Cic?kli bitkil?r
Elmi t?snifat
X?TA: parent v? rang parametrl?rini doldurmaq lazımdır. ??? : Cic?kli bitkil?r
Beyn?lxalq elmi adı
Angiospermae
??kil axtarı?ı

Cic?kli bitkil?r ( lat. Angiospermae ) ? Coxalma orqanı olan bu qismin cic?k acması, el?c? d? ikiqat mayalanma kimi xususiyy?tin? gor? f?rql?n?n ali bitki tipidir .

Cic?kl?rind? a?ızcıq , sutuncuq v? yumurtalıqdan ibar?t di?icik orqanı vardır. Qametofit ixtisar olunmu?dur. Daxili v? xarici qurulu?larında xususi ixtisasla?ma getmi?dir. ?ks?r numay?nd?l?ri cucul?r vasit?sil? carpaz tozlanma kimi bir uy?unla?ma qazanmı?dır. Cic?kl?rd? h?mcinin erk?kcik adlanan orqan vardır. Erk?kcik erk?kcik sapı , tozluq v? tozlu?un ic?risind? olan tozcuq lardan ibar?tdir. H?r bir tozcuq must?qil huceyr?dir. Tozcuqlar formalarına gor? muxt?lif cur olur.

Toxumları xususi ortuk ic?risind? ?m?l? g?lir. Tipin iki sinfi vardır: Birl?p?lil?r v? ikil?p?lil?r . Novl?rinin sayına gor? ikil?p?lil?r sinfi birl?p?lil?rd?n 5 d?f? coxdur. ^[1] Angiosperm Phylogeny Website [1] -in 2010-cu il fevralına olan m?lumatına gor? cic?kli bitkil?r 271?272 min novu, 13350?13400 cinsi var.

Novunun sayına gor? cic?kli bitkil?rin sayı ali bitkil?rin yerd? qalanlarının hamısının birlikd? novunun sayları c?mind?n coxdur.

Ortulutoxumlular v? cılpaqtoxumlular (Gymnospermae) birlikd? toxumlu bitkil?r (Spermatophytae) ?m?l? g?tir?n iki qrupdur.

Cic?kli bitkil?r omrund? bir d?f? d? olsa cic?k acan bitkil?rdir. Kok , govd? , yarpaq , cic?k , toxum v? meyv?l?r cic?kli bitkil?rin orqanlarıdır.

Muasir geoloji dovrd? bitki ortuyund? cic?kli bitkil?r ustunluk t??kil edir. Hazırda yerin bitki ortuyund? 250 min? q?d?r cic?kli bitki novun? t?saduf olunur. Cic?kli bitki novl?rinin sayca cox olmasına baxmayaraq bunların hamısı ucun s?ciyy?vi olan bir sıra ?lam?tl?rin oldu?u gost?ril? bil?r. Cic?kli bitkil?r ucun s?ciyy?vi ?lam?tl?rd?n, birinci novb?d?, cic?kd? di?iciyin olması qeyd olunmalıdır. Di?icik bir v? ya bir nec? meyv? yarpa?ının k?narları il? biti?m?sind?n ?m?l? g?lmi?dir. Di?iciyin enlil??mi?- yumurtalıq adlanan a?a?ı hiss?sind? bir v? ya bir nec? yumurtacıq yerl??ir. Mayalanmadan sonra yumurtacıq toxuma cevrilir v? yumurtalı?ın divarı is? qalınla?ır, d?rivari v? ya ?tl??mi? ??kil alaraq toxum v? ya toxumaları ?hat? edir v? meyv? ?m?l? g?lir. Bel?likl?, cılpaqtoxumlulardan f?rqli olaraq cic?kli bitkil?rd? toxum meyv?nin ic?risind? yerl??ir v? ona gor? bunlar ortulutoxumlu bitkil?r adlanır. M?lum oldu?u kimi, cılpaqtoxumlularda yumurtacıqlar makrosporofill?rin uz?rind? acıqda yerl??ir v? mayalanmadan sonra toxumlarda makrosporofill?rin uz?rind? acıqda ?m?l? g?lir.

Cic?kli bitkil?rd? yumurtacıq qapalı yerd? yerl??diyind?n di?iciyin yuxarısında a?ızcıq ?m?l? g?lmi?dir. Tozcuqların ?m?l? g?lm?si, tozlanma, mayalanma v? toxumun inki?afı cic?kd? gedir, bel?likl? cic?yin olması da ortulutoxumlular tipin? daxil edil?n bitkil?rin s?ciyy?vi ?lam?tl?rind?ndir. Tam inki?af etmi? cic?kd? cic?kyanlı?ı, androsey v? ginesey olur. Bitkil?rin novund?n asılı olaraq cic?yin qurulu?unda geni? muxt?lifliy? t?saduf olunur. Bitki morfologiyası f?nnind? cic?k v? onun muxt?lifliyi haqqında ?traflı m?lumat verilir.

Cic?kli bitkil?rin yumurtacı?ında cılpaqtoxumlulardan f?rqli olaraq ru?eym kis?si inki?af edir v? arxeqonil?r olmur. Ru?eym kis?si ?ks?r?n 8 huceyr?d?n t??kil olunur, onlardan ucu sinerkid qrupunu, dig?r ucu antipod qrupunu t??kil edir v? iki ?d?d huceyr? is? kapulyasiya ed?r?k diploid m?rk?z huceyr?ni ?m?l? g?tirir. Sinerkid qrupu ru?eym kis?sinin mikropile yerl???n ucuna yaxın yerd?, antipod qrupu is? kis?nin onlara nisb?t?n ?ks ucunda yerl??ir. Cic?kli bitkil?rd? mayalanma zamanı sipermil?rd?n biri yumurta huceyr?ni, dig?ri is? m?rk?zi huceyr?ni mayalandırır. Bel? mayalanmaya ikiqat mayalanma adı verilmi?dir. ?kiqat mayalanmanın ?traflı t?sviri bitki anotomiyası v? morfologiyası f?nnind? verilir. Mayalanmı? yumurta huceyr?d?n diploid ru?eym v? mayalanmı? m?rk?zi huceyr?d?n is? triploid olan endosperm inki?af edir. Burada ?m?l? g?l?n endosperm ikinci endosperm adlanır v? arxeqonili bitkil?rin ilk endosperimind?n tamamil? f?rql?nir. Arxeqonili bitkil?rin endospermi di?i cuc?rtidir, haploiddir. Bel?likl?, cic?kli bitkil?r ucun ru?eym kis?si, ikiqat mayalanma, triploid olan ikinci endospermin ?m?l? g?lm?si s?ciyy?vi ?lam?tl?rdir. Cic?kli bitkil?rd? erk?k v? di?i qametofitl?rin daha da reduksiya etdiyi s?ciyy?vi ?lam?tdir. Erk?k qametofit burada vegetativ v? generativ olmaqla iki huceyr?d?n t??kil olunmu?dur. Cic?kli bitkil?rd? tozcuq inki?af ed?rk?n cılpaqtoxumlulardan f?rqli olaraq erk?k cuc?rtinin vegetativ toxumanın qalı?ı ??klind? protalial huceyr?l?r ?m?l? g?lmir. Cılpaqtoxumlularda di?i qametofit endosperm oldu?u halda cic?kli bitkil?rd? di?i qametofitin ru?eym kis?sind? antipod huceyr?l?ri ??klind? qaldı?ı gost?rilir.

Cic?kli bitkil?rin oturucu sistemi cılpaqtoxumlulara nisb?t?n daha da t?kmill??mi?dir v? ad?t?n, oturucu borulardan t??kil olunmu?dur.

Cic?kli bitkil?rin ancaq b?zi ?m?l?g?lm? etibaril? q?dim numay?nd?l?rind? traxeidl?r? t?saduf olunur. Qazıntı halında qalıqları oyr?nil?rk?n cic?kli bitkil?rin mezozoy erasının t?ba?ir dovrund? geni? yayıldı?ı gost?rilir. ?lk cic?kli bitkil?rin yura v? h?tta ola bilsin trias dovrund? formala?dı?ı guman olunur. T?bii ??raitd? daha yax?ı uy?unla?mı? ?lam?tl?r? malik olduqlarından cic?kli bitkil?r trias v? yura dovrund? bitki ortuyund? t??kil ed?n cılpaqtoxumluları t?dric?n sıxı?dıraraq aradan cıxarmı?dır.

Hazırda cic?yin ?m?l? g?lm?si v? cic?kli bitkil?r ucun hansı q?dim cılpaqtoxumluların m?n?? oldugu halda, onların benetitl?rd?n, kinetum tipli bitkil?rd?n, toxumlu qıjılar v? ya keytonil?r kimi cılpaqtoxumlulardan ?m?l? g?ldiyi bar?d? muxt?lif mulahiz?l?r ir?li surulur. Benetitl?rin strobilind? ortulu yarpaqların, mikro v? makrospofill?rin duzulu?und?ki ardıcıllı?ın muasir cic?kli bitkil?rd? cic?k uzvl?rinin duzulu?un? ox?ardır. Buna baxmayaraq binnettitin strobilind? di?iciyin olmaması, meyv?nin ?m?l? g?lm?m?si v? s. ?lam?tl?r n?z?r? alınarsa cic?kli bitkil?ri m?n?? etibaril?, bilavasit? binnettitl?rl? ba?lı hesab etm?k qeyri mumkundur.

Keytonil?rd? makrospofill?r k?narları il? ic?ri do?ru bukul?r?k yumurtalı?a v? agızcı?aox?ar ??kil alırdısa da bunlarda cic?y? b?nz?r orqan ?m?l? g?lmirdi. Toxumun ortulu olması kimi ?lam?tl?r? toxumlu qıjılarda t?saduf olunmur.

Cic?kli bitkil?rin knetum tipli bitkil?rd?n ?m?l? g?lm?si haqqinda mulahiz?nin t?r?fdarları ilk ortulutoxumlu bitkil?rin cic?kl?rinin yanlı?ı olması, bircinsli, kul?kl? tozlanan ? muasir florada yayılan toza?acı v? ya qova?ab?nz?r cic?kli bitkil?r oldu?unu gost?rirl?r. Bu mulahiz?y? gor? h?r bir hiss?y? cılpaqtoxumlunun bir nec? strobilinin yı?ımı kimi baxılır. Cic?yin ?m?l? g?lm?si haqqında ir?li surul?n bel? mulahiz?y? nsevboantos n?z?riyy?si adı verilmi?dir. Muasir florada t?saduf olunan geni? muxt?lifliy? malik olan cic?k?m?l? g?ldiyini guman etm?k c?tindir.

Cic?yin ?m?l? g?lm?si haqqında ir?li surul?n mulahiz?l?rd?n Telom n?z?riyy?sin? gor? ali bitkil?rin orqanlarının hamısının psilofitl?rd? mu?ahid? olunan hacavarı budaqlanmi? telomların d?yi?m?sind?n ?m?l? g?ldiyi gost?rilir. Telom n?z?riyy?sin? gor? cic?yin sporangi da?ıyan sintelomların tekamulu n?tic?sind? ?m?l? g?ldiyi v? vegetativ zo?la paralel ??kild? formala?dı?ı qeyd olunur.

Hazırda muqayis?li?morfoloji t?dqiqata ?saslanaraq cic?yin d?yi?k?nliy? u?ramı? sad?, budaqlanmayan zo? oldu?u haqqında mulahiz? daha geni? b?y?nilir. Bu mulahiz?y? eyantos v? ya strobil n?z?riyy?si verilmi?dir.

Eyantos n?z?riyy?sin? gor? ilk ?m?l? g?l?n cic?k ikicinsli, iri, ?lvan cic?kyanlı?ı olan v? h???ratla tozlanan cic?kl?r olublar. Cic?yin bel? prototipinin muasir florada t?saduf olunan muxt?lif cic?k formalarının ?m?l? g?lm?si ucun m?n?? oldu?u gost?rilir. Bel?likl?, cic?kli bitkil?rin tam formala?mı? di?iciyi olmayan, h?r hansi is? ikicinsli strobili olan iriyarpaqli cılpaqtoxumlulardan ?m?l? g?ldiyi guman olunur. Bel? t?s?vvur oluna bil?c?k q?dim cılpaqtoxumlu alcaq govd?li toxumlu qıjılarda, bennettit v? saqovnikl?r? ox?ar bitkil?r olublar.

Muxt?lif vaxtlarda, ayrı-ayrı t?kamul istiqam?tl?rind? a?ac formalardan kol, yarımkol, daha sonra coxillik ikiillik v? n?hay?t birillik bitkil?r ?m?l? g?lmi?dir. Ya?ayı? ??raitin? uy?unla?ma n?tic?sind? cic?kli bitkil?r ?m?l? g?lmi?dir. Ya?ayı? ??raitin? uy?unla?ma n?tic?sind? cic?kli bitkil?rin yarpaqları cic?k v? meyv?l?rinin qurulu?unda, kimy?vi t?rkibi v? fizioloji xususiyy?tl?rind? bir birind?n f?rql?n?n bir cox yeni ?lam?tl?r ?m?l? g?lmi?dir.

Cic?kli bitkil?r avtoqrof ya?ıl bitkil?rdir. Bunların cox az bir hiss?si sonradan heterotrof qidalanmaya uygunla?ma n?tic?sind? parazit v? ya saprofit bitkil?r olmu?lar.

Cic?kli bitkil?r ?sas?n quru ??raitind? ya?ayaraq yer kur?sinin h?r yerind? onlara t?saduf olunur. ?yn?yarpaqlı me??l?rin yayıldı?ı sah?l?r v? tundra qur?a?ı n?z?r? alınmazsa, yer kur?sind? cic?kli bitkil?r bitki ortuyunu t??kil ed?n ?sas bitkil?rdir. Cic?kli bitkil?rin az bir hiss?si sonradan su ??raitind? ya?ama?a uy?unla?araq cay v? kollarda yayılmı?dır. D?niz v? okeanlarda yayılan cic?kli bitkil?rin sayı daha azdır.

Cic?kli bitkil?rd?n yeyil?n, cem v? d?rman bitkil?ri , efir ya?ları , a?ı madd?si alınan, ya?lı, lifli, qatranlı, alkoloidli bitkil?r, odunca?ından s?nayed? v? yanacaq kimi istifad? olunan bitkil?r insanların h?yatı ucun ?h?miyy?tli bitkil?rdir. Hazırda insanlar t?r?find?n t?bii bitki ortuyund? t?saduf olunan t?xmin?n 30 min? q?d?r novd?n, geni? miqyasda bec?ril?n ancaq 1000-? q?d?r novd?n istifad? olunur.

Qeyd olundu?u kimi, Yer kur?sind? 250 min? q?d?r cic?kli bitki novun? t?saduf olunur. Bitki sistematikasında m?lum olan cic?kli bitki novl?ri t?xmin?n 10 min? q?d?r cins v? 300-d?n artiq f?sil? uzr? qrupla?dırılır.

?ks?riyy?t botanikl?r cic?kli bitkil?ri ikil?p?li v? birl?p?li olmaqla iki sinf? bolurl?r.

?kil?p?lil?r ru?eymd? iki l?p?yarpa?ı, ortucu topalarının acıq, kambi qatının olması, ana kokun inki?af etm?si, yarpa?ın torvari damarlanması, cic?yin 5?4 uzlu olması, onların dair?vi yarimdair?vi v? ya spiral qaydada duzulm?si il? xarakteriz? olunur.

Birl?p?lil?r ru?eymd? birl?r? yarpa?ı, ortucu topaların qapalı olması, kambi qatının olmaması, ana kokun ?v?zin? ?lav? kokl?rin inki?af etm?si, yarpa?ın paralel v? ya qovsvari damarlanması, cic?yin uzvluyu olması v? h?tta onların dair?vi v? ya yarımdair?vi qaydada duzulm?si kimi ?lam?tl?rl? f?rql?nir.

Qeyd olunanlarla b?rab?r, b?z?n bir sıra ikil?p?lil?rd? l?p? yarpaqlarının biti?m?si v? ya l?p? yarpaqlarından birinin reduksiyasi n?tic?sind? l?p? yarpa?ının bir oldu?u gost?rilm?lidir. T?kbir ikil?p?li bitkid? kambi qatı inki?af etmir v?? b?zi novl?rd? cic?k uc uzvlu olur. ?kil?p?lil?r sinfin? aid edil?n b?zi ba?ayarpa?ı novl?rind? yarpa?ın qovsvarı damarlandi?ı v? kokun ?lav? kok ??klind? oldu?u gost?ril? bil?r. Gost?ril?n must?sna hallara baxmayaraq, sinifl?ri s?ciyy?l?ndir?n ?lam?tl?r birg? n?z?rd?n kecirilirs? bir v? ikili pill?l?rin aydın ??kild? f?rql?ndiyi gorun?r.

Aliml?r t?r?find?n bitkil?rin t?snifatı haqqında bir sıra sisteml?rin t?klif olundu?una baxmayaraq h?l? indiy? kimi umumi q?bul olunmu? sistemin olmadı?i qeyd olunmalıdir. Hazırda bel? cic?kli bitkil?rin mono-bi v? ya polifelitik m?n??li olması, hansı qrup cic?kli bitkil?rin daha primitiv qurulu?lu olması kimi fundamental m?s?l?l?rl? mubahis?lidir.

19-cu ?srin axırlarında v? 20-ci ?srin ?vv?l?rind? Almaniya alimi Engler v? Avstriya alimi Vit?teynin sistemi geni? miqyasda istifad? olunurdu. Onlar oz sisteml?rinin t?rtib olunmasında cic?k yanlı?ı z?if inki?af etmi? v? ya cic?kyanlı?ı olmayan, cic?k uzvl?rinin sayı olmayan kul?kl? tozlanan toz a?acı, fıstıq, soyudcic?klil?r kimi f?sil?l?rin daha primitiv oldu?unu ?sas gotururdul?r. ?ndi bel? mulahiz?nin duzgun olmadı?ı v? qeyd olunan bitkil?rin cic?kl?rinin kul?kl? tozlanmaya uy?unla?ma n?tic?sind? sad?l??diyi gost?rilir.

• Anthophyta
• Magnoliophyta Cronquist, Takht. & W. Zimm., 1966