itirdil?r.

Baxmayaraq ki, gurcul?r muqavim?tsiz t?slim olsalar da, ??h?r talan edildi v? onun sakinl?rin? qar?ı qır?ın tor?dildi. Tonq Yabqunun onund?, fars hokmdarı v? gurcu ?ahzad?sini i?g?nc? il? oldurdul?r. ^[15]

?ll? doyu? t?crub?si il? tanınan Gokturkl?r, muhasir?d? hec bir zaman ustunluk ?ld? etm?mi?l?r. Bu s?b?bd?n Qumilyov, Tbilisinin x?z?rl?r t?r?find?n z?bt olunmasını iddia edir. ^[16] Bu muv?ff?qiyy?t Tong Yabqunun n?h?ng dizaynlara ustunluk verm?sind? ilhamlandırdı. O, bu d?f? talanın yerin?, A?vanı xaqanata daxil etm?yi planla?dırırdı. Suyaba donm?mi?d?n onc?, Bori ?ad v? onun generallarını "O torpa?ın hokmdarları v? zad?ganlarının h?yatını bacardı?ınız q?d?r qoruyun ki, onlar m?nim o?lumla goru?sun, m?nim qaydalarıma t?slim olsun, ??h?rl?rind?n, qalalarından imtina etsin v? m?nim qo?unlarımla ticar?t etsin" t?limatlandırdı. ^[17]

??rqd?n Cin? q?d?r butun yollarını gucl?ndir?n Tonq Yabqu, ?p?k Yolunun q?rb hiss?sin? n?zar?t etm?k ist?yirdi. 630-cı ilin aprel ayında Bori ?ad Qafqazda idar?sini geni?l?ndirm?y? q?rar verdi v? onun generalı olan Corpan Tarxanı 30 min suvari il? Erm?nistanı i??al etm?k ucun gond?rdi. ^[18] Koc?ri doyu?cul?r? xarakterik bir usul il?, Corpan Tarxan ?ahrbarazın i??al qar?ı gond?rdiyi 10,000 fars qo?ununu pusquya saldı v? m?hv etdi. ^[19] Sasanil?rin cavabının s?rt olaca?ını bil?n turkl?r, ??h?rl?ri talan etdi v? quvv?l?rini coll?r? geri c?kdi.

Bu m?qal?d?ki istinadlar muvafiq istinad ?ablonları il? gost?rilm?lidir.

• Mixail Artamonov . Essays on the Early History of the Khazars (Очерки ранней истории хазар). Leningrad, 1936.
• Mixail Artamonov . Istoriya Khazar . Leningrad, 1962.
• Edvard Qibbon . The History Of The Decline And Fall Of The Roman Empire . London, 1845.
• Lev Qumilyov . The ancient Turks (Древние тюрки). Moscow: AST, 2007. ISBN   5-17-024793-1 .
• Moisey Kalankatlı . История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (trans. and ed. by Patkanov ). St. Petersburg, 1861.